وێـژەی بـەرگـریی کـوردی..

رەزا شـوان

وێـژە زمانێکی جیهانییە، کە بەربەستەکانی کات و شـوێن و کولـتوورەکـان و زمانەکان تێـدەپەڕێنێـت. وێـژە بۆ چەنـدین سەدە، بەردی بناغـەی کولتووری و مـرۆڤایەتی بـووە. ئەزموونەکانی مـرۆڤی بەرجەستەکردوون و تێـڕوانینێکی قـووڵی بۆ هـۆشیارکردنەوەی کـۆمەڵ پێـشکەش کـردووە. وێـژە هـێزی و کاریگەریی ئـەوەی هـەیە، کە بەرهـەڵـستی بـکات و ئـیلهـامبـەخـش بێـت و کـاتـالـیـستـێکی بەهـێزە بـۆ گـۆڕانـکاریی کـۆمـەڵایـەتی. لە رێـگای وێـژەوە هـاوسـۆزیـمان لەگەڵ کەسانی تـردا دەبێـت. تێگەیشتنمان لە جیهانی دەور و بەرمان فـراوانـتر دەبێـت. وێـژە خۆشی و خەم و شیرینی و تاڵی و ئاڵۆزییەکان، خـەون و هـیواکانی مـرۆڤ، بە وشـە وێنـا دەکـات.

کاتێک کە دەنگی ناڕازیـان، لە شەقـامەکانـد دەنگ دەدەنەوە و دروشـمی داوای ئـازادی و شکـۆمەنـدی بەرزدەبنەوە، وێـژە دەبێـتە ئاوێنەیەکی رەنگـدانەوەی رۆحی سەردەم و و بە هـیوای خـەڵـکی و بە مەشخـەڵی روونـاکـردنـەوە و بـە گـڕگـرتـنی خـەبـات.

زۆرێک لە بـزووتنەوە رزگاری و ئازادیخوازەکان، کاریگەری و رەنگـدانەوەی وێـژەی بەرگـری بـوون. وەک وێـژەی پێـشـڕەوی بـزووتـنەوەی سـەدەی بـیستەمی فـەرەنـسی. هـۆنـراوە و وێـژەی سـیاسی سـەردەمی رێـنـێـسانـسی ئـیـتالـیا. بـە زۆری نـووسـەران بەشێکی کاریگەر بوونە، لە بزووتنەوەی رزگاریخواز. کە لەسەر پـرسە کۆمەڵایەتی و سـیاسییەکان، هـۆنـراوە و چـیرۆک و رۆمـان و شانـۆ و وتـاری بەرگـرییان دەنـووسی، بـۆ هـۆشیارکـردنەوەی خەڵکی و تـیـشک خـستـنە سـەر نـادادپـەروەری و سـتەمکاری. جگە لەوەش بەرهەمە وێـژەییەکان، سەبارەت بە پـرسە گرنگەکان، دەتـوانـن فەزایەک بن، بۆ گفـتوگـۆ و مشـتومـڕ وبیرکردنەوەی رەخنەیی. ئەمەش پاڵنەرە بۆ گۆڕانکاری و هـەنگاونـان بـەرەو داهـاتـوویـەکی باشـتر.

سـەرهـەڵـدانی وێـژەی بەرگـریی کـوردی:

دەوڵـەتـانی داگـیرکەرانی کوردسـتان، زیـاتر لە سـەدەیەکە، هـەوڵـێکی زۆریـان داوە و دەدەن بـۆ کـاڵکـردنەوەی زمـانی کـوردی و رێگـرتن لە گەشـەکـردنی وێـژەی کـوردی. چونکە ئەوە دەزانن کە وێـژەی کوردی چەکـێکی کارای بەرگـرییە و هـانی گەل دەدات بۆ خەبـات و بۆ شـۆڕش و بـۆ رووبەڕووبـوونەوەی کـۆڵـۆنـیالـیزم. وێـژەی بەرگـریی کوردی، لـقـێکی کاریگەر و گـرنگی وێـژەی کوردیـیە. لە مـیراتی کـولتـوور و وێـژەی کوردی دانەبڕاوە. وێژەی بەرگریی کوردی، ئامرازێکە بۆ دەربڕینی ئاڕازاییەکانی گەلی کوردمان و تیشک دەخـاتە سەر پـرەسەکانی و پاڵـپشتی لە بـزووتنەوەی رزگاریخـوازی کـورد و لە خەبـات و بەرخـودانی بـۆ بەدەستهـێـنانی مـافـە رەوا زەوتکـراوەکـانی و بـۆ رزگارکـردنی کوردسـتانی نیـشتـمانی داگـیرکـراوی لە داگـیرکەران، بۆ ئـازادیی و ژیـان. وێژەی بەرگریی کوردی ئامرازێکی گرنگ بووە، بۆ پاراستنی ناسنامەی نەتەوەییمان و بۆ دەربـڕینی دەنگی ناڕەزایەتی، لەو ستەم و گۆشەگـیریکـردن و تـاوانـە دڕنـدەیـیانەی داگـیرکەرانی کوردسـتان لـێـیـدەکـەن.

