فەخرەدین تاهیر / بەشی یەكەم : لە مێژووی كوردایەتی بەگشتی و كولتووری نەتەوایەتی بەتایبەتی ،كە هونەر بە هەموو لقەكانییەوە بەشێكی دیار و شایستەی ئەم كولتوورە نەتەوایەتییەن زۆر دەگمەنن ئەو مرۆڤانەی كە لە نێوەندی هونەری ڕەسەنی بەرەنگاری كوردیدا ( كەم ژیان بەڵام كەڵ ژیان) یەكێک لەنێو دەستەبژێرانی هونەرمەندانی كورد لە دونیای ستران و مەقام و سروودبێژی شۆڕشگێری كوردیماندا ئەستێرەیەكی هەرە دیار و گەشاوەی ئاسمانی كوردستان كاكە حەمە جەزای دەنگخۆش و گۆرانی و مەقام و سروودبێژ و پێشـمەرگەی بە هەڵوێست و خۆڕاگر بوو.
ئەوی جێگەی گوتنە پێشتر كۆمەڵێك هونەرمەندی دیكەی مەزن ئەم كاروانەیان درێژە پێداوە و تا نۆرە گەیشتۆتە كاكە حەمە جەزای هونەرمەند و ئەویش درێژەپێدەری ئەم كاروانە نەپساوە بووە، لەمانە: تاهیر تۆفیق، عەلی مەردان، رەفیق چالاك . حەمەساڵح دیلان ، فوئاد ئەحـمەد، تەحسین تەها، ئیبراهیم خەیات، حەسەن گەرمیانی ، ئەسعەد قەرەداغی ، عوسمان عەلی و زۆری دیكە ڕۆڵی دیاریان لەم بوارەدا هەبووە.
مخابن لە بەرەبەیاتی ڕۆژی هەینی یەكی مانگی تشرینی یەكەمدا هەر كە لە خەو هەڵسام تەلەڤزیۆنەكەم داگیرساند و زۆر بەخێرای بەدوای هەواڵی وڵات وێڵ بووم و لەسەر كەناڵی كوردسات لەنگەری گرت و یەكەمین هەواڵی جەرگبڕ بەم بەیانییە زووە بەرگوێم كەوت و بە چاو بینیم مەرگی ناوادەی هونەرمەندی پێشـمەرگە كاكە حەمە جەزای دۆستی دێرینم بوو.
بەهەرحاڵ ئەو ڕۆژە بۆمن ڕۆژێكی ئیچگار ناخۆش و خەماوی بوو، چونكە یادەوەری و دۆستایەتیم لەگەڵ كاكە حەمە جەزای هونەرمەند دەگەڕێتەوە بۆ كۆتایی ساڵی 1972ی سەدەی ڕابردوو،بێگومان یادەوەریەكانم ئێجگار زۆرن بەڵام هەوڵدەدەم لەم باسەمدا بە كورتی هەندێكیان بگێڕمەوە.
”چەند یادەوەریەكی تاڵ و شیرین”
- هەموو لایەكمان دەزانین لە 26ی مانگی شەشی ساڵی 1972 دا، میری بەستەبێژی گۆرانی ڕەسەنی كورد حەسەن زیرەك ماڵئاوایی كرد. هەندەی پێنەچوو لە مانگی پاییزی هەمان ساڵدا قوتابخانەكانی شاری هەولێر دەرگاكانیان لە ڕووی خوێندكاران كرایەوە، ئەو دەمە خۆم و هاوپۆڵەكانم لە قوتابخانەی دواناوەندی سەلاحەدین بووین لەوانەی لەبیرم ماوەن بێجگە لە خۆم ئەمانەبوون: شێخ لوقمان بەرزنجی. قاسم عەزیز، كامەران و نیشتمان حەمید، خەلیل زێباری ، عەبدولرەحیم ئەلیاس ، فەریدوون مورادی ، قاسم شێروانی و گوشاد حەمەسەعید كۆیی ، جەمال حەمەد، سەربەست وسەردار ئامێدی و زۆری دیكەی هاوپۆڵمان هەبوون،بەڵام ئەو بەرێزانەی لێرە ئاماژەم بە ناویانداوە زێدەتر لە منەوە نزیك بوون.
