منـداڵ کێـیە؟ وەکـوو لە (مـادەی یەکـەم) ی جـاڕنـامەی مافـەکـانی منـداڵان دا هـاتووە، وەکـوو پێـوەر و ستانـدەرێـکی جـیهـانی بـەم جـۆرە پێناسەی منـداڵ کراوە (منـداڵ ئـەو مرۆڤـەیە کە تەمەنی لە هەژدە ساڵ تێ نەپەڕیبێـت، مەگەر یاسا و وڵاتەکەی تەمەنێکی کەی بۆ دیـاری کـردووبێـت ..).
جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی منداڵان، کە لە (٢٠/ نۆڤەمبەری/ ١٩٨٩) دا، لە لایەن رێکخـراوی نەتـەوە یەکگـرتـووەکانەوە دەرچـوو . بـریتییە لە (٥٤) مـادە، هـەنـدێ لە مادەکان لە چەنـد بـڕگەیەک پێک هـاتـوون، لەو کاتەدا (١٩١) وڵاتی ئەنـدامی نەتـەوە یەکگرتـووەکان واژۆیـان لەسەر ئەم جاڕنامەیەیان کرد. تەنها (ئەمەریکا) و (سۆمال) رەتیان کـردەوە و، واژۆیـان نەکـرد. لەوەدوا ئەمـریـکاش واژۆی لەسەر کـرد.
ئەم جاڕنامەیە لە (٢/ سێپتەمبەری/ ١٩٩٠) دا، چـووە بـواری جێبەجێ کردنەوە.. ئەو وڵاتانەی واژۆیان کردبـوو، بەڵینیان دا کە پابەنـدی ئەم رێـکەوتننامەیە دەبن و رێـز لە هەمـوو منـداڵانی گـەلەکـانیان و جیهـان دەگـرن و دەیان پارێـزن و هەمـوو مـافـەکانیان جـێبەجێ دەکـەن، بەبی جیـاوازی کـردن، لە نێـوانی منـداڵان دا.
منـداڵان لە هەر شوێنێکی جیهـانـدابن هـەر منـداڵـن، لە هـەر شوێنێکی جیهـانـدا بـژین، کـچ بن یا کوڕ بن، رەش پێست یا سپی پێستبن، دەوڵەمەنـد یا هـەژاربن، گونـدنشـین یا شارنشینبن، لە هەر نەتـەوە و گەلێکـبن، هەر ئاینێکـیان هەبێـت، دایکان و باوکانیان و بەخیوکەریان خاوەنی هەچ بیروباوەڕێکی سیاسی و ئایدیۆلۆجیایەکبن، هەموو منداڵن و هەمووشیان وەکوو یەک و بە یەکسانی مافـیان هەیە. مافی ژیـان و ئازادی و چاودێری و پارستنیان هـەیە، مافی خـوێندن و چارەسەرکردن و یـاری کردن و پێکەنـین و دابیـن کردنی پێداویستییەکانی گەشەکردن و نەشونماکردن و پێشکەوتنیان هەیە. مافی… هـتد.
بەڵام بەداخەوە هەنـدێ لەو وڵاتە ئەندامانەی کە واژۆی جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی منـداڵانیـان کـرد، نەک هـەر پێ بەنـد نەبـوونـە بە بەڵـێـنەکـانیـان و بە جـێبەجـێکـردنی مافـەکـانی منـداڵان، بەڵکـو هەر لە یەکـەم رۆژەوە و تا ئەمـڕۆش، زۆر بە زەقـی و بە رەقـی و بە ئاشکـرا و بەبێ شەرمانە، مافـەکانی منـداڵانی کوردیـان پێـشێـل کـردوون و پێـشێلی دەکەن، ستەم و تاوانە قـێزەوەنەکانیان دەرهـەق بە منـداڵانی کورد، بە تەواوی بە پێچـەوانەی بەڵـێـنەکـانیان و بە پێچـەوانـەی مافـەکانی منـداڵانەوەن.
