ئەدەب و رەخـنە دوو رووی دراوێـکـن..

رەزا شـوان

رەخنە نەک تەنیا لە ئەدەبـدا، بەڵکو پێویستییەکی گـرنگە لە هەمـوو بـوارەکانی ژیـانی مـرۆڤـدا. ژیـان بەبێ رەخـنە پێـشناکەوێـت. ئـەوەی مـن لـەم نووسـینەمـدا مەبەسـتـمە، رەخـنەی ئـەدەبی زانسـتی و پیشەییـە، لە ئەدەبـی منـداڵان و هـەرزەکارانی کوردمـان.

رەخنە لقـێکی گرنگی ئەدەبییە. ئەو هـونەرەیە کە بایەخێکی زۆر بە تێکست و بە کارە ئەدەبیـیەکان دەدات. هـەڵـەکان راسـت دەکـاتەوە و پێـشـنیاری بەجـێش پێشکەشـدەکات.
ئەرکی رەخنەی زانستی ئەدەب، بایەخـدانە بە لێکۆڵینەوە و شیکردنەوە و راڤـەکردن و هەڵسەنگاندن و لێکدانەوەی دەقە ئەدەبییەکان. یان دیارکردنی بەهـای ئەو بنەمایـانەیە.

دەستەواژەی رەخنەی ئەدەبی منداڵان، باسە گشتییەکانی نێوان ئەدەبی منداڵان و تیۆری ئەدەبی و شـیکاری ئەدەبی بـۆ بەرهـەمە تایبەتیـیەکانی ئەدەبی منـداڵان لەخـۆدەگـرێـت. هـەنـدێک لە ئاکادیـمیـیەکان، ئەدەبی هـەرزەکارانیـشیان لە ریـزبەنـدیی ئەدەبی منـداڵان ریـزبەنـدکـردوون. چونـکە بەپێی پێـناسەی ستانـداردی نەتەوە یەکگـرتـووەکان، منـداڵ هـەر کەسـێکە کە تەمـەنی لەژێـر (١٨) سـاڵەوە بێـت.

رەخنەگـرانی سەرەتایی ئەدەبیاتی منـداڵان، ئامانجیان ئەوەبوو، بە تایبەتی ئەوە بـزانن کە منـداڵان چـۆن ئەدەب دەخوێـننەوە، نەک میکانـیزمەکانی خوێـندنەوەی ئەدەب خۆی. بۆ ئەوەی بتوانـن پێشنیاری (کـتێبی باش) بۆ منداڵان بکەن. رەخنەگرانی سەرەتایی بە زۆری مامۆسـتایان و بەڕێـوەبەرانی کـتێـبخـانەکان و دەروونناسان و پەروەردەکـارانی دیکە بوون. بە زۆریش لە رووی پەروەردەیی و فـێرکارییەوە دەقەکانیان شیدەکردەوە.

زۆرێکیش لە رەخنەگـرانی ئێستای رەخـنەی ئەدەبی منـداڵان، ئامـاژە بەوە دەدەن، کە منداڵان یەک گروپ نین، بەڵکو بەپێی رەگەز و پاشخانی ئاینی و نەتەوەیی و ئابووری و کۆمـەڵایەتی و کـولتـووری و ژیـنگەیی و.. هـتـد، جیـاوازی لە نێـوانیانـدا هـەیە. بۆ نمـوونە، رەخـنەگـرانی ئـەدەبی منـداڵانی فـیـمیـنسـت، لەوانـەش لـیـزا پـۆل (١٩٨٧) هەوڵی ئەوە دەدەن، کە بزانن کچان و کوڕان چۆن بە شێوەیەکی جیاواز دەخوێننەوە.

هـەندێکی کەی رەخنەگرانی ئەدەبی منداڵان، پێیانوایە کە گەورەکان هـزری منداڵانیان داگیرکردووە. بە ناوی منداڵانەوە دەدوێـن. لە جیاتی ئەوەی کە رێ بە خودی منداڵان بـدەن، گۆزارشـت لە هـزر و لە خەیـاڵی خۆیـان بکەن و خۆشیان کـتێبە بەسوودەکان هەڵـبژێـرن. کەچی گـەورەکـان خۆیـان کـردوون بە دەم راسـتی منـداڵان.

