خوێندنەوەیەکی ئێثنۆمیوزیکۆلۆجییانە بۆ گۆرانی: (موس لێبدە) خەراتەها

ئێثنۆمیولۆجیست: توانا حەمە

موس لێبدە، یەکێکە لە گۆرانییە دیارەکانی گۆرانیبێژ و موزیکژەنی لاوی ئێرانی (مەجید خەراتها)، کە گۆرانی و ئەلبومەکانی گوێگرانێکی بێژماری هەیە و بە یەکێک لە پڕ فرۆشترین ئەو ئەلبومانەی دادەنریت، کە بە شیوەی نافەرمی و بێمۆڵەت بڵاودەکرێنەوە. یەکێک لە ئەلبومەکانی (مەجید خەراتها) بەناوی (کانسل) لە ساڵی 2010 بەشێوەی نا فەرمی و بێ مۆڵەت لە ئێراندا بڵاو دەبێتەوە. ئەم بەرهەمە کاریگەرییەکی زۆری لەسەر دەرکەوتن و پەیداکردنی ناوبانگی ئەم هونەرمەندە هەبوو. یەکێک لە گۆرانییەکانی ناو ئەم ئەلبومە بە ناوی (تیغ – مووس یان گوێزان) بوو، کە وەک پڕ سەداترین بەرهەمی ناو ئەلبومەکەی لە ئێراندا دەنگی دایەوە. لێرەدا دەمەوێت بە دیدێکی ئێتنۆموزیکۆلۆجییانە خوێندنەوەنەوەکی کورت بۆ ئەم گۆرانییە بکەم، بە ئامانجی ئەوەی، کە چۆن دەتوانریت لە رێگای تەنها گۆرانییەکەوە زۆر رەهەندی کایە کلتور و کۆمەلایەتیەکان بخوێندریتەوە. جیاواز لەوەی کە لە کوردستاندا تەنیا قسە لەسەر لایەنە کردارییەکانی موزیک دەکریت و بایەخ بە بێخویندنەوەی رەهەندە ئاثرۆپۆلۆجی و سایکۆلۆجییەکانی نیو کلتوری گۆرانییەکە نادرێت. ئاشکرایە زانستی ئیتنۆمیوزیکۆلۆجی لە سەر سێ ئاڕاستەی جیاواز خۆی بونیاد ناوە. هەندێک ئێثنۆموزیکۆلۆجیستەکان لایان وایە بۆ ئەوەی لە فەرهەنگی میللەتێک تێبگەین، پێویستە سەرەتا موزیکەکەی بخوێنینەوە. هەندێکیش پێیان وایە بۆ خوێندنەوەی موزیک لە فەرهەنگێکدا، پێویستە سەرەتا فەرهەنگەکەی بخوێنینەوە، هەندێکیش لە سنورری نێوان ئەم بڕوایانەدا دەوەستن. بۆیە دەمەوێت لەسەر بناغەی ودیدیەکانی ئەم زانستە، لە ڕێگای گۆرانی (تیغ – موس)ەوە خوێندنەوەیەکی خێرا بۆ واقعی کۆمەڵایەتی و سیاسیی وڵاتی ئێران بکەم.
