مەوزوعى سەرەکى ئەدەبیات چڵێکە لە هونەر و لەگەلڕ هونەریشدا چڵێکە لە مەعریفەى کۆمەڵایەتى مرۆڤ ، کەخودى مرۆڤە، جاچ لەڕووى تاکەکەسى و چ لەڕووى کۆمەڵایەتییەوە بێت. لەم ڕووەوە تێڕوانینى مرۆڤەکان بەیەکسانى لە هەر ڕەگەز و نەژاد وچین وتوێژێک، بێجیاوازى ڕەگەزى نێر ومآ، ڕەش پێست و سپى پێست و زەردو سوور، منداڵ و نەوجەوان و پیر، لادێى و شارى و خەڵکى شاخ و دەشت و کێو، بەڵکو تێکرا بەرهەمەکان لەبەرچاو دەگیرآ و ناوەڕۆکى بابەتەکە پێى دەوترێ نووسراوى ئەدەبی. پۆلێنکردنى وەک ئەدەبی ژنانە و پیاوانە بۆیە هاتۆتە ئاراوە چونکە دابەشبوونى بەزۆر درووستکراو هەن لەئەدەبیاتدا کە لەجیاتى ڕێکەوتن و هاویەک بوونى مرۆڤەکان ونزیکبوونەوەیان لەیەکدى لەڕووى فیکریى و فەلسەفەو ئەندێشە و هەست و سۆز و یەکگرتنى ئەزموونەکان کەلە ئامانجە سەرەکیەکانی هەر هونەرێکە لە ڕستەى ئەدەبدا، پەرشوبڵاوىو ڕووبەڕووبوونەوە و سنوور دانان و جیاکارى بەشێوەیەکى نادرووست جێگاى گرتۆتەوە.
ئەدەبی مرۆیى لە جیهانى نامرۆیدا یا خراپتر لەوە لە جیهانى دژە مرۆیدا، بەشێوەیەکى سرووشتى و باوەڕپێکراو نیشانگەرى و پەرتوبڵاوى و ململانێو شەڕخوازى پێوەدیارە، بەڵام پێویستە ئامانجى ئەو باوەڕە شەڕخوازانە ڕەگەزێکى تایبەتى یا گروپێکى دیاریکراو نەگرێتەوە. بەڵکو پێویستە لەڕێى ئەدەبەوە دیاردەى هەرجۆرە جیاکارى و زوڵم و ستەمێک و سەختگیرى و نابەرابەرى و چەوساندنەوە و شەڕوشۆڕو و سنووردانان و دوورەپەرێزییەک بڕەوێنرێتەوە، هەروەک چۆن ململانآ لەگەلڕ نەزانین وخورافات و بێویژدانى و خراپە و درۆ و دەلەسەو کارى نابەجآ و نایاسایى و…هتد. یەکێکەلە ئەرک و ئامانجە گرنگەکانى ئەدەب و هونەر.
ئاسایی مەوزوعى پیاو سالارى و_ باوکسالارى و هەرجۆرە ستەمێکى پیاوان لە دژى ژنان و هەرجۆرە جیاکارییەکى ڕەگەزو هەرجۆرە میکانیزمێکى کۆمەڵایەتى و پێشێلکردنى مافەکانیان و هەوڵدان بۆ لاوازکردنی ژنان، لەم ڕووەوە بەشێوەیەکى گشتى ئەوە ئامانجى ئەدەبە لەڕێى ڕەخنەگرتنەوە ڕاستیەکان بخاتە ڕوو لێیان بکۆڵێتەوە. هەموو ئەمانە بەشێوەیەکى گشتی پێویستە هەموو ئەدیبێک بآ جیاوازى جێندەر، گوشاربخاتە سەر ئەم وەزعە نالەبارە و ڕەخنەی لێبگرآ و بەهەموو وجودیەوە لەبەرامبەر ئەم جۆرە سوکایەتی پێکردن و چەوساندنەوەو جیاکاریانەدا ڕابووەستآ، ئەوان شتەباشەکان و خراپەکان هەڵبسەنگێنن لە کۆمەڵگادا و بابەتە نادرووستەکان ڕسوابکەن. ئەم کارەش پێیناوترآ جێبەجێکردنى ئەرکى ئەدەیى ژنانە!، بەڵکو ئەم جۆرە ئەرکە جێبەجآ کردنى ئەرکێکى مرۆییە لە ئەدەبدا و تەنها پەیوەستە بەجۆرى ئەندێشە و تێڕوانینى خودى کەسەکەوە بەرامبەر بە بابەتەکە.
