دیموکراسى پەڕلەمانى (نوێنەرایەتى) و شورایى

دەسـتپێک

زادگاى سەرهەڵدانى دیموکراسى لەڕووى مێژووییەوە وڵاتى یۆنانە, زاراوەکە لە دوو وشە پێکهاتووە (دیمو+کراسى) هەردوو وشەکە بەسەریەکەوە ماناى دەسەڵاتى گەل یا خەڵک دەگەیەنێت. نیزامى دیموکراسى پەڕلەمانى لە بنەڕەتدا وەک ئەڵتەرناتیڤى دەوڵەتى (تیۆکراتیانە) و پاشایاتى هاتۆتەکایەوە. دەوڵەت و پاشاگەلێک خۆى بە نوێنەرى خوداو هەندێ جار بە خودا زانیوە لە سەر زەوى. ئەوە لە کاتێکدا دەسەڵات و دەوڵەت دوو دیاردەى مێژوویین، وەک زەروورەتێکى مێژوویى لەئەنجامى نیشتەجێبوونى ئینسان و کەڵەکەى سەروەت ودابەشبوونى (کارى کۆمەڵایەت)ى و کۆمەڵگەى چینایەتى سەریهەڵداوە و لە ڕەوتى (پەرەسەندن و گەشە)ى مێژوویى خۆیدا مشتومڕى (ڕەوایى) لێکەوتەوە و لەوێوە هەمیشە دەسەڵات و دەوڵەت هەوڵیانداوە کە ڕەواییبوونى خۆیان پێناسە بکەن. ئەگەر لە کۆندا دەسەڵات و دەوڵەت بۆ شەرعیەتدان بەخۆیان سەرچاوەى (ڕەوایى) لە بنەماڵەکان و لە ئاسمان وەرگرتبێ و بوارى هیچ جۆرە مشتومڕێکى ڕەواییبوون و نەبوونى نەهێشتۆتەوە. ئەوا ئەمڕۆ لەم سەردەمەدا هەڵبژاردن شوێنى گرتۆتەوە و پێوەرى مافى ڕەوایى بە هەڵبژاردن لە خەڵک کراوە بە (سەنگى مەحەک) و لەگەڵ خۆشیدا بەپێى بەرژەوەندى و لە گۆشەنیگاى جۆراوجۆرەوە مشتومڕى ڕەوایى هێناوەتە بەرباس و زۆر کەسى بە خۆیەوە خەریککردوە, یەکێک لەو کەسانە (ماکس ڤیبەر)ە. ماکس ڤیبەر هەوڵیداوەچەمکى ڕەوایى پێناسە بکات، ئەو لە پێناسە سەرنج ڕاکێشەکەیدا ئەم چوار شەرعیەت (ڕەوایى) پێناسە کردوە: (عەقڵانى، کارێزماتیک، سوونەتى و عاتفى) ماکس ڤیبەر هەر کام لەم چوار شەرعیەتە بە شەرعی دەزانێت، بەڵام ئەو پێیوایە جیاوازى شەرعیەتى عەقڵانى لەگەڵ ئەوانى دیکە لەوە دایە، کە مرۆڤ بەشێوەیەکى ئارەزوومەندانە دەچێتە سەر سندوقى دەنگدان و کێى ویست دەنگى پێدەدات و ممارەسەى ئەو مافەى خۆى دەکات و بەو  شێوەیە دیموکراسىییە حقوقى و عەقڵانیەکەى ماکس ڤیبەر لە فۆڕمى نیزامى پەرلەمانیدا ڕێکخراوە و  بۆ ماوەى هەر چەند ساڵ جارێک بۆ ڕەواییدانەوە بە دەسەڵات هەڵبژاردن دووبارە دەکرێتەوە و بەناوى شەرعیەتى هەڵبژاردن حوکومەت بەسەر کۆمەڵگادا دەکرێت.

 پرۆسەى هەڵبژاردن لە نیزامى پەرلەمانیدا

پرۆسەى هەڵبژاردن لە سیستمى پەڕلەمانى پشتى نەبەستووە بە بەشدارى ئازادانەى ڕاستەوخۆى  خەڵک، بەڵکو زۆرتر منافەسەیە لەنێوان پارتە سیاسییەکان، ئەویش لە کەش و هەوایەکى پڕ لە دڵەڕاوکێ و لە دۆخێکى ناهاوسەنگى (ئابوورى، کۆمەڵایەتى) نایەکسان بەڕێوەدەچێت، بەوحاڵەشەوە لە هەمووى نادیموکراسى و نادادپەروەرانەتر بڕینى بەربەستەکانە، کە دەبێ گرووپ و پارتى سیاسی بیبڕێ جا دەتوانێت بە پێى دەرەنجامى هەڵبژاردن کاندیدەکانیان بچنە هۆڵى پەڕلەمانەوە و ئیتر لەوێ بۆ ماوەى چەند ساڵێک بە ناوى نوێنەرى خەڵک دەمێننەوە.

