نەوت و ( ١٧ )ی شووبات

د.ئارام ڕەفـعەت

بەشی یەکەم:

قۆناغی یەکەمی دابڕان

لە ١٧ی شوباتدا لەپاڵ زەقبونەوەی قەیرانی سیستمی حوکمڕانی‌و ناکارایی سیستمی داد لەکوردستان‌و بەنیشتیمانی نەبونی هێزە چەکدارەکاندا، قەیرانی ئاوێزان نەبونی دانیشتوانی دەڤەری زەردو سەوز دەرکەوتنیان وەک دوو جڤاکی لێکترازاو زەقتربۆوە. دابڕانەکە بەئاشکرا لە دەرنەچوونی شەپۆلی ناڕەزایەتیەکان لەسنوری سلێمانی‌و پەیوەستنەبونی هەولێرو بادینان بەجوڵانەوە ناڕەزایەتیەکەوە دەرکەوت.

هۆکاری ئەم ئاوێزان نەبونە نەتەنها جیاوازی ئایدیۆلۆژی نێوان یەکێتی و پارتی‌و جیاوازی کەلتوری‌و فەرهەنگی دوو دەڤەرەکەیە (وەک زۆر کەس گرەوی لەسەردەکەن). نەوت یەکێک لەو هۆکارەکانەیە کە کاریگەریەکی ریشەیی‌و بەرچاوی هەیە لەسەر لێکترازانەکە. بۆ تێگەیشتن لەکاریگەری نەوت پێویستە دوو شت ساغ بکرێتەوە: یەکەم ئایا بڕی داهاتی نەوت لەدەڤەرەکانی ژێر قەڵەمڕەوی پارتی زیاتر بوە لەدەڤەرەکانی ژێر دەسەڵاتی یەکێتی؟ دوەم ئایا ئەو ناهاوسەنگیە چۆن بۆتەهۆی لێکترازانەکە؟ بارودۆخی هەرێمی کوردستان لەڕوی کاریگەری نەوت و ناهاوسەنگی نێوان یەکێتی و پارتی بەدوو قۆناغدا تێپەڕیوە: پێش و دوای ٢٠٠٣. ئەم هەڵقەیە تایبەتە بەقۆناغی یەکەم.

پێش هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆو دابەشبونی هەرێم بۆ دوو ئیدارە، نە نەوت سەرچاوەی داهاتی هەرێم بوو، نە جیاوازیەکی بەرچاو لەنێوان داهاتی یەکێتی‌و پارتیدا هەبوو. بەگشتی سەرچاوەکانی داهات بریتیبون لە: (١) داهاتی گومرگەکان، (٢) باج و خەراجە ناوخۆییەکان. بەشێکی بەرچاوی ئەم دوو داهاتە دەچوە خەزێنەی حکومەتی هەرێم، (٣) کۆمەکی رێکخراوە ناحکومیەکان: لەنێوان ١٩٩١ تا ١٩٩٧ بە ١ ملیار دۆلار کۆمەک دەخەمڵێنرێت. لەم ماوەیەدا، داهاتی هەرێم‌و حزبەکان سنورداربوو.بۆ نمونە، بودجەی ساڵی ١٩٩٤ی حکومەتی هەرێم لە ٢٥ ملیۆن دۆلار کەمتر بوو. واتە، نەوت هەم لەسەر هەرێمی کوردستان و هەم لەسەر تواناو قەڵەمڕەوی دوو حزبەکە کاریگەری گرنگی نەبوو.

قۆناغی یەکەمی جێکەوتنی ئابوری نەوتی هەرێم‌ لەگەڵ دەستپێکردنی بەرنامەی نەوت بەرامبەر خۆراک (نبخ)و دابڕانی دەڤەری زەردو سەوزیش لەیەکتری لەگەڵ هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ دەستپێدەکات. (نبخ) ئابوری هەرێمی بەشێوەیەکی بەرچاو بوژاندەوە. سەرەتا هەرسێ مانگ جارێک ١٣٠-١٥٠ ملیۆن دۆلار کۆمەک دەهاتە هەرێم‌و لە ساڵی ١٩٨٨یش بەدواوە ٣٤٠-٣٩٠ ملیۆن دۆلار دەهات. تا ٢٠٠٣ پشکی هەرێم لە (نبخ) نزیک بە ٩ ملیۆن دۆلار بوو. لەم قۆناغەدا (نبخ) سەرەکیترین سەرچاوەی داهاتی هەرێم‌و نەوتیش سەرەکیترین سەرچاوەی داهاتی (نبخ) بوو. بەخستنەبری، دەکرێت قۆناغەکە بە قۆناغی وەرچەرخانی ئابوری کوردستان بۆ ئابوری نەوتی لەقەڵەم بدرێت.

لەدوای ٣١ی ئاب‌و دابەشبونی ئیداری هەرێم ناهاوسەنگی نێوان یەکێتی و پارتی دەستپێدەکات‌و هەل بۆ پارتی دەڕەخسێت سەرجەم سنوری هەرێمی کوردستان لەگەڵ تورکیا و سوریا و بەشێک لەسنوری ئێراندا کۆنترۆڵ بکات. کۆنترۆڵکردنی یەکلایەنەی دەروازەی برایم خەلیل‌و چاوپۆشی هاوپەیمانان لەهاوردەکردنی نەوتی عێراق لەلایەن تورکیا و پەیوەندی‌و نزیکی پارتی لەگەڵ هەردوو رژێمی عێراق‌و تورکیا هەلێکی زێڕینی بۆ پارتی رەخساند تا لەڕوی داراییەوە لەیەکێتی باڵادەستتر بێت. لە ١٩٩٦ تا ٢٠٠٣ رۆژانە زیاتر لە ٢٥،٠٠٠ بەرمیل نەوت لە رێگای تانکەرەکانەوە لە رێگای عێراقەوە دەگەیشتە تورکیا. هاوکات پارتی سەرجەم داهاتی گومرگی برایم خەلیلی کۆنترۆڵکردبوو، کە سەرەکیترین دەروازەبوو بۆ گەیاندنی عێراق‌و هەرێمی کوردستان بەتورکیا و ئەوروپاو زۆرینەی کۆمەکە مرۆییەکانی رێکخراوە خێرخوازەکان‌ و (نبخ) لەوێوە دەهاتە هەرێم‌و عێراقەوە.

بەکورتی، پارتی لەسێ رێگاوە لەداهاتی نەوت بەهرەمەندبوو: یەک، لە ئیدارەکردنی بەرنامەی (نبخ)دا، لەسێ پارێزگای کوردستان پارتی ئیدارەی دوو پارێزگای بەدەستەوە بوو؛ دوو، پارتی سەرەکیترین دەروازەی گەیشتنی کۆمەکە مرۆییەکان‌‌و (نەخ)ی بەدەستەوە بوو؛ سێ، رۆژانە عێراق ٢٥،٠٠٠ بەرمیل نەوتی لەڕێگای پارتیەوە دەناردە تورکیا. ئەمەش، سەرچاوەیەکی داهاتی خەیاڵی بۆ پارتی مسۆگەر کردبوو ناهاوسەنگیەکی گەورەی لە نێوان توانا داراییەکانی یەکێتی و پارتیدا دروستکرد. ئەم ناهاوسەنگیە چۆن بوە هۆی هێزمەندبونی پارتی تائاستی تاکڕەوی‌و شمولییەت لەسەر حسابی هێزمەندی تاک لەو دەڤەرەداو سەرەنجام لێکترازانی هەردوو دەڤەری زەردو سەوز لەگۆشەکانی داهاتودا شرۆڤە دەکەم.