ئاشکرایە ئێران لە پاش ساڵی ١٩٧٩ و شۆڕشی ئیسلامییەوە بە دەست دەسەڵاتیکی ستەمکاری ئایینینەوە دەناڵێنێت. ڕۆژ بە ڕۆژیش ئازار و شوێنەواری ئەم سیاسەتە چەوتە بەسەر جەستەی هاوڵاتیانی ئێرانییەوە زیاتر دەبینرێت. دوای ڕووخانی ڕژێمی پاشایەتی ئێران، دەسەڵاتێکی ئیسلامی هاتە گۆڕێ. بۆ سەپاندن و چەسپاندنی ئەم ڕژێمە پێویستیان بە دروستکردنی کەلتورێکی جیاواز لە سەردەمی (شاه و ڕژێمەکەی پیشوو) بوو. هەر بۆیە، گرنگی بە جۆرێک هونەر درا کە لە بیری ئایینیەوە نزیک بێت. لەبەر ئەوە دەسەڵاتی مەلاکان لەپاش هاتنە سەر دەسەڵات گرنگییان بە موزیکی سونەتی و عیرفانی دا، گرنگییان بە ئەو بنەماڵە موزیکژەنە سونەتیانە ئەدا کە لە ئێراندا مێژوویەکی دیاریان هەبوو، کە هەندێکیان مێژووی هونەرییان بۆ دەرباری نێو کۆشکەکانی میر و پاشاکانی دەورانی قاجارەکان دەگەرایەوە. چونکە ئەم جۆرە موزیکە هەم تاڕادەیەک لە خزمەتی ئایندایە و هەم زیاتر گوزارشت لە پیادەکردنی کەلتورێکی ئایینی دەکات.
هەرچی جۆری دیکەی موزیک کە لەسەردەمی (شاه) دا هەبوون یاساغ کران. دوابەدوای ئەم قۆناغانە موزیکی سونەتی ئیرانی لە برەودا بوو، بەلام لە دواجار و ئێستادا نەوەیەکی موزیکی دی هاتۆتونەتە گۆڕێ، کە دەیانەوێت بەرەنگاری واقعی ئەم ڕۆژگارە ببنەوە. هەوڵدەدەن لەو بابەتە فەرهەنگییانەی کە لە خزمەتی ئەم رژێمە تۆتالیتارە ئاینییەدان دوورکەونەوە. لاوانی ئێران لە ئێستادا کەمتر گوێگری گۆرانیی سونەتین، یان دەتوانم بڵێم زیاتر ئارەزووی ئەو گۆرانیانە دەکەن کە باس لە واقعی هەنووکەیی فەرهەنگی ئێران بکات، کە بە دەست کێشەی کۆمەڵایەتی، ئابووری و سیاسییەوە دەناڵێنیت. یان گوزارشتبێ لە هەستی گەنجێک کە بە دیدێکی ئەمڕۆژییەوە لە دونیا دەڕوانێت و دوورە لە دنیای ئاین و موزیکی سونەتی.
سەبارەت بەمە ئەگەر گۆرانیی (تیغ) بکرێتە نموونە بۆ ئەم باسە و لێی بڕوانرێت، ئەوا لەڕووی ماناوە گۆرانییەکی پڕ توند و تیژی و هاندانە بۆ توندو تیژی، بۆیە ئەگەر لە ڕووی ئاوەزییەوە لێی بڕوانرێت، ئەوا دەبێت بە خراپترین جۆری گۆرانی هەڵبسەنگێنرێت، نەک جۆرێک لە گۆرانی کە زۆرترین بینەر و بیسەری هەبێت و بە یەکێک لە گۆرانییە جوانەکانی هونەرمەندێک گوزارشتی لێبکرێت.
بەڵام کاتێک کە لە واقعی ئێستای ئەم کۆمەڵگایە دەڕوانی، کە زۆرینەی لاوانی ئەم وڵاتە بە دەست (بەکارهینانی مادەی هۆشبەر)ەوە دەناڵێنن و زۆر جار لە کاتی نەمانی ئەو مادانەدا، بە لێدانی موس لەخۆیان و بڕینی دەمارەکانیان کۆتایی بەژیانیان دەهێنن، یان زۆر جار بۆ پەیداکردنی پارە بۆ کڕینی ئەم مادانە، موس بۆ ڕوتکردنەوەی خەڵک بەکاردەهێنن، هەر بۆیە زوو هەڵوەستەیەک دەکەیت و مافێک بە بوونی ئەم شێوازە لە گۆرانی دەبەخشیت. دواجار ئەم بیرە توندوتیژە لە نیو گۆرانییەکی عاشقانەدا جێی سەرسوڕمان نابێت. دواتر نزیک ئەبیتەوە لە وەڵامی ئایا بۆچی ئەم گۆرانییە ئەو هەموو دەنگدانەوەیەی هەبوو؟!!