رەفـتاری نامرۆڤانە و رەگەزپەرستییانەی، رژێمە دڕندە و سەرکوتکەرەکانی هەریەکە لە تورکیـا و ئێـران، لەپێـشـێلکـردکـردنی مـافـەکـانی منـداڵانی کوردمـان بێ وێنـەیە لە جیهاندا، کە نەک هەر منداڵانی کوردیان لە سادەترین ماف بێ بەشیان کردوون، بەڵکو بە شێوەیەکی زۆر دڕنـدانە و نامـەردانەش دەیـان چەوسێننەوە. دوور لە رەوشـت و لە بـەزەیی و لە ويـژدان، دوور لـە پـرەنسیـپەکانی مـرۆڤـایـەتی، دوور لە هـەمـوو یاسـا و رێسایەکی نێـودەوڵەتی، دوور لە مافـەکانی منـداڵان، دوور لـە هـەمـوو داب و نەریـت و رەوشـتـێک. بە رۆژی روونـاک و بەبـەر چـاوی کۆمەڵگای نێـودەوڵـەتییە، بە ئاشکـرا منـداڵان و مێردمنـداڵانی کوردمان دەگـرن و بە شێوەیەکی دڕندانە ئازار و ئەشکەنجەی جەسـتەی و دەروونیـان دەدەن. هـەر لەبەر ئـەوەی کە کـوردن. کـوردبـوونـیش بە لای داگـیرکەرانی رەگـەزپـەرستی کوردسـتانەوە، تـاوانە.
تا ئەمـڕۆش، بـە هـۆی سـیاسەتی چـەوسانـدنـەوە و سەرکـوتکـردن و دەمکـوتکـردن و قـەدەغەکردنی خوێندن بە زمانی شیرینی کوردیمان لە لایەن داگیرکەرانی رەگەزپەرستی تورکیا و ئێران. بە هـۆی ستەم لێکـردن و چەوسانـدنەوە و ژیـانی پڕ لە کوێـرەوەری و کـڵـۆڵـییەوە. بەشـێکی زۆری منـداڵانی کوردمـان، نـازانـن کە مـافـەکـانیان چـین، بەڵکو بەشـێکی زۆری دایـکان و باوکـانیشیان، نازانـن مافـەکانی منـداڵەکانیان چـین. بـۆیە بە پێویستمان زانی کە جارێکی کەش ئەم بابەتە گـرنگە بەسەربکەینـەوە. بە کـورتی و بە باسی بەشـێک لە مافـە گـرنگەکانی منـداڵان دەکـەین، وەکوو لە جـاڕنامـەی گـەردوونی مافەکانی منـداڵان دا هـاتـوون. بـەو هـیوایەی کـە سـوودیـان لێ وەربگـرن. حـەزیـشـم کـرد، بە زمـانی منـداڵ خـۆیـوە بـڵـێـم (مـافـی ئـەوەم هـەیە) کە:
مـافی ئـەوەم هـەیە:
١ـ مـافی وەرگرتنی ناسـنامە: لەو رۆژەوە کە لە دایک بـوومە، دەبێ نـاو و نازناوێکـم هەبێـت و لە تـۆماری لە دایک بـوون تۆمـار کـرابێـتم.. دەبێ (شـوناسنامە) ی کەسی و رەگەزنامەم هەبێت.. ئەمانە بۆ من زۆر پێویستن و گرنگـن، تا لە دواییدا بتوانم بچم بۆ قوتابخانە و بایەخـم پێ بـدەن، لە دژی نەخـۆشییەکان بمکـوتن و دەرزیـم لێ بـدەن.. تا گەورەش بووم بتوانم لە هەڵبژاردنەکانـدا مافی دەنگـدان و خۆکانـدیدکردنم هـەبێت.. بە رێگای ئەم بەڵگانەوە، وڵاتێک هـەیە کە لە سەریەتی پێشوازی و پارێزگاریم لێ بکات.