بە لای رەخنەگـرانێکی زۆریشەوە، ئەدەبی منداڵان پەیوەندییەکی هەمەلایەنەی لەگەڵ پـەروەردەی منـداڵانـدا هـەیە. ئـەدەبی منـداڵان لـە سـەردەمی پـەروەردەدا، شـێـواز و تـەوەرێـکی پـەروەردەیی بـوو. بـەڵام لـەم قـۆنـاغـەدا، ئـەدەبی منـداڵان دەچـێـتە نـاو سـەردەمی ئـەدەبی هـونـەریی و فـانتـازییـەوە.

زۆرێـک لە زانـاکانیـش، لە روانـگەی لێکـۆڵـینەوەی ئەدەبیـیەوە، کـار لەگەڵ ئەدەبی منـداڵانـدا دەکەن. تێکست وەکو تێکست دەخـوێننەوە، بێ ئەوەی لە منـداڵان بـڕوانـن.

لەگەڵ سەرهـەڵـدانی هـۆنـراوە و کـورتە چـیرۆک و رۆمانی نـوێی منداڵانـدا، رەخـنەی ئەدەبی منـداڵانیش سەریهـەڵـدا و بـوو بە پێویستییەکی گرنگ، بۆ گەشەکردنی ئەدەبی منـداڵان و بۆ پێـشکەوتنی نـووسەرانی ئەم بـوارە. کە پێـویستیـیان بە پـرانسیـپ و بە رێنمایی ستراتیژی هەبوو، کە لە دڵی رەخنەی ئەدەبییەوە هاتووبن. لەگەڵ تێپەڕبوونی کـات و زیـادبـوونی ژمـارەی بـڵاوکـراوە ئـەدەبـیـیەکـانی منـداڵان، بـیـروڕای تێـۆری و کـارپێکـراوی سەبـارەت بە ئـەدەبی منـداڵان، رەخـنە لە کـتـێـبەکانی منـداڵان فـراوانتر بـوون. کاریگەرییان لەسـەر گەشـەکـردنی رەخـنەی ئـەدەبی منـداڵان هـەبـووە.

هـەنـدێکی لە رەخـنەگـرانی ئـەدەب، پێیانـوایە کە هـیچ جـیاوایـەک لە نێـوان رەخـنەی ئـەدەبی گـەورەسـاڵان و رەخـنەی ئـەدەبی منـداڵانـدا نـیـیە. هـەمـان یـاسـا و رێـسـا و چـوارچـێوەی رەخـنەیی کە بۆ ئەدەبی گەورەساڵان دەگونجـێت، بۆ ئەدەبی منـداڵانیش دەگـونجـێت. بە واتـایەکی تر بنەمـا رەخنەییەکان لە رەخـنەی ئەدەبی گـەورەساڵان و منـداڵان وەک یەکـن. لە راستیشدا تا ئەمـڕۆش پێـوەرێکی ستانـداردی یەکگـرتـوو، بۆ رەخـنەی ئـەدەبی نیـیە. هـەر رەخـنەگـرێک شـێواز و رێبـاز و مـیکانیـزمی خـۆی لـە رەخـنەگـرتنـدا هـەیە. رەخنەگرتنیش لە ئەدەبیاتی منداڵان کارێکی هەڕەمەکی و ئاسان نییە، کارێکی میتۆدی و بەرپرسیارێتییە و شارەزاییەکی زۆری لە ژانرەکانی ئەدەبیاتی منـداڵان دەوێـت. چـۆن رەخنەگـری ئەدبیـاتی منـداڵان، بەرهـەمە ئەدەبییەکانی منـداڵان هەڵـدەسەنگێنێت. بە کورتی لەم پێنج خاڵەدا چـڕمـان کـردۆتـەوە:
١ـ بە وردی خوێنـدنەوەی دەقە ئەدەبییەکەی و بە وردیـش شیکـردنەوەی لە هـەمـوو روویەکـەوە.
٢ـ تێگەیشـتن لە شـێواز و لە تەکـنیکی نووسەری لە داڕشـتنی دەقـە ئەدەبیـیەکەدا.
٣ـ زانینینی چـوارچـێوەی کـولتـووری و کۆمـەڵایەتی و مێژوویی لە دەقەکـەدا.
٤ـ هەڵسەنگانـدنی کاریگەرییەکانی بەرهەمە ئەدەبییەکە لەسەر ئەدەبیـاتی منـداڵان.