دوو مامۆستای هونەری شێوەكاریمان هەبوون لەمانە: عەبدولواحید مەرجان ، جەلیل مستەفا ، هەڵبەتە مامۆستا جەلیل لە ژیان نەماوە یادی بەخێر و خوازیارم مامۆستا عەبدولواحید مەرجانیش هەر تەمەن درێژ بێت.
ئەم دوو مامۆستا بەرێزانەمان ڕۆڵیان لە پەروەردەكردنی چەند كەسێك لەو برادەرانەی كە لەگەڵ مندا دواتر لە بواری هونەر و نووسیندا خۆمان دۆزییەوە كاریگەری زۆریان بەسەرماندا بەجێهێشت.
بمبوورن تۆزێك ئاقاری نووسینەكەم بەلایەكی تر برد، بەڵام لە ئاماژە كردنی ناوی هەندێك لە هاوپۆڵەكانم بۆ ئەوە بوو كە چەند كەسێكمان لە دونیای هونەر خۆمان دۆزییەوە لەمانە: بەندە ، شێخ لوقمان بەرزنجی ، قاسم عەزیز، فەریدوون ناوی باوكیم لە بیرنەماوە بەڵام نازناوێكی بۆخۆی دانابوو بەسەرناوی ( مورادی) ئەم برادەرە بەرێزەمان دوای لەناوچوونی شۆڕشی 1975 بەدواوە لە ڕێگای ئێڕانەوە ڕووی لە وڵاتە یەگرتووەكانی ئەمریكا كرد و تا هەنوكەش هەر لەوێ دەژیت.
هەر لەو دەمەدابوو پێموایە كاكە حەمە جەزا نزیكەی ساڵ و نیوێك بوو ماڵی هێنابووە شاری هەولێر و بۆ یەکەمینجاریش لەسەر سەكۆی شانۆی قوتابخانەی دواناوەندی زازا كەدەكەوتە نزیك چایخانەی باییز ، نزیك بە منارەی چۆڵی كە هەنوكە ئەم قوتابخانەیە ناوی بۆتە دواناوەندی میدیای کچان، ئەو جارەی كە لە سەر شانۆ بینمان چاكەت و پانتۆڵێكی ڕەنگ قاوەیی لەبەر دابوو و وەك گەنجێكی قۆز لەسەر شانۆكەدا بەدەم گۆرانی گوتنەوە خۆی نمایش دەكرد، هەر لەم ئاهەنگەدا كاك جەزا بە گۆرانی :
ئەی گوڵ ئەی گوڵتۆم بە گوڵ زانی
لەدوای تۆ زیرەك گیان كێ بڵێ گۆرانی
خۆی بە ئامادەبووانی ئاهەنگەكە و ئەو كۆمەڵە برادەرەی كە لە دواناوەندی سەلاحەدینەوە چووبووین بۆ ئەوێ ناساند. لەو ئاهەنگەدا گرووپی موزیك و ژەنیارەكانی ئەوەی لە زاكیرمدا مابێ بریتی بوون لەمانە :
- عەبدولواحید مەرجان كەمانجە
- مستەفا ڕەئوف عود
- عەبدولمونعم مخابن ناوی باوكیم لە بیرنەماوە. كەمانجە
- جەودەت شاكر كەمانجە
- نورەدین ئیبراهیم كەمانجە
- عەدنان مەلا دەف زنجان
- نوردەدین تاقی تەپڵ
بێگومان ئەم جۆرە ئاهەنگانە زوو زوو لەو سەردەمەدا دوبارە دەبوونەوە و ماوەك دواتر بەهۆی هەردوو مامۆستایان عەبدولواحید مەرجان و جەلیل مستەفا توانیمان دۆستایەتی لەگەڵ هەندێك لەو هونەرمەندە دەنگخۆشانەی ئەو دەمە لە شاری هەولێر لە نێوەندە هونەریەكەدا ئامادەییان هەبوو پەیدا بكەین ، لەنێو برادەرانمان بەندە و شێخ لوقمان بەرزنجی و قاسم عەزیز زێدەتر لە دونیای هونەر دا ڕۆژ بە ڕۆژ نزیك دەبووینەوە و لەگەڵ ئەو هونەرمەندانەش دۆستایەتیمان گەرم و گوڕ تر دەبوو. دەتوانم ببێژم سەرەتایی دۆستایەتیمان لەگەڵ هونەرمەند حەمە جەزا بۆ كۆتایی ساڵی 1972 دەگەڕێتەوە و ڕۆژ و مانگ و ساڵیش تێپەڕ بوون دۆستایەتی نێوانمان فرەوان تربوون و دەیان یادەوەری تاڵ و شیرینیش لە نێوانماندا دروست بوون و سەریان هەڵدا.
