رەزا شـوان
هەمـوو ئـەو قـسانەی کە شـرۆڤـەکارانی ســیاسی و شـارەزایانی سـەربـازی دەربـارەی جەنگی نێوان رووسیا و ئۆکرانیا وتوویانە، گەیشتوون بەو ئەنجامەی کە دیار نییە ئەم جەنـگە بە چـی دەگـات و چـۆن و کـەی کۆتـایی دێـت. چـونکە وەکـوو دەڵـێن “شـەڕ بە تەقـەیەک دەستپێـدەکات.. بەڵام بە هـەزاران تەقـە راناگـیڕێـت”. گەر ئـەم جەنگە درێـژە بکـێشێت راستەوخۆ و ناڕاستوخۆ، پریشکی گەلی لە وڵاتان و گەلانی کەش دەگرێتەوە.
ئەمـڕۆ جەنگی نێـوان رووسیا و ئۆکـرانیـا دوانـزە رۆژە بەردەوامـە، تا دێـت شـەڕەکە دژوارتـر و دڕنـدانەتر دەبێـت، تا دێت ژمارەی قـوربانیان لە سەربازانی هەردوولا و لە خەڵکی سڤیلی ئۆکرانیا زیاتر دەبێت، پێشبینی ئەوەش دەکرێت کە نزیکەی (١٥) ملیۆن ئۆکـرانی دەربـەدەر و ئـاوارەی وڵاتانی ئەوروپـا ببن. چونـکە تادێـت چـەکی قـورستر و کوشندەتـر و کاولکەرتـری تێـدا بەکاردەهـێنن. ژمارە کۆژار و برینـدارکراو زیاتر دەبـن. ئەمەیە راستی شـەڕ، چونکە شەر پیاسەکردن و گەشت نییە، شەڕ کوشتن و کاولکردن و ماڵوێـرانییە، لە شەڕدا رەوشـت و مـرۆڤـایەتی و ویـژدان بوونیان نییە و تەنهـا ناون. لە شـەڕدا یاسـا و رێسـا و رێـکەوتنە نێـودەوڵەتیـیەکان و نێـونەتەوەییەکان هەمـوویان بە درۆدەکەونەوە و دەبنـە مەرەکەبی سەر کاغـەز و هـیچی تر. نەتەوە یەکگـرتووەکان و ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیـش دوو رێکخراوی، بێ دەستەڵاتـن. لەوە زیاتریان لەباردا نییە، کە لە بەیـان نامەیەکـدا لـۆمەی شـەڕ و لایـەنی شەڕهـەڵگـیرسێنەر بکەن. مـافی ڤـیتۆش وایکـردووە کە بـڕیـارەکانیـان سەنـگـیـان نەبێـت.
لە جەنگـدا نە سنووری سیاسی دەوڵەتـان پـیرۆز و ئارامە، نە ژیـان و ماڵ و سامان و ئابـڕووی خـەڵکـیش پارێـزراوە. بەزانـدنی سـنووری سـیاسی و رەوشـتی و یاسـایی و مـرۆڤایەتی و یـژدانی و پێشـێلکـردنی مافـەکانی مـرۆڤ و ژنـان و منـداڵان و هـەمـوو رێکەوتنـەکان و جـاڕنامە و بـڕیـارە نێـودەوڵەتی و نێـونەتەوەییـەکان. لە لایـەن وڵاتە زلهـێزە داگیرکەرەکانەوە پێشیل دەکـرێن، گـوێ بە رەوشت و بە هـیچ یاسایەک نادەن.