رەخنەگرتن لە ئەدەبیاتی منداڵان، لە ئەوروپا و ئەمریکادا، لە مێـژەوە سەری هەڵداوە و پەرەی سەنـدووە. لە حەفتاکانی سەدەی رابردووەوە، رەخنەی ئەدەبیاتی منداڵان بە تیۆرە ئەدەبییەکانی منـداڵانەوە بەسـتراوە. ئاراستەی رەخنەیی ئەم ساڵانەی رەخـنە و تیـۆری ئـەدەبی، سـنوورەکـانی بە رووی پـسـپۆرییـەکـانی تـردا کـردۆتـەوە. ئـەدەبی منـداڵان چـیـتر تەنیا کـتـێـبی منـداڵان نیـیە، بەڵکـو گـەلی لایـەنی تـریـش دەگـرێتەوە.

لە ئێـسـتادا لە ئەوروپـا، بە تـایبـەتیـش لە فەرەنـسادا، زۆرێـک لە رەخـنەگـران و لە توێـژێـنەران، لە رێی رەخـنەوە، ئەدەبی منـداڵانیان لە پەراوێـزکـردن هـێنایە دەرەوە. هـێنایانە ناو بابەتگەلـێکی تیـۆری و شیکاریی گرنگەوە. ئەدەبی منـداڵان و رەخـنە و شیکاری ئەدەبیاتی منـداڵان لە فەرەنسادا، پێگەیەکی گرنگیان هـەیە و پێشکەوتنێکی گـەورە و گـۆڕانکارییەکی زۆریـان بەدەسـتهـێـناوە.

باسکـردن لە رەخـنە لە ئەدەبی منـداڵانـدا، باسێکی فـراونە. مەبەستی مـن لەم کورتە باسە سەرپێـیەدا، گـرنگی و پێـویستیی رەخـنەیە لە ئەدەبی منـداڵان و ئاشنابـوونە بە هـەنـدێک لە بنـەمـا تیـۆرییەکان لە هـەڵسەنگانـدی ئـەو بەرهـەمـانەی کە بۆ منـداڵان  نووسراون و دەنووسرێـن. هەر بابەتـێکـیش کە بۆ منداڵان بنووسرێـت، پێش هەموو شتێک، دەبێت بەرهەمێکی هـونەری بیت. نکـوڵـی لەم راستییەش ناکـرێت، نە ئەدەب بەبی رەخـنە پێشدەکەوێـت و نە رەخـنەش بەبێ ئەدەب بوونی هەیە. ئەدەب و رەخنە تەواوکـەری یەکـترین و گـیانێک لە دوو جەسـتە دان. یا هـەردوو بـاڵی ئەدەبـن.

مێـژووی رەخـنە و تێوری ئەدەبی منداڵان، بە هەمان شێوە لە سەرانسەری جیهاندا و بە هەموو زمانەکانی جیهـان پێـش نەکەوتـووە. لە ئەنجـامی ئـەوەی کە پـرسـەکـان و ماناکانیان لە کولـتوورە جیاوازەکاندا، وەک یەکـنین. بۆیە جیاوازی لە نێوانیادا هەیە.

تیـۆرە نوێیەکـانی ناو ئەدەبی منـداڵان، بـریتـین لە پێـویستی رەخـنە و لە شیکـرنەوەی تێکستی ئەدەبی. میتۆدەکانی رەخنە لە ئەدەبی منـداڵاندا گەشەیان کردووە. لە بایەخـدان بە نـووسـەرەوە، بەرەو بایـەخـدان بە تێکـسـت، پاشـان بە خوێـنـدنەوە. دەتـوانـین لەم سـێ رەگـەزە سـەرەکـییەدا، رەخـنە لە ئـەدەبی منـداڵانـدا چـڕبـکەیـنەوە: (رەخـنەگـر، تـێکـست، منـداڵان).

بـوونی رەخـنەی زانستی ئەدەبی، بەپێی بنەما و پێورە رەخـنەییەکان، ئەدەبی منـداڵان بەرزتـر دەکـاتەوە و پـێـشی دەخـات. رێـگـریـش لە زۆربێ و بـۆربێ و لە چـاپکـردنی نووسـینی کـاڵـوکـرچ بۆ منـداڵان دەکـات. بۆیـە بـوونی رەخـنە لە ئەدەبیـاتی منداڵانـدا، پێویستییەکی گـرنگ و هـۆکاری پێـشکەوتـنی ئەدەبی منـداڵانـە، لە رووی چـۆنیەتی و چەنـدێتییەوە. کزی و لاوازیی رەخـنە، هـۆیەکی سەرەکیی دواکەوتنی ئەدەبی منداڵانە.