- لەسەرەتای مانگی ئاداری ساڵی 1974 كە ڕژێمی بەعس لە بەڵێنەكانی پەشێمان بۆوە و سەركردایەتی شۆڕشی كوردیش بڕیاری شەڕی دژ بە ڕژێمی بەعس ڕاگەیاند ، لە شار و شارۆچكەكانی كوردستاندا لە هەموو چین و توێژێك ڕوویان لە چیاكانی كوردستان كرد و لە نێویشیاندا بەشی هەرە زۆری هونەرمەندانیشی تێدا بوو، یەكێك لەم هونەرمەندە ناسراوانە كاكە حەمە جەزا بوو، بیرمە بەندە و چەند پێشـمەرگەیەك رۆژی 13 مانگی گوڵانی ساڵی 1974 لە دەڤەری گوندی سارتكەی خۆشناوەتی بەرەو دەشتی كۆیە دەچووین و دەمە و ئێوارەی هەمان ڕۆژ لە گوندی ئەشكەوسەقای دەشتی كۆیە لامان دا و شەو لە بارەگای كاك ئاودەڵ و حەسەن حەیران ماینەوە و دوای نانخواردنی ئێوارە لە دەنگی ئێزگەی كوردستانی عێراق هەواڵی لە سێدارەدانی لەیلا قاسم و هەڤاڵەكانی بڵاوكرایەوە. ئەوەی لە بیرم مابێت تەنیا چەند ڕۆژێكی كەمی پێچوو هونەرمەندی بە هەڵویست و خۆنەویست و ئازا كاكە حەمە جەزا كاسێتێكی بەناوی لەیلا قاسم تۆمار كردو لەناو هێزی پێشمـەرگەی كوردستان و گوند و شار و شارۆچكەكانی كوردستاندا زۆر بە خێرایەكی چاوەرواننەكراو بڵاوكرایەوە و ناوە ناوەش لە ئێزگەی دەنگی كوردستان پەخش دەكرا.
كاكە حەمە جەزا لەدەستپێكی گۆرانی لەیلا قاسمدا بە مەقامێك تێیدەچریكاند و نركەی لە گوێی زەمین هەڵدەستاند و دەیگوت:
گوڵاڵە سوورەی باخی كوردستان
ئەی خەباتكەری ڕێی نیشتمان
كچە ئازاكەی نەبەرد و دلێر
چوویتە بەر پەتی قەنارە وەك شێر
لە دوا كۆپلەی ئەو گۆرانیەدا كاكە حەمە جەزا بەم شێوەیە گۆرانییەكەی بە كۆتا دەهێنا و دەیگوت:
ئەوا من ئەڕۆم بەجێتان دێڵم
خاكی كوردستان بە ئێوە ئەسپێرم
بەڵام نەمردووم ناوم هەر ماوە
لەمێژووی كوردا بە خوێن نووسراوە
ئەوی جێگەی گوتنە كاكە حەمە چەزا پێش لە سیدارەدانی لەیلا قاسم و
هەڤاڵەكانی ، لە بۆمب بۆردوومانی شاری قەڵادزێ لە ڕۆژی 24ی مانگی
نیسانی ساڵی 1974دا ، بەماوەیەكی ئێجگار كەم سترانێك بۆ شەهیدانی
ئەو شارەش تۆمار دەكا و لە كۆپلەیەكیدا دەبێژێت:
شاری قەڵادزێ كوردستانەكەم
مایەی شانازی و جێی ژیانەكەم
چوار دەورت باخ وسەرئاو و كانی
پڕە لە خۆشی و دیمەنی جوانی
هونەرمەند كاكە حەمە جەزا بەو گۆرانیە نیشتمانی و سیاسیانەی خۆی
هێزێكی لە بن نەهاتووی جەماوەری لە دەوری خۆی كۆكردەوە و ڕۆژ
دوای ڕۆژیش لە پەرەسەندن دابوون.