لە رۆژئـاوای کوردستانی خۆشەویستـدا، لە سایەی سوریای داگـیرکەرەوە، تا ئەمڕۆش بەشێکی زۆری منـداڵان و گەورەکانی گەلەکەمان، رەگەزنامە و شوناسنامەیان نییە، لە مافی خوێنـدن و لە زۆربەی مافـەکانی منـداڵان و لە مافەکانی مرۆڤـدا، بێ بەش کراون. هـەر لەبـەر ئـەوەی کـە بە رەگـەز کـوردن.
٢ـ مـافی خۆشەویستی و رێـزگـرتن: وەک هـەر منـداڵێک مافی ژیـانم هـەیە.. کۆمەڵێک کەس ( دایکـم، باوکـم، خێزانەکەم، کەسوکارم، یا ئەو کەسانەی کە هەنـدێ جار شوێنی ئەمـانەم بـۆ دەگـرنەوە) منـیان خـۆش بـوێ و بایـەخـم پێ بـدەن و رێـزم لێ بگـرن.
٣ـ مـافی یەکسانی: ( کـوڕ یا کـچ ) بم.. خاوەنی پێـداویستیی تایبەتی بم، یا تەنـدروست باش بـم. لەسەر هـەر ئاینێک بـم.. یا رەنگی پێسـتم هەرچـییەک بێـت.. یا بە رەگـەز لە چ نەتەوەیـەک بـم و بە چ زمانێک بـدوێـم.. هـەژاربـم یا دەوڵەمەنـدبـم.. دایک و باوکم یا بەخێوکەری یاساییم هـەچ بیـر و باوەڕ و ئایـدۆلـۆژیـایەکی سیاسییان هـەبێت.. نابێت جیـاوازیـم لەگـەڵ دا بـکەن.. منیـش وەکوو منـداڵانی تـر دەبێـت هـەمـان مـافـم هـەبێـت.
٤ـ مـافی ژیـان و تەنـدروستی: مـافی ئـەوەم هـەیە، کە خـواردنی باش و ئـاوی پاکـم بۆ دابین بکەن.. جێی حەوانەوە و حەسانەوەم هـەبێت.. گەر نەخـۆش کەوتـم ببەن بۆ لای پـزیشک، یا بـۆ نەخۆشخـانەم بـەرن و چارەسەرم بکەن.. مافـی ئەوەشـم هـەیە، کە لە دژی نەخۆشـییەکان بمکـوتـن و دەرمـانی پێـویستی بەرگـریـم بـدەنێ.
٥ـ مـافی چـوونە قـوتـابخـانە: مـافی ئـەوەم هـەیە، کـە بچـم بـۆ قـوتـابخـانە و بە زمانی دایـکـم فـێری خوێنـدنەوە و نـووسـین و بیـرکـاری و زانیـاری بـبـم.
٦ـ مافی خـۆراک: وەکو هـەمـوو منـداڵانی تـر، مافی ئەوەم هـەیە بخـۆم و بـرسی نەبـم. ئاوی خاوێن بخۆمەوە.. بۆ ئەوەی نەخۆش نەکەوم، پێویستە خواردنەکەم هەمەجۆرە و باش بێـت، تا جەسـتە و هـۆشـم گەشـە بـکەن و گەورەبـم.
٧ـ مـافی ئـازادی و رادەربـڕیـن: گەر هـێشتا منـداڵیـش بـم، دەبێـت مافی ئەوەم هـەبێت، کە لە ناو خـێزانەکەم و لە پـۆل و لە قـوتابخـانەکەم دا، بتوانـم بە ئەوپـەڕی ئـازادییەوە گـوزارشـت لە رای خـۆم بکەم و لەو پـرسە گـرنـگانەش کە پەیـوەنـدیان بە ژیـان و بە چارەنووسی منەوە هەیە، پەراوێـزم نەکەن و گـوێ بۆ خواستەکانم بگرن و دەنگ و را و بۆچـوونی منیش بە هـەنـد وەربگـرن، بەڵکو پێویستە لە بـڕیـارەکانیـشدا بەشداربـم.