بەبڕوای من بەکارهێنانی توند و تیژی بەرامبەر بەخودی خۆت یان بەرامبەر، بەگژداچونەوەیەکی زۆر ناعەقڵانییە. بەڵام (کاتێک زۆرینەی نەتەوەکانی دنیا لەسەر ئەوە کۆک بن کە موزیک ڕەنگدانەوەی واقعی کۆمەڵگا بێت) دواجار دانی پێدا دەنێیت و دەڵێیت بەڵێ ئەمە ڕەنگدانەوەی ئەو راستییە تاڵەیە کە لەو وڵاتی ئەو گۆرانیبیژە یاخییەدا دەگوزەرێت. ئەگەر کەمێک دەربارەی فەرهەنگی (تیغ) لە خۆدان لە فەرهەنگی ئێراندا ورد بڕوانی، ئەوە جاریکی دیکە بیرت بۆ دەرهاویشتەی کەلتوری ئاینە دەچێت. چونکە لای زۆرینە ئاشکرایە، کە لە فەرهەنگی شعەکاندا و بەتایبەت لە مەراسیمی شینی حەسەن و حوسەیندا، سەدان هەزارکەس بە چەندین جۆر (بڕەر) لە نێو شەقامەکانی ئێراندا خۆیان لە خوێن هەڵدەکێشن.
بۆیە دواجار ئەم نەریتە، بۆتە دیاردەکی ئاسایی و بووە بەشێک لە فەرهەنگی ڕۆژانەی خەڵک و لە کاتی ئازارە دەرونیەکاندا پەنا بۆ خۆ بریندارکردن و خۆ شەڵالی خوینکردن دەبەن، زۆر جاریش هەمان ئامراز لە شەڕ و پێکدادانە کۆمەڵایەتییەکاندا بەکاردێنن. کە وابێت بەشێک لە فەرهەنگی ئاینی ڕێگە بە جۆرێک لە خۆئازاردان دەدات و بە بەشێک لە کلتورەکە رۆچووە. دواجار هەر ئەم هۆکار و ڕەهەندانەیە کە وا دەکات مەترسیی ئەوە لە کلتوری گۆرانی سونەتی ئێرانی بکرێت، لە چەند ساڵی ئایندەدا هێدی هێدی بەرەو ئەوە بچێت بە دەگمەن کەسانێک هەبن گوێی لێبگرن. بە پێچەوانەشەوە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ گۆرانیبێژی وەک (خەراتها) و تێکست و کۆنتێکستی گۆرانیی (تیغ) لە ئێراندا سەرهەڵدەدەن و گەشە دەکەن. پاشان کلتورێکی نوێی تەواو جیاواز بە ئاڕاستەی سەد و هەشتا پلە جیاواز لە ئێراندا دروست ببێت.
دواتر سەردەمی گۆرانیبێژە نەمرەکانی وەک: (بەنان، شەجەریان، ئفتخاری…. هتد دنیای تێکستەکانی سەعدی و حافزی شیرازی و گەورە موزسیانانی سونەتی وەک ( کەیهان،م مشکاتیان و نازری…. هتد بەرەو لاوازی دەچیت. دواجار ئەم گەنجانە دەبنە چارەی فەرهەنگی نوێی موزیک و گۆرانیی پۆست مۆدێرنی ئێرانی، کە دەرهاویشتەی ئەو راستییە تاڵ و پڕ تەنگەژە سیاسی و فەرهەنگییەیە کە لە ئێستادا لەو ووڵاتەدا دەگوزەرێت.