پـێموایە کە فـیشەک بە تەنیا ناتوانێت، بـڕیـار لە شەڕی رزگاری و سەربەخـۆیی بـدات. دەبێـت وشـە یاوەری فـیـشەک بێـت. تـفـەنـگ و پـێنووس لـوولەیەکـیان هـەبێـت. وشە رێـگا بۆ شـۆڕش و راپـەڕیـنەکـان روونـاک دەکـاتەوە. بەڵکـو بە زۆری نووسەرانـمان لە سـەنگەرەکانی پـێشەوەدان و دەبنـە پـێـشەوا و بە رابـەری سەرسەختی راپـەڕیـن و شـۆڕش و بەرگـریکـردن لە مافـەکانی گەلـەکەمـان و لە کوردسـتانی نیـشـتـمانـمان. بە دەیـان نووسـەرمان بـوون بە قـوربانیی هـەڵـوێستی بەرگرییان. بە دەیـان نووسـەرمـان خـرانە بەنـدیخانەوە. چەک هەڵگـران و پـێنـووس هەڵگـران، باشتر بـڵـێین، پـێشمەرگە و نووسەرانی کوردمان، هەردوو لایـان گـیانـێکـن لە دوو جەستە دان. بەرپـرسیارێـتی گەیشتنی گەلەکەمان بە سەرکەوتن و بە هـیوا و ئامانجە دڵخوازەکانیان لەخـۆگـرتوون. کە رزگـاری کوردستان و بەرقـەرابـوونی ئـازادی و دیمـوکـراسی و ئـاشـتـییە بۆ کورد.

گەلی کوردمان بە درێژایی سەدەکان، مێژوویەکی دوور و درێژی بەرگری و خـۆڕاگـری و تێکـۆشانی پـڕ لە شـانـازی، بـۆ رزگـاری و ئـازادی و سەربەخـۆیی هـەیە. بەرهـەمە وێـژەییەکانـیـشمان، رەنگـدانەوەی ئـەم کولـتوور و مـیراتە شـۆڕشگـێڕیـیەن. دەکـرێـت بڵـێین، وێـژەی بەرگریی کوردی، چەکـێکی بەهـێزە بۆ بەهـێزکردنی ناسنامەی نەتەوەیی کوردیـمان. هـەڵگـری پەیـامێکی خـۆڕاگـری و بەرخـودانی و سـووربـوونە لە تێکـۆشان و لە کـۆڵنەدان، لە دژی داگـیرکردنی کوردستان و چەوسانەوەی گەلەکەمان و هـەوڵـدان بـۆ سـڕینەوەی ناسـنامەی نەتەوەیـیـمان. ئەو دڕنـدایـەتی و تاوانـانەی کە داگـیرکەرانی کوردسـتان لە سـەدەی بـیـستەم و بـیـست و یەکەمـدا، لە گـەلی کوردمـان کـردوویـانە و دەیـکەن، تـاوانی دژ بە مـرۆڤـایەتـین و لە جیهـانـدا بێـوێنـەن.
لە سەردەمی خەبـاتی مـۆدێـرنی کـورد دا، نـووسـەران و هـونەرمـەنـدانی کوردمـان، لە رێگەی هـۆنراوەی بەرگری و چیرۆک و رۆمان و شانۆ و وتار و گۆرانی و وێنەکـێشان و کاریکاتێرەوە، وەک بەشێک لە خەبـاتی فەرهـەنگی، لە دژی داگـیرکەرانی کوردستان و سـتەم و تاوانەکانیـان دەرهـەق بـە گـەلی کوردمـان، بە نـووسـین و بـە وێنـەکـێـشان، گۆزارشـتیان لە هـەڵـوێستـیان و لە ناڕەزاییـان کـردوون.