(ئـەو رۆژە نەبینـم) ئەگـەر دایـک و باوکـم لەیـەک جیابـوونەوە، پێـش ئـەوەی دادوەر بڕیاری خۆی بـدات، پێویستە پرسـم پێ بکات کە حەزدەکەم لە لای کامیـان بمـێـنمەوە. ئەگـەرچی ئـەو بـۆی هـەیە داواکـەی مـن رەت بـکاتەوە، بـەڵام لەسـەریەتی کە گـوێـم لێ بگـرێـت، چـونکە ئـەو بـڕیـارە پەیـوەنـدیی راسـتەوخـۆی بە ژیـانی منـەوە هـەیە.
٨ـ مـافی پاراستن لە تـونـد و تیـژی: کەس مافی ئەوەی نییە کە لێم بدات، یا بە خراپی رەفـتارم لەگـەڵـدا بکەن، یا لـۆمەم بـکەن و گـاڵـتەم پێ بکەن. لە کـوێ دا بـژیـم مـافی ئەوەم هەیە کە بە ئارامی و ئاشتی بژیم. دووربم لە تونـدوتیژی و لە شەڕ و لە ئاژاوە. کەسیش ئەو مافـەی نییە بمـنێرێـت بـۆ بـەرەی شـەڕ. مـافی ئـەوەم هـەیە، کە دایـکم و باوکم و کەسوکـارم لە شـەڕ و ئـاژاوە و لە زەبـر و زەنـگ و ئەشـکەنجـە بـمپـارێـزن.
٩ـ مـافی ناچـاری نەکـردن: شوێنی من پـۆل و قـوتابخانەیە.. نەک کـێڵگە و کارخانەیە. شوێنی من یاریگا و شاری یارییـە.. نەک قـووڵی تونێـلی کانی کانـزاییە.. تەنانەت گەر باوکم و دایکم و خـێزانەکەم زۆر هـەژاریش بـن، نە ئـەوان و نە کەسانی تـر، ناتـوانن ناچارم بکەن دەبێت کاربکەم. بە تایبەتیش گەر ئەو کارە قـورس و مەتـرسیداربێت. کە لە تـوانامـدا نەبێـت وزیانـم پێ بگەیەنێـت، کەی بوشـم بە شانـزە ساڵان، لەوانـەیە لەو تەمەنەدا باشتر رابێـم و زیـاتر تێ بـگەم و قـاڵ ببـمەوە. ئەوسا مامـۆسـتاکانم دەتـوانن مامـەڵەی یاساییـم لەگـەڵـدا بـکەن.
١٠ـ مـافی یـاری و پێ کـەنین و خـەون: هەنـدێ لە گەورەکانمان، ئەوەیان لە یـاد نییە، کە من هـێشتا منـداڵم و گەورە نیم، وەکو هەموو منـداڵانی تر مافی یـاری و پێ کەنین و خەونی خۆشم هـەیە. منداڵیم لێ تێک مەدەن، چونکە من هـێشتا زۆرم ماوە گەورە ببم.
پشـوو بۆ ئـەوەیە کە گەشـەی تیـا بکەم لـەزەتی لێ ببیـنم. ئایا لـەوە خـۆشـتر و باشـتر هـەیە، کە لە کاتی پشـوودانمـدا، هـەوای پـاک هـەڵـبمـژم و هـاوڕێ ی تازە بگـرم و لە جەنجـاڵی شـار کـەمێ دووربـکەومەوە.
١١ـ مـافی پێکهـێنانی کۆمەڵەی منـداڵان: مـافی ئـەوەم هـەیە، کە لەگەڵ کۆمەڵـێک لە هـاوڕێـکانـم دا، رێ بـکەوین و کـۆمـەڵـەی تایبـەت بە خـۆمـان دابمـەزرێـنـین، داوا و پێداویستییەکانمان بخەینە روو. گۆڤـاری منـداڵانمان هـەبێت، بۆشـم هـەیە لە چالاکییە رۆشنبیری و هـونەرییەکانـدا بەشداری بکەم و توانای خۆم بسەلمێنم و رۆڵـم هەبێـت.