- دوای هەرەسی شۆڕش لە 6 ی ئاداری ساڵی 1975 دا ، كە بە هەزاران خەڵكی خۆڕاگر و خێرنەدیوی كوردستان بە نائومیدی و بەناجاری گەڕانەوە شار و شارۆچكەكانی كوردستان ، كاكە حەمە جەزاش خۆی وخانەوادەكەی جارێكی دیكە گەڕانەوە شاری هەولێر كەوتنەوە نێو ژیانی نۆرماڵی خۆیان و ژیانێكی تازە و قۆناخێكی دیكەی كاكە حەمە جەزا دەستی پێكردەوە.
- كاكە حەمە جەزای هونەرمەند دەستبەرداری هەڵوێستەكانی پێشووی نەبوو و جارێكی دیكە بە دید و باوەڕێكی پۆڵاینەوە تێهەڵچۆوە و زێدەتر خووی دایە هەڵبەستی حەماسی و شۆڕشگێری سیاسی و مامەڵەی لەگەڵ شیعری شاعیرانی وەك : هێمن موكریانی و بێكەس وقانیع و مەدهۆش ئەخۆڵ و شێركۆ بێكەس و عەبدوڵڵا پەشێو و زۆری دیكەی تر كرد.
هەر لەنێوان ساڵی 1976- 1977 دا بوو شیعری ( بووكی ئازادی) شاعیری ناوداری كورد مامۆستا قانیعی تۆماركردو دەنگدانەوەكی گەورەی دایەوە.
لە بیرمە لە دەستپێكی ساڵی 1976 دا بوو ، ڕۆژێك هاتوو پێیگوتم: فەخەی برام جێگەیەكی ئارام و هێمن پەیدا بكە كاسێتێك بەبێ موزیك تۆمار دەكەین و بڵاودەكەینەوە ، منیش لە وەڵامدا پێمگوت : كاكە حەمەی برام
تۆ داوا لە كاك جیهانبەخش كۆیی بكە كە ریكۆردەرێكی گرۆندیكی بەكرەی هەیە و لێی وەربگرە و منیش برادەرێكم لە هۆزی دزەییانە و عاشقی دەنگی تۆیە و ئامادەشە لەسەر تۆ خۆی بەكوشت بدات ، هەر ئێستاكە تەلەفۆنی بۆ ماڵەوەیان دەكەم جێگەیەكمان بۆ دابین بكات ، تەلەفۆنم بۆ كاك ( ت ، خ دزەیی) كرد ، بۆیەش وا ناوی دەنووسم چونكە ئەو دەمە پێیگوتم هاوكاریتان دەكەم بەس ناوم مەهێنن ، ئەوە بوو ئێمەی بردە ماڵی مامی خۆی كەسیان لە ماڵەوە نەبوو ، بە بەتانی دەرگا و پەنچەرەكانی ژوورێكمان داخست و كاكە جەزای هونەرمەندیش ریكۆردەركەی لەلای كاك جیهانبەخش كۆیی هێناو ماوەی یەك دەمژمێر سترانی حەماسی و شۆڕشگێری سیاسی تۆمار كرد. من و ئەو برادەرەم لەگەڵ ئەو دەنگە زوڵاڵ و ئاگرینەی ئەودا دەگریان. دوای بەكرە تۆماركراوەكەمان لەگەڵ ریكۆردەرەكە بردەوە بۆ كاك جیهانبەخش كۆیی و ئەویش سێ كاسێتی لەسەر ئۆرگیناڵەكە بۆ تۆمار كردین و بەكرەكەش پێموایە تا ئێستاكە لە ئەرشیفی كاك جێهانبەخش كۆیی دا ماوە.