وێـژەی بەرگریی کوردی، رۆڵێکی ورووژێنەر و کاریگەری هەبووە و هەیە، لە دانانی بـنـاغـەی بـزووتـنەوەی شـۆڕشگـێڕانـە و لـە راپـەڕینـەکـانی گـەلـەکـەمـان، هـانـدەری شـۆڕشـگـێڕان و جەمـاوەری راپـەڕیـومـان بـووە. لـە ئەمـڕۆشـدا بەردەوامـیی هـەیـە. بـۆیە وێـژەی کـوردی بە پلەی یەکـەم، وێـژەی بەرگـرییە.

هەنـدێـک لە نووسـەران، پێـیان وایە کە سـەرهـەڵـدانی وێـژەی بەرگـریی کـوردی بۆ هـۆزانڤانی گەلەکەمان (ئەحمەدی خانی: ١٦٥٠ ـ ١٧٠٧)ی دەگەڕێتەوە. لە راستیدا، رەگی وێـژەی بەرگریی کوردی، بە زارەکی زۆر لە سەردەمی ئەحمەدی خانی کـۆنترە، لە فـۆلکلـۆری کـوردی و لە گـۆرانی و لە پەنـدی پـێـشـینانی کوردیـدا، بـوونی هـەیە. ئەحمەدی خـانی لـەم کـۆپـلە هـۆنـراوەیـدا دەڵـێـت:

ئـــەز مـــامــە د هــیـــکـمـەتـا خـــوەدێ دا
کـورمـــــانـجـێ د دەوڵــــــــــەتــا دنــــێ دا
ئـایــا ب چ وەچــــــی مــــــانـە مـەهــرۆم؟
بـل جـومـلە ژ بـۆنـە چ بـوونە مەهکـووم؟

خـانی سەرسامی خـۆی بە کاری خودا دەردەبڕێت، گلەیی ئەوەشی هـەیە، کە بـۆچی کوردی لە دەوڵـەت و لە سـەروەری بێـبەش کـردووە، بـۆچی ئێستاش مەحکـووم و چەوسـاوەیـە؟

گەلێک لە هـۆزانـڤانە کلاسیکی و مـودێـرنەکانمان، هـۆنـراوەی بەرگـریی کاریگەریان هـۆنیـونەتەوە، وەک: حاجی قـادری کۆیی، زیـوەر، پیـرەمێرد، فایـق بێکەس، گۆران، هـێمن موکـریانی، هـەژار موکـریانی، جگەرخوێـن، یونس دڵـدار، ئـیـبراهـیم ئەحـمەد، کامەران موکـری، شـێرکۆ بێکەس، خالـید دلـێر، مەدحەت بێخـەو، عـەبـدوڵڵا پەشـێو، لەتـیـف هـەڵـمـەت. چەنـدیـن هـۆزانـڤـانی کـوردی دیـکەش. کە بە دەیـان هـۆنـراوەی بەرگـری و نیشتمانیان هـۆنیونەتەوە. ئەمانە چەنـد نموونەیەکی چەند هـۆزانڤانێکـن:

(یونـس دڵـدار: ١٩١٨ ـ ١٩٤٧) لە مارشی نەتەوەیی کوردی (ئەی رەقـیب) دەڵـێت:

ئـەی رەقـیـب هـەر مـاوە قـەومی کـورد زمــان
نـایـشــــکــێـنی دانــــــەری تــــــــۆپی زەمـــان
کـەس نـەڵێ کـورد مــردووە، کـورد زیـنــدووە
زیـنــدووە قــــــەت نـانــــــەوێ ئــــاڵاکـەمـــان

(جـگەرخـۆێـن: ١٩٠٣ ـ ١٩٨٤) لە هـۆنـراوەی ( کـیمـە ئـەز؟) دا، دەڵـێـت:

کــیـمـە ئــەز؟
کـوردێ کـوردســتان
تـەڤ شـۆڕش و ڤـولکـان
تـەڤ دیـنــامـێـتـم
ئـاگـــــر و پـێــتـم
سـۆرم وەک ئـێـتـوون
ئـاگـر لهـا قـەیـسـوون
گـاڤـــا بـتـــــــــەقــم
دنـیـــــا دەهـــــــەژی
ئـەڤ پـیــت و ئـاگـر
دوژمـــن دکــــــوژی
کـیــمـە ئــەز؟
 