١٢ـ لە سـێدارەنەدان و بەنـد نەکردنی تا هـەتایی: ئەگەر بە هـەر بیانـوویەک تاوانبـار کـرام، نابێت ئەشکەنجـە و ئـازارم بـدەن و رەفـتاری نابـەجێ دەرهـەقـم بکەن، نابێـت سـزای قـورسم و نامـرۆیانەم بـدەن و، نابێـت لە سـێدارەم بـدەن و، ناشبێت بەنـدکرنی بە درێـژایی ژیـانم بە سەردا بسەپـێنن. ئەوەش بـزانن کە من هەرگـیز حەز بە تاوان و بە خـراپی و بە کـاری نـاڕەوا ناکـەم.
لە ئەمڕۆدا، لە ئێراندا مانگ نییە، بە تـوومەتی هەڵبەستراوی بێ بنەما، بە شێوەیەکی زۆر دڕنـدانەی بێ وێنـە لە جیهـاندا.. چەنـد مـێردمنـداڵـیک لە سـێدارە نەدەن.. پشکی شـێری ئـەم تـاوانە دڕنـدانەیەش، بـەر مـێردمنـداڵانی کوردمـان کەوتـووە.
١٣ـ پاراسـتن لە دەسـترێـژی: پێـویسـتە لـە دەستـدرێـژی سـێکـسی بـمـان پـارێـزن و زۆر بە تـونـدی سزای ئەو بێ رەوشتانە بـدەن، کە دەستدرێـژی دەکەنە سەر منـداڵان.
١٤ـ خاوەنی پێداویستییە تایبەتییەکـان: گەر منـداڵێکی خاوەن پێداویستییە تایبەتییەکان بـم، دەبێ ئەوە بزانن کە منیش وەکوو منداڵێکی تەندروستی ئاسایی، مافی ژیـانم هەیە. پێویستە پێداویستییە تایبەتییەکانی نەشونما و گەشەکردنـم بۆ دابین بکەن، زامنی رێـز و شکـۆداری و سەروەریم بکەن و پشتم لێ مەکەن و پشتیوانیم لێ بکەن، تابتوانم بە ئاسانی تێکەڵ بە کۆمەڵگاکەمان ببـم و، وەکوو تاکـێکی ئاسایی رۆڵی بەرچاوم هەبێت.
١٥ـ بـیمـەی کۆمەڵایەتی: مـافی ئـەوەم هـەیە سوود لە زەمـانی کـۆمەڵاتی وەربگـرم، ئەگەر خـێزانەکەم هەژار و دەست کورتبێت، پێویستە مووچەیەکی مانگانەمان بدەنێ.
١٦ـ پاراستن لە مادە هـۆشبەرەکان: پێویستە لەسەرتان لە مادە هـۆشبەرەکان و هەر مادەیەکی سڕکەر و بێ هـۆشکەری تـر، کە کەسانێکی دەروون نزم و لە رێ دەرچوو، دەیانەوێـت دڵپـاکی و ساویـلکەییمان بـقـۆزنەوە و هـەڵـمان بخەڵـەتێـنن، بۆ مەبەستی گڵاوی خۆیـان و بۆ بازرگانی کردن بەم مادانەوە، ئێمەی منـداڵان تـووش بکەن، یا بە کارمان بهـێنن. پێویستە ئەو کەسانەی کە منداڵان تووش دەکەن، سزای قورس بدرێن.
١٧ـ مافی پەروەردەکردنی دروست: گرنگترین و سەرەکیترین ئەرکی ئەستۆی دایکم و باوکـم و بە خێـوکەرم، ئەوەیە کە پێـکەوە هـاوکاری بـکەن و بە دروستی پـەروەردەم بکەن.. بایەخەم پێ بـدەن، ئەو راستییە لە بەرچـاوبگـرن کە لە داهـاتـوودا من دەبـمە تاکـێکی کۆمەڵـگاکـەم.. هـیوادارم تاکـێکی تەنـدروسـت و سـوودبـەخـش بـم.