ئەم جەنـگە، شەڕێـکی تەوەریییە، لە نێـوان ئەمریکا و ڕووسـیادا شەڕێکی لاسەنـگ بوونە. هەریەکەیان دەیەوێت ببێت بە تاک تەوەر و باڵادەست و سەنگـداربێت. بڵانسی هـێـز بە لای خـۆیـدا سـەنگەلا بـکات. ئەگـەر چـیش لەسـەر قـوربانیـدان و تێـوەگـلانی گەلان و وڵاتـانی بێ هـێز و شەڕنەخـوازیش بێت. گرنـگ بە لایانەوە بەرژەوەندییەکانی خۆیانە، کاریش بە چەمکی تیۆری میکافیلی دەکەن”هـۆیەکان پاکانە بۆ ئامانج دەکەن”. هـەر ئەم بۆچـوون و بەرژەوەنـدی پەرستییە و لەخـۆبایی بوونیان و سەنگەلای هـێز و داهـێنانی چەکی کوشندەی کۆمەڵکوژی و بە سەربـازیکـردنی دەوڵەت و خـۆ بە زلهـێـز زانین و هـاوپەیمانی و بە بەرەبـوون و گەلەکۆمەیی لە یەکتری و ئارەزووی جـەنگ و داگـیرکـردن و تاقـیکـردنەوەی چـەکە داهـێـنراوە تازەکانیـان لەسـەر خـەڵـکی سـڤـیـل و ئاوەدانی ساڵەهـای ساڵ و چاوبـڕینە سامان و خـێروبیری وڵاتـان و گەلانی بێ هـێزتـر. بـوونە هـۆی هەڵگیرساندنی دوو جەنگی جیهـانی وێرانکەر، تەڕ و وشکیان سوتانـد و بە ملیـۆنـان مـرۆڤی سـڤـیل و بێتـاون بـوونە قـوربانی ئـەم دوو جـەنـگە، لە دواییـشدا سەرکردەکانی شـەڕ، تەوقـەیان لەگەڵ یەکتریدا کـرد و بە زەردەخـەنەوە لەسـەر مێـزی گفتـوگۆدا دانیشتن، وەک ئـەوەی نە بایـان دیبێـت و نە بـاران. دەبـوایە سـەرکردەکانی دوای ئـەم دوو جەنـگە، وانـە و پەنـدیـان لە ئەنجـامـەکانیـان وەربگـرتـایە و هـەمـوو بایەخێکیان ئاوەدانکردنەوە و خۆشگوزەرانی گەلەکانیان بوایە، نەفـرەتیشیان لە شەڕ و شەڕخوازان بکردایە. ئەو هەمـوو بوودجە زەبەلاحەیان بۆ پێشبڕکێی چـەکی ئەتـۆمی و وێـرانکاری تەرخان نەکردبـایە. بەڵام بە داخـەوە، لە دوای ئەم دوو جەنگەشـەوە، هەر خەریکی خۆئامادەکردن بۆ جەنگـێکی تر، بێ ئەوەی گوێ بە ئەوەبدەن کە ئەنجامەکەی چی ئەبێـت و نابێـت.
لە ئەمڕۆشدا گەلی ئۆکرانیا باجی شەڕێکی قورس دەدات، هێشتا ئەنجەمەکانی دیارنییە کە بە کـوێ دەگات. هـەرگیز چـاوەڕوانی ئەنجـامێکی باش لە جـەنگ ناکـرێت، جـگە لە زیـان. تا ئەمڕۆش هـیچ گەلێک وەکوو گەلی کوردی بێدەرەتانمان، ئازار و قـوربانی و ماڵـوێـرانی و سـەرگەردانی و داگـیرکاریی و تـاڵاو و ژەهـراوی جەنـگی نەچـێشـتووە.
ئەم جەنگە، تەنیا شـەڕێکی سەربـازی نییە، بەڵکوو، شەڕێکی ئابـووری و سیاسیشە.
ئەمریکا و وڵاتانی رۆژئـاوا، دەیانەوێت لە رێی (گەمارووی ئابووریی) ەوە، چـۆک بە رووسیا دابـدەن و زیانـێکی گـەورەی ئابـووری پێبگەیەنن. رووسیاش سزا ئابوورییە نیودەوڵەتییەکان لە دژی، بە (راگەیـانـدی شـەڕ) دەزانێـت.