- هەر لە ساڵی 1976 دا بوو ئاهەنگێك لە دارستانی تەنیشت كارگەی ئەلبان بەرامبەر گەڕەكی كوران سازكرا و كۆمەڵێك گۆرانبێژی كورد لەوانە : تاهیر تۆفیق ، تەحسین تەها ، فوئاد ئەحمەد ، حەمە جەزا ، شەوكەت تۆفیق و یەك دووانێكی تر بوون ، كاتێ نۆرەی حەمە جەزای هونەرمەندی ئازا و بە هەڵوێست هات و بەسەر سەكۆی شانۆ كەوتوو و بە مەقامێك بەسەرناوی (ڕقی پیرۆز) لە شیعری مامۆستا هێمن موكریانی شاعیر بوو و زۆر ئازایانە تێیچریكاند:
دەمگرێ ، ئەمما لە گرتووخانە ڕق ئەستوور ترم
لێم دەدا ، ئەمما لەسەر داوا ڕەواكەم سوور ترم
دەمكوژێ ، ئەمما بەگژ جەڵلادەكەم دا دێمەوە
كوردم و ناتوێمەوە ، ناتوێمەوە ، ناتوێمەوە
لەگەڵ هوڕژم و ژاوە ژاوی هەوادارانی دەنگی زوڵالی بووە چەپڵە ڕێزان و داوای دوبارەكردنەوەی ئەم مەقامەیان لێكردەوە و ئەویش بەبێ سڵكردنەوە دوبارەی كردەوە. ئەوێ دەمێ هەڵوێستی ئەو جۆرە هونەرمەندانەی وەك كاكە حەمە جەزا پیاوی مێرخاس و ئازای گەرەك بوو ، یەكێك لەو پیاوە دەگمەن و مێرخاسانە كاك حەمە جەزای هونەرمەند بوو.
بەڵام ئەوەی هەردەم لە بیرمدا ماوەتەوە و قەد لە بیرم ناچێتەوە ئەوەیە ؛ دوای بە كۆتا هاتنی ئەو ئاهەنگە بەندە و كاكە حەمە جەزا و كاكە حەمە سەعید ئیبراهیمی شانۆكار كە ئێستا لە هەولێر دەژیت هەر سێكمان پێكەوە بەرەو ناو بازاری هەولێر بە پێیان شۆر بووینەوە و بەدوای برادەرێكدا دەگەڕاین كەمێك پارەی لێ قەرز بكەین و نانێك بەخۆین ، چونكە بە هەر سێكمان پارەی نان و كەبابێكمان پێ نەبوو ، زۆر گەڕاین كەسمان دەست نەكەوتوو و برسیەتیش تەنگی بە هەر سێكمان هەڵچنی بوو ، منیش داوام لێكردن فەرموو بچین بۆ ماڵی ئێمە و داواكەی منیان قەبوڵ كرد و چووین بۆ ماڵەوە و مخابن ئەو ئێوارەیە جگە لە هێڵكە و ڕۆن لە ماڵەوە هیچی دیكەمان نەبوو ، هەر سێكمان دەست و باسكمان لێ هەڵكرت بە هێلكە و ڕۆن خۆمان تێركرد.
ئەگەر كاكە حەمە جەزای هونەرمەندی ناسراو دوای تێكچوونی شۆرشی ساڵی 1975 بیویستبایە وەك هەندێكی دیكە دەیتوانی لە كۆشكی پادشایانە بژیت ، بەڵام هەردەم دەیگوت ژیانی دیلی و سەرشۆری كاری نامەردانەیە، هەربۆیە ژیانێكی سادە و ساكار و كوێرەوەری بۆ خۆی هەڵبژارد و هەتا لە ژیاندا مابوو لە بەرەی گەلە كۆڵنەدەرەكەی خۆیدا مایەوە وبەسەربەرزی ژیاو چووە تۆماری مێژووی كوردایەتییەوە.
ماویەتی
سەرچاوە:
1. هێمن موكریانی ، دیوانی تاریك و ڕوون 1974.
2. عەبدوڵڵا عوسمان عەلی ، حەمە جەزا هونەرمەند و پێشمەرگە 2009 كوردستان.
سەرنج : ئەم وێنەیەی هونەرمەند كاكە حەمە جەزا لە ڕۆژی 15ی مانگی ئابی 1994 دا لە ئاهەنگی زەماوەندی ژنهێنانی خۆمدا لە باخچەی هوتێل هەورەمان لە هەولێر بە كامیرای هونەرمەند نەجات مەلا جوهر گیراوە و بۆ یەكەمینجار لە لەسەر ڕووپەڕی ڕۆژنامەدا بڵاودەكرێتەوە.
