عه‌بدوڵا تۆفیق / ڕاهێنانی دەروونی : هه‌ر وه‌ك ده‌زانین که‌ژیانی مرۆڤ له به‌ئاگایی و نائاگایی پێکهاتووه، خه‌ویش به‌هه‌موو پێویستیه‌کیه‌وه بۆ ژیانی مرۆڤ له %25-35 ساڵ له‌ته‌مه‌نمان ده‌بات.
ئاریستۆتلیس ده‌ڵیت: خه‌و له‌ئه‌نجامی که‌مبوونی به‌ئاگاییه‌وه‌یه. خه‌و بۆ مێشکك مانای سه‌ر له‌نوێ خۆڕێکخستنه‌وه‌یه، فڕه‌دانی زانیاری خراپه، خۆ هێنانه‌وه‌یه، دروستبوونه‌وه و پێکهاتنه‌وه‌یه. هه‌روه‌ها بۆ هۆرمۆنه‌کان و به‌رگری له‌شمان و هه‌ڵسوڕانی ماده به‌هه‌مان شێوه مانای سه‌رله نوێ کردنەوه‌و دروستبونه‌وه‌و گه‌شه‌کردنی هۆرمۆنه‌کان و ئینسولینه.
پێویستبوونی خه‌و له‌که‌سێکه‌وه بۆ یه‌کێکیتر جیاوازی زۆری هه‌یه، ئه‌گه‌رچی بۆ هه‌مومان گرنگیه‌کی سروشتی هه‌یه. به‌پێی لێکۆڵینه‌وه‌کانی دکتۆر ( لێنا لیسنێر)- ئۆرێبرو، باس له‌وه ده‌کات ئه‌وانه‌ی کە 9 کاتژمێر یان زیاتر ده‌خه‌ون له‌ڕۆژێکدا، ئه‌گه‌ری زۆرتر ژیانیان زیاتره له‌وانه‌ی که‌که‌متر ده‌خه‌ون. مرۆڤی ژێر 25 ساڵ به‌شێوه‌یه‌کی گشتی خه‌ویان باشتره و که‌متر به‌خه‌به‌ر ده‌بنه‌وه له شه‌ودا. وه له25 ساڵیه‌وه به‌ره‌و سه‌ر هه‌تا ته‌مه‌نی 80 ساڵی هێدی هێدی کڤالیتێی خه‌و به‌ره‌و خراپبوون ده‌چێت و زیاتر به‌خه‌به‌ریان ده‌بێته‌وه بە شەودا. به‌شێوه‌یه‌کی گشتی هه‌موو مرۆڤێك 5 جار زیاتر له‌خه‌ودا ده‌جوڵێ،
هۆکه‌یشی زۆر سروشتیه‌که ئه‌ویش له‌ش خۆی داوای ده‌کات به‌هۆی سڕبوونی له‌ش و سوڕی خوێنه‌وه.
مرۆڤی به‌ته‌مه‌ن به‌گشتی زووتر ده‌چێته ناو پێخه‌فی نوستنه‌وه که ئه‌مه‌ش یه‌کێکه له‌و هۆکارانه‌ی که‌وا ده‌کات زیاتر له‌خه‌ودا بجوڵێ و به‌خه‌به‌ر ببێته‌وه. له‌م باره‌دا زۆر که‌س په‌نا ده‌باته‌به‌ر ده‌رمانی خه‌و. ئه‌وه‌ی شایانی باسه به‌هۆی ئامێری (ئێ ئێ گێ) وه‌توانراوه خه‌و بپێورێت، واته ئه‌گه‌ر که‌سه‌که له‌خه‌وێکی قوڵدا بێت یان خه‌وببین (خه‌وی ڕیم). زۆر هۆکاریتر هەیه که ده‌بنه هۆی باش یان خراپ خه‌وتنمان.
له‌مێشکماندا کاتژمێرێكی سروشتی هه یه که پڕۆگرام کراوه بۆ ئه‌وه‌ی بخه‌وین (میلاتۆنی) کە هۆرمۆنێکه له‌مێشکماندا درووست ده‌بێت و پێمان ده‌ڵێ ئیتر کاتی خه‌و هاتووه. میلاتۆنی به‌هۆی ڕۆشنای و تاریکییه‌وه کاری ده‌که‌وێته سه‌ر، به‌تایبه‌تی که تاریکی دادێت مێشکمان و میلاتۆنی هێدی هێدی خۆی ئاماده ده‌کات بۆ ئه‌وه‌ی زه‌نگی خه‌ومان بۆ لێبدات به‌شێوه‌یه‌کی سروشتی. وه زۆر گرنگه‌که ئاگاداری ئه‌و زه‌نگه‌بین به‌تایبه‌تی ده‌بێت ئه‌وه زۆر گرنگ بێت به‌لامانه‌وه که له‌نێوان کاتژمێر 1ی شه‌و بۆ 5ی به‌یانی ئێمه له‌ناو پێخه‌فی نوستندابین و خه‌وتبین.