لینکی گۆرانییەکە: https://www.youtube.com/watch?v=bO8OMtM3pNs
بروانە: تیکستی گۆرانی (تیغ)
عزیــزم دســتــات نــلــرزه تـیــغ اول و بـــزن
ئەزیزم دەستەکانت نەلەرزی موسی یەکەم لێ بدە
واســـه ی خـــیــانـــتا و بی محـــلی هـــای مــن
لەبەر خیانەتەکانم و گوێ پێنەدانەکانی من
تـــیــغ دومــو بــــزن بـــزار بــریـــزه ابـــروم
موسی دووەم لێ بدە، بیرێژە ئابرووم
من خــیــانــــت کـــردم امــا تــو نــیـــاوردی بـــه روم
من خیانەتم کرد تۆ نەدا لە ڕووم
ســـه و چهــــار و پنـــج وشیـــش تیـــغارو پــشـــت هـــم بـــزن
سی و چوار و پینج و شەش مووس یەک لەدوای یەک لیبدە
خـــب اگـــه حـــرصـــت میــگیـــره هـــی نــگــاه نــکــن بـــه مـــن
باش، ئەگەر خۆت بۆ ناگیریت، تەماشام مەکە
تـــیـــغ هــــفتـــم رو بـــزن مــن که هفـــت خـــط عـــالـمــم
موسی حەوتەم لێبدە، من (حەوت خەت) جیهانم
بـــزار خونـــمم بـــریـــزه تـــا بــفــهــمم ادمـــم
بهێڵە خوینم برژێت، تا تێبگەم کە مرۆڤم
تـــیـــغ هشــــتم رو بـــزن اره بـــزن بــــزار بــرو
موسی هەشتەم لیدەو، بەلێ لیدەو برۆ،
بـــزار بـــاورت بــشـــه خــیـــلی دوســـت دارم تـــورو
با بروا بکەی زۆرم خۆشیەویی
خـــیــلی حـــرفــــا تــوی قلــبـم مــونــده که بـــزار نـــگم
زۆر وشە لە دڵمایە بەلام نایانڵیم
مــعــطلــش نـکــن بـــکــش تــیــغــتــو روی شــاهــرگم
دوای مەخە موسەکە بدە لە شادەمارم
تـیـــغ بـــعدیـــو نـــزن دارم مــیــمــیــرم
موسی دواترم لیمەدە وا دەمرم
حـــالا دوســت دارم تـــورو بـــغــل بـــگیــــرم
ئێستا حەز دەکەم تۆ لەباوەشم بگرم
اخـــرین تــیـــغو بــــزن گـــرچـــه نـــداره پـــرتــویی
دواین موس لیدە، ئەگەرچی نەماوە روناکی
خـــب بــزن اخـــه امیـــد زنــــده مونــــدنـــم تـــویـی
باشە ڵێیدە ئومیدی زندبوون و مانم تۆی
حـــالا فـــهمـــیــدم عـــزیــزم تـــو هـــم عـــاشـــق مــنــی
ئێستا تیگەشتم ئەزیزم تۆش عاشقی منی
مــطمئـــن بـــودم کـــه تـــو تیـــغـــو بـــهـــم نــمیـــزنی
دلنیام کە تۆ موس لە من نادەی
تـــیـــغو دســتت دادم امــــا عزیــــزم یـــادت نـــــره
موسم دایە دەستت بەلام لەیادت نەچێ
دیـــگــه هیـــچ چـــیــزی تـــورو از خــاطــرم نمـــیــبره
ئیتر هیچ شتێک تۆم لە یاد دەرناکا
دیـــگه نـــه گـــلایــه دارم نـــه واســــت اشـــک می ریـــزم
ئیتر نە گلەیم هەیە، نە ئەشکت بۆ ئەریژم
مــــن بـــه امـــید تـــو زنـــدم خــــوب خوبـــم عزیـــــزم
من بە ئومید تۆ زندوم و باشم ئەزیزم
داســــتان ده تـــیـــغو شـــاهـــرگ بســــته شــــد ختـــم کـــلام
دەستەکانت لە موس و شادەمارم وەستا، قسە تەواو
همـــه چـــی ختــــم بـــه خـــیر شــــد امــــا هیـــچی والســـــلام
هەمو شتێ بەخیر کۆتای هات ئیتر هیچ و وە سەلام