جگەلەمانەش پێویستە ئەو بابەتانەى ئەنجام دراوە وەکو سوکایەتیپێکردن و ناوناتۆرەى ناشرین خستنە پالڕ ڕەگەزى مێینە، بازرگانى کردن بە ژنان، بەکاربردنى ژنان بۆ ڕیکلامکردنو بازاڕ گەرمکردن لەبەرژەوەندى پیاوان، بەکۆیلەکردنى ژنان لە خزمەتى دەرەبەگەکانى مۆدێرن، ئارایشت و ڕازاندنەوە بە زێڕ و زیو، کردنە وەسیلەیەکى ڕابواردن و نواندنیان، ڕێگا خۆشکردن بۆکارى خراپە و فەسادى و لەشفرۆشى قێزەوەن و ترسناک، بەکاربردنى وێنەى نەگونجاوى ژنان بۆ سەر بەرگى گۆڤار و بڵاوکراوەکان بەمەبەستى سەرنج ڕاکێشانى خەڵک و سوود وەرگرتنى کە بەداخەوە لەم سەردەمەدا ئەم دیاردە ناشرینە ئێجگار باوەو لەڕاستیدا ئەمەش بەشێکى ترە لە پێشالکاریەکانى مافى ژنان و سوکایەتى کردنە پێیان… باشتروایە لەڕێى ئەدەبەوە یارمەتى ژنان بدرێت بە ناسنامەى مرۆیى خۆى ئاشناببێت و باوەڕبەخۆبوونى زیادبکات ، خۆى بەنیشانەى مرۆڤ_ نەک وەک ڕەگەزى دووەم یا یەکەم _ بەڵکو بە نیشانەى ئینسانێکى ڕەها ببینێتەوە، پێویستە بەهرە و توانا و ئیمکانیەتى سرووشتى خۆى بەباشى بناسێت. هەروەها هوشیاربکرێنەوە بۆ بەدەستهێنانى مافەپێشێلکراوەکانیان یەکبگرن و تێبکۆشن و قوڵایى ئەندێشەکانى خۆیان فراونبکەن. لەگەلڕ ئەوەشدا فێرى ئەوە نەکرێن لە هەوڵى ئەوەدابن لاسایى پیاوان بکەنەوە، یاخود بیانەوآ جێگاى ئەوان بگرنەوە، بەڵکو فێربکرێن شانبەشانى پیاوان تێبکۆشن و ڕێڕەوى پێشکەوتن بگرنە بەر لەڕیزى یەکپارچەیى مرۆڤدا بکەونەڕێ و سروودى سەرکەوتن و یەکڕەنگى بڵێنەوە.
ئاشکرایە کەمنین ئەو ژنە ناودارانەى کە لە جیهانى ئەدەبدا بەشێوەیەکى ئێگجار جوان و بەشێوازێکى سادە و ڕەوان باس لە ژن بوونى خۆیان لەناو کۆمەڵگادا خستۆتە ڕوو. ئەوانەى بەرهەم گەڵێکى بەپێز و شایستەیان لەدوا بەجێماوە و کە تا هەنووکەش بەرهەمەکانیان جێگایى ستایشە و کارى پێدەکرآ و هەر بەنەمرى ماونەتەوە. لەوانە: سیمۆن دۆبۆڤوار، مارگرێت دۆراس، ڤیرجینیا ووڵف، ئیمێلى و شارلوت برونتآ،…هتد.
جگەلەوانیش بەدرێژایى مێژووى ئەدەبیات، لەکۆمەڵەى ئەدیبانى پیاوانیشدا هەرلە شاعیران و نوسەران و چیرۆکنووسان و ڕۆمان نووسان و …هتد. لەبەرهەمەکانیاندا بەخوڵقاندن و دروستکردنى کەسایەتى ژنى زیندوو ناوى کۆمەڵێک ژن بە نەمرى لە جیهاندا دەنگى داوەتەوە.. بەجۆرێکى واشایستە ئەوکەسایەتیەیان ئافەراندووە کە زیندووترن لەهەزاران ژنى واقعیى، لەبەر ئەوە پێویستە ژنان ئەمکارە مەزنە لەبەرچاوبگرن و سوپاسى ئەو جۆرە ئەدیبانە بکەن. چەند نموونەیەک لەو ژنە ناودارانە بریتیەلە: ڕۆمانى: ئانا کارێنینا، کاترینا و گرۆچینگا و لیزا لە ڕۆمانى” برایانى کارامازۆف” ئاکسینیا لە ڕۆمانى”دۆنى ئارام” ئۆلگا و ماشا و ئیرنا لەڕۆمانى ” سآ خوشکەکە”، ئانتوانێت لە” ژان کرێستیف” ، .. و بە دەیان ناوى ژنانى جاویدانى تر لە ئەدەبیاتى جیهانیدا کە بەزیندووى ماونەتەوە.
بیگومان بەهۆی ناوى ئەم هەموو ژنە نەمرانەوە کە لەیادماندا بەزیندۆێتى ڕاگیراوون، ئەوەمان بۆ دەسەلمێنن کەمرۆڤ تێکڕا” ژن وپیاو” شانبەشانى یەکترى دەتوانن لە جیهانى ئاڵۆز و پڕ رەنج و نەهامەتیەکانى ژیاندا بەڕێبکەون و مافەکانى خۆیان بناسن و بیپارێزن. بە ڕەفتار و خوی یەکتر ئاشنابن، لە هەستو سۆزی یەکتر نزیک ببینەوە و لێک تێگەیشتنیان هەبێت. بەمشێوەیە نامۆیى و دورەپەرێزى و جوداکارى نێوان ژنان و پیاوان کەمدەبێتەوە. بەبەرگرى کردن و نەهێشتنى دیاردەى لێدان و کوشتن و زوڵم و ستەم لەدژى یەکترى و هەست بە بەرپرسیارێتى، ئاشتى و تەبایى جێگەى جەنگ دەگرێتەوە بەشێوەیەکى دادپەروەرانە و شەرەفمەندانە کێشەکان دەڕەوێنەوە . بەو هیوایەى کە لە ئاسۆیەکى دوور و نزیکدا وردە وردە لەجیاتى کۆمەڵگاى “پیاوسالارى” کۆمەڵگاى ” مرۆڤ سالارى” جێگاى بگرێتەوە.
و: کەژال عەلا