ئەوەی شایانی باسە ده‌رمانی خه‌و ده‌بێته هۆی بێخه‌وی، ئه‌گه‌ر چی ئێمه‌زۆر جار په‌نا ده‌به‌ینه به‌ر ئه‌م شێوازه بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ومان لێنکه‌وێت. هه‌ندێ له‌و ده‌رمانانه‌ی وه‌ك- ده‌رمانی گۆشه‌گیری، ده‌رمانی ئازار، ده‌رمانی خه‌و، ده‌رمانی په‌ستانی خوێن، ده‌رمانی هه‌ستیاری، ده‌رمانی پارکینسۆن و زۆر دەرمانیتر هۆکارێك ئەبن بۆخراپ خه‌وتن. ئه‌گه‌رچی بە خواردنی ئەم دەرمانانە چه‌ند کاتژمێرێك ده‌خه‌وین به‌ڵام کڤالیتێی خه‌ومان باش نابێت. له‌وڵاتی سویدا شه‌وانه‌نزیکه‌ی 1 ملێۆن ده‌رمانی خه‌و به‌کارده‌هێنرێت، که‌ئه‌مەش ڕاده‌یه‌کی زۆره بۆ وڵاتێکی 10 ملێۆنی.
هۆکاری تر زۆرن بۆ خه‌و زڕان و که‌م خه‌وی بۆ نمونە خواردنه‌وه‌ی ئه‌لکهول و ماده‌ی کۆفاین. ئه‌وانه‌ی که‌به‌شه‌ودا ده‌خۆنه‌وه و خۆیان بێئاگا ده‌که‌ن له‌دونیا ده‌توانن خێراتر بخه‌ون به‌به‌راورد له‌گه‌ڵ کاتێکدا که‌نه‌خۆنه‌وه، به‌ڵام ئه‌وان خه‌ویان زۆر پچڕ پچڕ ده‌بێت و زۆرجاریش خه‌وی ناخۆش ده‌بینن. ئه‌وانەی کە بەشەودا ئەلکهول بەکاردەهێنن به‌شێوه‌یه‌کی گشتی 1-2 کاتژمێر له‌که‌سانێك که ناخۆنه‌وه که‌متر ده‌خه‌ون، به‌پێی لێکۆڵینه‌وه‌کان. هه‌ندێ که‌س به‌شه‌ودا قاوه یان چا ده‌خۆنه‌وه به‌چه‌ند کاتژمێرێك یان خوله‌کێك پێش ئه‌وه‌ی بچنه ناو پێخه‌فی خه‌وتنیانه‌وه، ئه‌مه‌ش هۆیه‌کی تره بۆ خراپ خه‌وتن له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ماده‌ی کۆفاین نزیکه‌ی 6 کاتژمێری ده‌وێت بۆئه‌وه‌ی به‌ته‌واوی له‌له‌شدا نه‌مێنێت. کۆفاین هه‌روه‌ك ده‌زانین ماده‌یه‌کی چالاککه‌ره‌وه‌یه، هه‌ر به‌پێی لێکۆڵینه‌وه‌که‌ی دکتۆر (لێنا لیسنێر) چا نیوه‌ی قاوه کۆفاینی تیایه‌و کۆکا کۆلایش نیوه‌ی چا، به‌ڵام خواردنی هیچ له‌مانه باشنین بۆ خه‌و یان به‌شەودا.
گرنگیدان به‌خه‌و گرنگیدانه به پشوی جه‌سته‌و ڕۆح، که‌می خه‌و ده‌بێته هۆی ماندوبونمان، به‌تایبه‌ت له‌کاتی شۆفێریدا که‌له‌وانه‌یه دووچاری ڕوداوێك یان کاره‌ساتێكمان بکات. وه‌ئێسکی له‌شمان دوچاری لاوازی ده‌بێت، شتمان له‌بیرده‌چێته‌وه، تووشی سه‌ر ئێشه‌و ئازاری ماسولکه‌ده‌بین، به‌رگری له‌شمان لاواز ده‌بێت ئه‌گه‌ر به‌و شێوه‌یه به‌رده‌وامبین و چاره‌یه‌ك نه‌دۆزینه‌وه له‌وانه‌یه‌تووشی نه‌خۆشیه سیندرۆمیه‌کان ببین، نه‌خۆشی بێ خه‌وی، بێزاربوون له خۆمان و ژیان، گرژبوونی ده‌روونی و چه‌ندین نه‌خۆشی تر. ڕێگه‌ی باش بۆ خه‌وی باش خۆ دورخستنه‌وه‌یه له‌و هۆکارانه‌ی که‌ده‌بنه هۆی شێواندنی خه‌و .
بۆ خەوکی باش و بە کڤالیتێ ئەتوانی:
– گوێ له‌مۆسیقایه‌کی هیمن بگریت
– خۆت ڕابهێنیت که‌هه‌میشه له‌یه‌ك کاتدا بچیته ناو پێخه‌فی نوستنته‌وه
– له‌یه‌ك کاتی دیاریکراودا له‌خه‌وهه‌سته.
- شه‌وانه که ده‌ته‌وێت بخه‌ویت به‌خۆت بڵێ که‌ئه‌مشه‌و زۆر باش ده‌خه‌ویت
– هه‌وڵبده‌که بیرکردنه‌وه‌ی باشت هه‌بێ بۆ سبەینێ.
ئه‌مانه‌بکه به‌ڕۆتینێك بۆخه‌وتنێکی باش وته‌ندروستیه‌کی باشتر
سه‌رکه‌وتوبن