دەسەڵاتى خەڵک لە نیزامى پەڕلەمانیدا

لە نیزامى پەرلەمانى ئەگەر  بەربەستەکان و نەبوونى هاوسەنگى و تەکنیکى فرت و فێڵ و سیاسەتى ئیحتیواکردن و…تاد هەموو ئەوانەش لاببرێ هێشتا دەسەڵاتى ڕاستەقینە لاى دام و دەزگاى دیکەیە، لاى کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان و بانقەکان و ئەوان ئەکتەرى سەرەکین لە پشتى پەردەوە نیزامى ئەمڕۆى دنیا بەڕێوەدەبەن و هیچ هێزێکى بەهێزتریش لە سەرووى ئەوان بوونى نییە. پەڕلەمان چوارچێوەو و جێگایەکە ریارى تێدادەرێ بۆ ڕەواییدان بە چەرخینى سەرمایە و ڕەفتار و مامەڵەى دەوڵەت دەزگایەکى شکڵییە هەرکاتێک لەو چوارچێوەیەى بۆى دیاریکراوە دەربچێت و ببێتە هەڕەشە لەسەر نیزام و پرۆسێسى بەرهەمهێنانى سەرمایە، ئەو بەناو دیموکراسی لە جۆرى خۆشى لە ئارادا نامێنێ و بە بڕیارى مەڕجەعێکى لە خۆى باڵاتر هەڵدەوەشێتەوە و حوکمى عورفى و پۆلیسى ڕادەگەیەندرێ.

