هیلالی شیعی بەو ناوچەیە ی خۆرهەڵاتی ناوەراست دەگوترێت کە بەشێک یان زۆرینەی دانیشتوانی شیعەنو هەریەک لە ئێران، عێڕاق، سوریا، لوبنان دەگرێتەخۆ. لە ساڵی ٢٠٠٥دا چەمکی هیلالی شیعی لەلایەن شا عەبدوڵڵای ئوردنەوە بەکارهاتو هاتە ناو ئەدەبیاتی سیاسی.
پرسیارێکی گرنگ ئەوەیە، نەوت چ رۆڵێکی هەیە لە دەرکەوتنی هیلالی شیعیدا؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە پێویستە تیشک بخرێتە سەر رۆڵی ئێران لە دەرکەوتنو جێکەوتنی هیلالی شیعیدا. دەکرێت رۆڵی ئێران وەک رابەر و زلهێزێکی شیعیو چوارەم وڵاتی جیهان لەرووی یەدەگی نەوتەوە لەچەند خاڵدا کورتبکرێتەوە:
یەکەم؛ هیلالی شیعی ئاماژەیە بۆ کیانێکی سیاسیی نەک دیموگرافی. لەرووی دیموگرافییەوە هەرێمە شیعییەکانی لوبنانو سوریا درێژکراوەی ناوچە شیعەنشینەکانی عێڕاقو ئێران نین، وە شیعەکانی لوبنانو سوریا زۆرینەی دانیشتوانی ئەو دوو وڵاتە پێکناهێنولوبنانو سوریا بە دوو وڵاتی شیعی هەژمارناکرێن. لەراستیدا هیلالی شیعی زادەی هەژموون و حوکمڕانی شیعەکانە نەک هەژموونی دیموگرافییان. هیلالی شیعی دوای هاتنە سەر حوکمی شیعەکانی عێڕاق لە ٢٠٠٥دا لەلایەن شا عەبدوڵڵاوە هێنرایە ناو ئەدەبیاتی سیاسی. لەو ساڵەدا بە پشتیوانی ئێران شیعەکانی عێراق لەرێگای زۆرینەی پەرلەمانییەوە بۆ یەکەمجار بوون بە حوکمرانی فیعلی عێڕاق.
دووەم، ئێران رۆڵی ڕابەرایەتی هەبوو لە شکڵگرتنی هیلالی شیعیدا. حیزبوڵڵای لوبنانی دەرهاویشتەی راستەوخۆی ئەو سیاسەتەی ئایەتوڵڵا خومەینییە کە بە “هەناردەکردنی شۆڕش” ناسرابوو. حیزبوڵڵا لە ساڵی ١٩٨٥دا بەهاوکاری ئێران دامەزرا، سەرکردەکانی شوێنکەوتوی خومەینیو چەکدارەکانیشی لەلایەن ئێرانەوە راهێنانیان پێدەکرا و ئێران بودجەیەکی ئاوەڵای بۆ تەرخان کردبوون. رژێمەکەی حافز ئەسەدیش لەسەرەتادا رژێمێکی نەتەوەپەرەستی عەرەبی بوو، بەڵام لەهەشتاکانەوە لەژێر هەژموونی کۆماری ئیسلامی ئێران مەیلی ناسنامە عەلەوییەکەی لەسەر حیسابی نەتەوەپەرەستییەکەیدا پەیداکرد. ئێران رۆڵێکی میحوەریشی لە هاتنە سەرکاری حیزبە شیعییەکانی عێراقی دوای سەددامدا هەبوو. بەمانایەکی تر، هەژموونی شیعەکانی لوبنانو زاڵبوونی ناسنامەی عەلەویەت بەسەر رژێمەکەی ئەسەددا و هاتنەسەرکاری شیعەکانی عێڕاق زادەی دەست تێوەردانی کۆماری ئیسلامی ئێرانن لەو وڵاتانەدا.
سێیەم؛ رۆڵی نەوت لە هیلالی شیعیدا زیاتر لەوەدا دەردەکەوێت کە کاریگەری رژێمی ئێران لەسەر وڵاتانی هیلالی شیعی زیاتر لە دەستئاوەڵایی دارایی ئێرانەوە دێتو نەوتیش بڕبڕە پشتی ئابووری ئێران پێکدێنێت. بەگوێرەی رۆژنامەی واڵ ستریت ژۆرنالی رۆژی ٢٩/٤/٢٠١٣، سەرەڕای ئەمبارگۆی نێودەوڵەتی لەسەر هەناردەی نەوتی ئێران، نەوت هێشتا ٦٠%ی کۆی داهاتی ئەو وڵاتە پێکدێنێت. شایانی باسە، ئێران چوارەم وڵاتە لەڕوی یەدەگی نەوتیو پێنجەم وڵاتیشە لە بەرهەمهێنانی نەوتدا و زیاتر لە چوار ملیۆن بەرمیل لەرۆژێکدا بەرهەمدێنێت. دوو نمونە ئەوە دەسەلمێنن کە داهاتی گەورەی نەوت زەمینەی بۆ ئێران خۆشکردوە تا لەدەرکەوتنو هێشتنەوەی هیلالی شیعیدا رۆڵی سەرەکی هەبێت. یەک، رۆژنامەی واشنتۆن پۆستی رۆژی ٢٠/١٢/٢٠٠٤ یارمەتی ساڵانەی ئێران بۆ حیزبوللا بە ٢٠٠ ملیۆن دۆلار دەخەمڵێنێت. دوو، بەگوێرەی رۆژنامەی ئیکۆنۆمیستی رۆژی ٢٢/٢/٢٠١٢، ئێران یارمەتییەکی ٩ ملیار دۆلاری داوەتە رژێمەکەی ئەسەد بۆ بەرەنگاربونەوەی یاخیبوانی وڵاتەکەی.
چوارەم، حاڵەتی عێڕاقی لێدەرچێت، کاریگەری ئێران لەسەر شیعەکانی وڵاتە نانەوتییەکانی وەک لوبنانو سوریا زۆرترە لە سەر شیعەی وڵاتە نەوتییەکانی وەک ئازەربایجانوسەعودییە. جێگای سەرنجە ئازەربایجانو سەعودییە دراوسێی ئێرانن، شیعەکان ٨٥%ی دانیشتوانی ئازەربایجان پێک دێننو شیعەکانی سەعودیەش لە مەحرومترین شیعەکانی جیهانن. ئەوەی شیعەکانی ئازەربایجانو سەعودییە لە شیعەکانی لوبنانو سوریا جیادەکاتەوە داهاتی نەوتی وڵاتەکانییانە. لەکاتێکدا داهاتی نەوتی ئێران بەراورد ناکرێت لەگەڵ هی لوبنانو سوریا بەڵام زۆر لەهی ئازەربایجانو سەعودییە کەمترە. بەرهەمی ساڵانەی نەوت بۆ هەر تاکێک لە سەعودیە ١٠٤ بەرمیلو لە ئازەربایجان ١٦ بەرمیلە، بەڵام لە ئێراندا تەنها ١٤ بەرمیلە. لەبەرئەوەی ئابوری نەوتی ئازەربایجانو سەعودییە لەهی ئێران بەهێزترە، ئێران ناتوانێت هاوشێوەی لوبنانو سوریا لەو دوو وڵاتەشدا سوود لە داهاتی نەوتەکەی بۆ هەژمون پەیداکردن ببینێت.
د.محهمهد ڕهفعهت (د.ئارام ڕهفعهت)