بەداخـەوە، تا ئەمـڕۆش، بەشـێکی زۆری رەخـنەگـرانی بـواری ئەدەبی گەورەسـاڵان، بە چـاوێـکی کەمـتر و بـە پـلەی دوو و بـە بچـووکی لـە ئـەدەبـی منـداڵان دەڕوانـن.
بۆیە پێـویستیمان بە رەخـنەگرانی پـسپۆر و شارەزای بـواری ئەدەبی منـداڵان هـەیە. نەبـوونی بـزووتنةەوەی رەخـنەیی هـاوتـەریـب و هـاوسەنـگ لەگـەڵ داهـێـنانـدا، بە شـێوەیەکی گـشتی و نەبـوونی رەخـنەی زانستی و کەمی رەخنەگـرانی پسـپـۆری ئەم بوارە و چەندیـن هـۆکاری تر، هـۆی دواکەوتنی ئەدەبی منـداڵانن. ئەم نەبـوونانەش،
بە شێوەیەکی نەرێـنی کاردەکـەنە سەر پـێشکەوتـنی هـونەری نـووسـین بۆ منـداڵان.

پێویستە رەخنەگـری ئەدەبی منداڵان، میتۆدێک یا زیاتر لە میـتۆدێک، بە شێوەیەکی زانستی و بەپێی رێسایەکی لـۆژیکی، بۆ خوێـندنەوە و شیکـردنەوە و راڤـەکـردن و هـەڵسەنـگانـدنی تێکـستەکـان بەکـاربـهـێـنـێـت و بە دوای راسـتیـیەکانـدا بگـەڕێـت.

پێویستـیشە رەخـنەگـر، بە رۆحـێکی وەرزشـیـیەوە رەخـنە بگـرێـت. دوور لە تـانە و تەشەر و لە شێوازی تـونـدوتیـژی و لە هەست بریـدارکردن. رەنگە هـەر ئـەم هـۆیە نەرێنیـیە بێت، کە کەس پێی خۆش نییە رەخنەی لێبگیرێت. نووسەری واشمان هەیە رەخنە و رای جیاواز قـبووڵ ناکات و دان بە هـەڵەکانی و بە نەشیاوی بابەتـەکەی بۆ منداڵان نانێت. پێویستە ئەوەش بزانین کە هیچ کەڵە نووسەرێک لە لووتکەدا نییە و هـیچ شاکارە ئەدەبییەکی جهانیش پێرفـێکت نییە و هـەڵە و کەموکوڕییان تێـدایە، کە نووسەرەکانیان هەستیان پێنەکـردوون. رەخنەگران و خوێنەران ئاشکـرایان دەکـەن.

رەخـنە لە ئەدەبی منـداڵانی کورد:

تا ئەمڕۆش رەخنەی زانستی، لە ئەدەبی منـداڵانی کورد، بە نرخی نەبـوونە. ناڵـێم کە رەخنەگری بـواری منداڵانمان نییە، ئەوانەی هـەن لە پەنجەکانی دەستێکمان تێناپەڕن. لەم دواییەشدا چەند خوێندکارێکی کۆلێژی زمـانی کوردی، ماستەرنامەکانیان دەربارەی ئەدەبیاتی منـداڵان نووسیون. پیـرۆزبایی و دەستخۆشییان لێدەکەیـن. بەڵام ئـەم باس و لێکۆڵـینەوانەش لە ئاستێکی ئاکـادیمی و پیشەییدا نیـن. تا ئێستا رەخـنەگرانی پسـۆری بۆاری رەخنەی منـداڵانمان نییە کە بە تەواوی خۆی بۆ ئەم بـوارە تەرخان کـردووبێت. تا ئەمـڕۆش هـیچ فـیلـتەر و سانـسۆر و دەزگـایەکی فـەرمـیی چـاودێـریمان نییە. کە بە شێوەیـەکی زانستی و دروسـت، لە هەمـوو روویـەکەوە، ئـەو بەرهەمـانەی بۆ منـداڵان دەنووسرێـن، لە پێش چاپکردن و بڵاوکردنەوەیانـدا، شییانبکەنەوە و هـەڵیانبسەنگێـنن و هەڵـەکـان و کەمـوکـوڕییەکـانیان دیـاری بـکەن و راسـتیان بکەنـەوە، ئـێـنجـا رێ بە چاپکـردنیان بدەن. ئەمەش بۆتە هـۆی پاشاگەردانی و بڵاوبوونەوە کۆمەڵێک بەرهەمی چاپکـرای کاڵوکرچ و لاواز و نەگونجـاو و نامـۆ و نەشـیاو بۆ منداڵانی کورد. بێگـومان نەخـت و پـوخـت، باشــترە لە زۆربـێ و بـۆربـێ.