دیموکراسى شوورایى و دەورى خەڵک

دیموکراسى شوورایى دەسەڵاتى خەڵکە لە خوارەوەبۆ سەرەوە و پرۆسەى هەڵبژاردن تێیدا لە کەشێکى ئارام و هاوسەنگدا بەڕیوەدەچێت، بەشێوەى ڕاستەوخۆ بێ شەرت و ئازادانە هەموو کەس لە تەمەنى ( ١٦ – ١٨ ) ساڵ ژن و پیاو مافى خۆکاندیدکردن و خۆ هەڵبژاردنى هەیە و لە سیستەمێکى شووراییدا خۆیان ڕێکدەخەن. شووراکان هەم یاسا دەردەکەن و هەمیش جێبەجێیدەکەن، هەرکاتێکیش خەڵک دەتوانێت هەڵبژاردن دووبارە بکاتەوە و نوێنەرى تازەى خۆى بنێرێتەوە ناو شوورا خۆجێی و سەراسەرییەکانەوە، بەکردەوە تێیدا مرۆڤ وەک بوویەکى یاسایى لیبڕاڵانە دەرناکەوێت و بەشێوەیەکى  ئازاد و  سەربەست لە بڕیاردان  لە چارەنووسى  ئاییندە و ئێستاى خۆیدا بەشدار دەبێ. لە نیزامى شووراییدا خەڵک بۆ ئەوە هەڵبژاردنیان پێناکرێت تا شەرعیەت بە دەسەلات  بدەن، بەڵکو بۆ ئەوەیە خەڵک  خۆى حوکومەت بەسەر خۆیدا بکات و خەڵک هەر بۆ خۆى حوکومەتە و دەستوور و یاساش بۆ خۆیان و کاروبارى خۆیان دەردەکەن. دیموکراسى شوورایى هەر بۆ خۆى  جەوهەرى هەموو دەستورێکى گشتى و سیاسیە و خاڵى جیاکەرەوەیە لە لایەک لەگەڵ دیموکراسى پەڕلەمانى و لە لایەکیش لەگەڵ کۆى سیستمى لیبڕاڵى و کاپیتاڵیستى لە ناکۆکیدایە. دیموکراسى پەڕلەمانى و لیبڕاڵى دەوڵەت لە جێى مرۆڤ دادەنێت، بەپێچەوانەوە لە دیموکراسى شوورایى مرۆڤ میحوەرە و دەوڵەت وەسیلەى بەدیهێنانى: ئازادى، یەکسانى و خەون و ئاواتەکانى مرۆڤە. لە نیزامى دیموکراسى پەڕلەمانى دەوڵەت شوێنى مرۆڤى گرتۆتەوە و مرۆڤ بووەتە قوربانى دەوڵەت. لە هەڵبژاردن و نیزامى دەوڵەتى شووراییدا ئامانج ڕەواییدان نییە بە دەسەڵاتێکى جیا لە خەڵک و سەرو خەڵکى، دیموکراسى و حوکومەتى شوورایی لە وجوود و زاتى  خۆییدا  هەڵگرى خەسڵەتى ڕەواییە، لە خۆیەوە بۆ خۆى پەنابردن نییە  بۆ خەڵک. بە پێچەوانەوە خەڵک هەر لە شوێنى کار و ژیانى خۆى قەزاوەت دەکات و بابەت شەرعیەتدان و متمانە نییە بە کاسانێکى دەرەوەى خۆى.  مەسەلەى شەرعیەت  وەک ماکس ڤیبەر خۆشى وەک لیبڕاڵێک دەڵێت: شەرعیەتى کارێزماتیکى، عەقڵانى و عاتیفى  هەیە. ئەو قسەیە خۆى لە خۆیدا واتاى ئەوەیە، دەشێت لە ڕووى کارێزمایى، عاتفى و سوونەتییەوە پاشایەک، فیۆدالێک و دیکتاتۆرێک…تاد شەرعیەتى هەبێت. هەوڵى بەدەستهێنانى شەرعییەت بۆ شەرعییەتدان بە دەوڵەت و بە دەسەڵات لە ماهیەتدا ناڕەواییە. لە دیموکراسى و حوکومەتى شووراییدا هەرگیز ئامانج ڕەواییدان نییە بە ڕەواییدان، بە ڕەفتارى دەوڵەت و بۆ دانى ڕەهەندى یاسایى بە بڕیارەکان. دیموکراسى شوورایى: بوارە، ڕەخساندنى زەمینەیە بۆ بەدیهێنانى: ئازادى و یەکسانى. چەشنێکە لە خەباتى دینامیکیانە بۆ نەهێشتنى جیاوازى چینایەتى، ئابوورى و ڕەگەزى.حوکومەتى شوورایى سیکۆلاریزمە، فرەیە لە جۆرى خۆی و تێیدا مرۆڤ ناگەڕێتەوە بۆ هیچ مەرجەعێکى سەروو و دەرەوەى ئیرادەى ئیرادەى خۆى.مرۆڤ وەک مرۆڤ دەبێتە چەقى بڕیاردەر لە ژیان و لە ئایندەى خۆى، نەک بە وەسیلە و بە شتکردن بۆ بابەتى شەرعییەتدان بە دەسەڵاتێکى لە جەوهەردا نامۆ بە یەکسانى و ئازادى و حورمەت و کەڕامەتى ئینسانیانەى ئینسانەکان. دەسەڵأتێکى وا دەیانجار  بە شەرعییەتى هەڵبژاردنى پەڕلەمانى شەرعییەتى وەرگرتبێت مادام ناکۆکە بە ئازادى و یەکسانى مرۆڤەکان هیچ لەو ڕاستییە ناگۆڕێت، کە نامۆیە بەزات و بە وجوودى مرۆڤ و بە کەڕامەت و ئازادى.

دیموکراسى و دیموکراسى پەڕلەمانى  هاوتایە لەگەڵ دەوڵەتى چینایەتى، کارى بەسەر ماهیەت و کارکردى دەوڵەتەوە نییە و هاوتا نییە بە یەکسانى و ئازادى. لە یۆنانى بەر لە زایین پەڕلەمان و دەوڵەتى دیموکراسى پەڕلەمانى هەبوو، بەڵام ژنان و کۆیلەکان بۆیان نەبوو نەخۆیان بەربژێر بکەن و نەدەنگیش بدەن، مافى دەنگدان و خۆ کاندیدکردن  تا نزیک بە ناوەڕاستەکانى سەدەى بیست لە هەندێک وڵاتى ئەوروپى خاوەن پەڕلەمان و دیموکراسى لیبڕاڵانە بە نان نەدرابوو، دواییش کە مافیان پێدرا بە خەباتى ژنان و پیاوانى ئازادىخوازبوو نەک بەخشیشی دیموکراسى لیبڕاڵی و پەڕلەمانى. لە هەر کوێ دیموکراسى پەڕلەمانى و لیبڕاڵى هەبوو نایەکسانى و نادادپەروەرى هەیە. کۆمەڵگاى سەرمایەدارى و کۆمەڵگەى چینایەتى هەیە. هەر لە بەر ئەوە ((دیموکراسى چوارچێوەیەکى یاساییە بۆ پرۆسەى بڕیاردان نەک شێواز و پێوەرێک بۆ ناوەڕۆکى خودى بڕیارەکان)).

ڕانیە

١٧/١٠/٢٠١٧

لالە ئەحمەد