(کامـەران مـوکـری: ١٩٢٩ ـ ١٩٨٦) لە پەرتـووکی (گـوڵاڵە سوورە: ١٩٥٩) یەکەم پەرتووکە کە بە منـداڵی خوێنـدمەوە، تا ئێستا بەشێک لە هـۆنـراوەکانیـم لەیـاد مـاون. ئـەم سێ دێـڕەم بە نەمـوونە بـۆ هـێـنانەوە:

کــاروانی ئـێـمــــە کـەوتــــووەتـە رێــــگـا
بـە ئـامـــانـجی کــورد هــەر ئــەبێ بــــگـا

ئـەگــەرچـی شـــەوی خـەبــــاتی ژیـــــــان
گـیـانی زۆر لاوی وەک گــوڵ هـەڵـــوەران

بـەڵام هــەر ئــەبێ شـەفـــەق دەرکــــەوێ
کـورد لەم هـەورازە سەخـتـە سەرکـــەوێ

(ئـیبراهـیم ئەحـمەد: ١٩١٤ ـ ٢٠٠٠) لە سروودی (هەر کورد ئەبین) کۆپـلەی یەکەم:

داگــــــــیـرکــەری دڵ پـــــــڕ لـە قــــــــیـن
دڕنـــــــدەی بـێ ویــــــــــژدان و دیــــــــن
گـەر قـەنــدیــــــل و ئـاگـــری و شـــیـریـن
یـەکــســان کـەی لەگـــەڵ رووی زەمـــیـن
نـاتــوانـی واکــەی کـــــــــــــورد نەبـــــیـن
هـەر کـورد بـوویـن و هـەر کـورد ئـەبـیـن    

(شـێرکـۆ بێکەس: ١٩٤٠ ـ ٢٠١٣) شایەنی نازناوی هـۆزانڤانی بەرگـری یە. زۆربەی هـۆنـراوەکانی نـیشــتـمانی و بەرگـریـن. شـێرکـۆی نەمـر، بـۆ شـاڵاوەکـانی (ئەنـفـال)ی بەدناو، لەژێر ناوی (خەو نەبوون، کیژۆڵە خەون نەبوون) ئەم کۆپلەیەمان لێوەرگرت:

خـەو نـەبـوون، کـیـژۆڵـە خـەون نەبـوون
ئــەوە رەز بـــــوون و ئـەمـــــــــــــــــردن
ئــەوە ئــــاو بـــــــــوون و  ئـەخـــــنـکـان
ئــەوە بــــــەرد بــــوون شـــل ئـەبـــــوون
ئــەوە گــــــۆم بـــوون و رەق ئـەبـــــوون
ئــەوە دەســـــتی سـەرگــــــــوزەشــــتـە و
خـەیــــــاڵ نـەبــــــوون کـــــــیـژۆڵـەکـــەم
ئـەوە دەســتی نـیــوەی دونـیـا و نـیـــوەی
دەوڵـــەت و قـانــــوون بــوو کە هــــات و
تــــــۆی خـســــــتـە زیــلـــــــــــێـکــەوە و
دوور ئـەیـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــبــردی

…..

(خالـید دلـێر: ١٩٣٣ ـ ٢٠١٣) لە دوا کـۆپـلەی سـروودی (پـێـشمەرگەین) دا دەڵـێت:

زۆری سەرکـەش هـەوڵی داوە کـورد نەهــێــڵـێ
خـاکی کـوردسـتان بـە بـۆمـبا و چـەک بـکـێــڵـێ
هـەڵــــــــــــــدێـراون لــەم کـێــــــــــــــــــــێـوانـە
بـوونــــــــەتـە پـەنــــــــــــدی زەمـــــــــــــــــانـە
ئـەم وڵاتــــە گـۆڕســـــــتـانی دوژمـنـــــــــــــانـە
پـێـشـــــــــــمـەرگـەیـن ، پـێـشــــــــــــمـەرگـەیـن
پـێـشــــــــــمـەرگـەیـن ، بـە هـەڵـمــەتــــــــــــیـن

پـاڵـــــــــــــــــــــەوانـی مـیـلـلــــــــــــــــــەتــــیـن
شـــــــــــــــــێـری رۆژی زیـلـلــــــــــــــــەتــــیـن
لـە پـێـــــنـاوی بـەخـتــــیـاری کوردســـــــــــتـان
بـەخــــت دەکــەیـن ژیـــان و مــاڵ و گـیـــــــــان
لـە پـێــــــنـاوی بـەخـتـــــیـاری کوردســـــــــتـان

دوبـەی: ٢٠٢٥