پێـویستـیـمان بە رەخنـەگـرانی کـوردی پسـپۆر هـەیە، کە شارەزاییـان لە سەرهـەڵـدانی تێـورە ئەدەبییەکانی ئەدەبی منـداڵان هـەبێت و بانکگـراونـدێکی شارەزایی باشیشیان لە مێـژوو و لە ژانـرەکانی ئەدەبی منداڵان و لە دەروونناسی و لە قۆناغەکانه گەشە کردنی منـداڵان و لە فـەرهـەنـگی وشـەکـانی زمـانی منـداڵان هـەبـێـت. شـارەزاییـان لـە پێـورە رەخـنەییەکـان و لە تایبـەتمەنـدییەکانی جیهـانی منـداڵان هـەبێـت. ناشـبێـت رەخنەگـران بکەونـە ژێـر کاریـگەریی سـۆزداری و سـازشکـردن و لایـەنـگـیری و هـاوڕێـتـیـیەوە. رەخـنەگـر نابێـت بترسـێـت، ئەگەر دەتـرسـێـت با نەنـووسـێـت. پێـویستە بە راشـکاوی، بە ویـژدانەوە، لایـەنە ئەرێـنی و نەرێـنییەکـانی دەقـەکـان، بە وردی و هـۆشـیارییـەوە شــیـبکاتەوە و هـەڵـیانبسەنگـێنـێـت.

ئەوەش گـرنگە، کە هـۆشـیاری و زانستی چەمکی بـیرکـردنەوەی رەخنەییمان هـەبێـت. لە خوێـندنەوەی هـەر بابەتێکـدا، بە تایبـەتیـش لە خوێـندنەوەی بابـەتـەکانی منـداڵانـدا.

لەگەڵ ئەوەشـدا،هـەوڵێ ساکاری چەنـد نووسەرێـکی کوردمان بەرز دەنرخـێنین. بەڵام وەکو وتمـان، تا ئەمـڕۆ بـزووتنەوەی رەخـنە لە ئەدەبی منـداڵانی کـورد بە شـێوەیەکی پسـپۆری و زانستی و پیـشەیی لە کوردسـتانـدا سـەری هـەڵـنەداوە. هـۆکـارەکەشی بۆ چەنـدین هـۆ دەگەڕێتەوە. لە چەنـد نووسینێکی پێشترمـدا، ئامـاژەم بەو هـۆیانە داوە.

تا ئێـستا یەکـێتی نووسـەرانی کورد، لە شـارەکانی کوردستانـدا، کـۆڕی تایبـەتیان، بە رەخـنەی ئەدەبی منداڵان ساز نەکـردووە. گۆڤـارێکی تایبەتـیمان بە لـێکۆڵـینەوە و بە رەخنەی ئەدەبی منداڵانی کورد نییە. کۆمەڵەی یا یەکێتی رەخنەگرانی ئەدەبی منداڵانی کـوردمان نییە. پێویستیشە رەخـنەی ئەدەبی بە گـشتی و رەخـنەی ئەدەبی منـداڵان بە تایبەتی، بخرێنە پـرۆگـرامەکـانی خـوێندنی بـاڵا، لە کـولـێژی زمـان و ئەدەبی کوردی.

بە هـیوای سـەرهـەڵـدانی بـزووتـنـەوەی رەخـنەی ئـەدەبی منـداڵانی کـوردیـن.

(*) تا رادەیـک سـوودم لە چـەنـد سـایـتـێکی ئـیـنگـلـیزی و عـەرەبی وەرگـرتـووە.

رەزا شـوان

دوبـەی: ٢٠٢٤