١٨ـ گۆشکـردنم بە کـوردایـەتی و بە کوردسـتان پـەروەری: ئـەرکی دایـکـم و باوکـم و خێزانەکەم و مامۆستاکانم و هەر دڵسۆزێکی دواڕۆژێـکی گەشترە، بۆ گەلەکەمـان و بۆ کوردستانەکەمان، بە بیـری کوردایەتی دوور لە دەمارگـیری، بە سۆز و خۆشەویسی بۆ کوردستانی شیرینمان گۆشم بکەن و رام بهـێنن.. ئەمەش ئەرکێکی پێویست و پیـرۆزی نیشتمانی هەموو لایەکتانە، گەر ئەو رێبازەم گرت، دەبمە مایەی شانازی بۆ هەمـووتان.
١٩ـ ئەرکـەکـانـم و مافـەکـانـم: پێـویسـتە دایـک و باوکـم و مامـۆسـتاکانـم، یـان لـە رێی میـدیاکان و راگەیـانـدنەکانەوە، بـزانـم کە ئەرکەکـانی ئەسـتۆم چـین. ئینجا مافـەکانیـشـم چـین بە جوانی بۆمی روون بکەنەوە. چونکە ئەو دوو شتە بۆ من و بۆ هەموو منداڵان و بۆ هەمـوو چـین و تـوێـژێکی کـۆمەڵـگای کوردیمـان، زۆر گـرنگن کە بیـزانـین چـین.
٢٠ـ فـرۆشتن و رفانـدن: دەزانـم هـەژاری و نەبـوونی، وای کردووە کە هەندێ خێزانی بێ دەرتان منـداڵەکانیان پێ بە خێونەکـرێت، وەکوو کەلـوپەلێکی بازرگانی دەیانفـرۆشن. یا هەنـدێ گـروپی مافـیا و دز منـداڵان دەرفـێنن و بۆ کاری ناهەمـوار گەورەیان دەکەن؛ یا ئەندامەکانی لەشیان دەفرۆشن، یا بۆ ئازاد کردنیان داوای پارەیەکی زۆر لە خێزانانی منـداڵە رفـێنراوەکان دەکەن بەرانبەر بە ئازاد کردنیان، زۆر جاریش درۆدەکەن و دەیان کوژن. گروپە تیرۆریستییەکانیش منداڵان و هەرزەکارانی شێت و ناتەوا دەڕفـینن و، بۆ کار و مەرامی تیـرۆریستی و تـاوان و خۆتەقـانـدنەوە بە کاریان دەهـێنن.. هەمـوو ئەم کـارە نامـرۆییـانە، تاوانـن و هـەڕەشـەیـەکی گـەورەن بـۆ سـەر ژیـانی ئێمەی منـداڵان. پێـویستە لـەم دز و مـافـیا و گـروپە دڕنـدانە بمـان پـارێـزن، بێ بەزەیـیش قـورسـترین سـزای یاساییـان بـدەن.
٢١ـ پاراسـتن لە دەمارگـیری: لـە هـەمـوو شـێوازێـکی دەمـارگـیری ئایـنی و نەتـەوەیی بـمپارێـزن، بە هـەستێکی پاک رام بهـێنن، بە رۆحێکی بـرایانە و خوشکانە پـەروەردەم بکەن. تـۆوی هـاوڕێتی و ئاشتی و لێبووردەیی و زمانی گفتوگۆ و رێزگرتن و هاوکاری و هاوسۆزی و دڵسۆزی و چاکە و خـێرخوازی و ئاشتیخـوازی و … لە دڵـم دا بـڕوێنن. شین بوونی ئەم خەسڵەتە باشانە.. جیهـانێکی ئاشتی و مرۆڤایەتی دۆستی دێننە ئاراوە.
رەزا شـوان
نەرویـج: ٢٠٢٢
Discussion about this post