رووسیا چاوی بـڕیـوەتە سامانی ئۆکرانیا، چونکە ئـۆکرانیا زەوییەکی بە پیتی هەیەوە دەوڵەتێکی کشتوکاڵی بەهـێزە، بە تایبەتیش لە بەرهەمهـێنان و ناردنی گوڵـەبەڕۆژە و رۆنی گوڵەبەڕۆژە و گەنـم و جـۆ و گـەنمە شامی. کـانی بەنـرخـیشی زۆرە. ئـۆکرانیـا شوێنێکی و جیۆسیاسی و ستراتیژی گەورەشی هـەیە. کەوتۆتە سەر (دەریـا رەش) و پێگەیـەکی بازرگانی گـەورەی هـەیە. بۆڕی گازی رووسیاش بۆ ئەوروپا بە ناو خاکی ئۆکرانیـادا تێـدەپـەڕێـت.
ئامـانجی رووسیا لە داگـیرکـرنی ئـۆکرانیا، تەنهـا ئەو تـرسە نییە کە ئۆکرانیا ببێت بە ئەندام لە پەیمانی باکووری ئەتـڵەسی (ناتۆ). گەر وابوایە کە لتـوانیا و موڵداڤـیاش کە دوو دەوڵـەتی هـاوسـنووری رووسـیان و بـوون بـە ئـەنـدام لە ناتـۆدا، هەریەکەش لە سـویـد و نەرویـج و فـنلەنـدا و تـورکیـاش کە ئەنـدامی ناتـۆن و هـاوسـنوورن لەگـەڵ رووسیادا. رووسیا هـیچ کاردانەوەیەکی بەرانبەر بە ئەنـدامێتی ئەم دەوڵەتـانە نەبـووە.
ئـۆکرانیا کە دەوڵەتێکی سەربەخـۆیە و ئەنـدامێکە لە کۆمەڵەی نەتەوە یەکگرتووەکان، مـافی ئـەوەی هـەیە، بە ئازادی هـەچ بڕیاریک لە بەرژەوەنـدی گەل و وڵاتەکەی بدات. ئەی چۆن نەترسێت، کە رووسیا لە ساڵی (٢٠١٤) ەوە (دوورگەی قـەرم)ی ئۆکـرانیای داگیرکردووە و خستوویەتە سەر رووسیا، ئێستاش هەوڵی ئەوە دەدات کە هەموو خاکی ئـۆکـرانیا داگـیربکات و حکوومەتـەکەی بـڕووخـێنێت و حکوومەتێکی جـاشی سـەر بە رووسیا لە ئـۆکـرانیا دابمـەزرێنـێت، بۆ ئـەوەی دەسـت بەسـەر سامـانەکانی ئـۆکـرانیـادا بگـرێـت. بەڵام بە ئاسانیش ئەمەی بـۆ ناچـێتە سـەر. چـونکە سـووپـا وگـەلی ئـۆکـرانیا دەسـت لە قـوربانیـدان هەڵنـاگرن و درێـژە بە بەرگریکـردن لە وڵاتەکەیان دەکەن. وەک چـۆن ئەفغـانییەکان رووسیایان ناچارکرد کە ئەفغـانستان بەجـێبهـێـڵن. لەو بڕوایەدام لە ئـۆکرانیاش هـەر هەمـان چارەنـووسـیان بەسـەردێـت.
پێمـوایە کە رووسـیا بەم زووانـە بە هـێزێکی تایبەتی زیاتر و دەبـابەی زۆرتر و لەژێـر بۆردوومانێکی چـڕی فـرۆکە و موشەک باراندا، شاری (کـیـڤ) ی پایتەخـتی ئـۆکـرانیا دەگرێت. بەڵام رووبەڕووی بەرگرییەکی تونـدی سووپا و خۆبەخشانی ئۆکرانیا دەبێتەوە و گـوژراو و برینـدار و ئـاوارەیی و کـاولکـردنێـکی زۆری لێـدەكـەوێتـەوە. ناڕەزایی و رقـێکی زیاتری دەوڵەتان و گەلانی جیهانی لێدەکەوێتەوە. تا ئەوەش روونەدات نازانین هەڵوێست و کاردانەوە و سزای ئەمریکا و ناتۆ و ولاتانی ئەورۆپا و جیهـان بەرانبـەر بە رووسیا چی دەبێـت و چی سزایەکی زیـاتری دەدەن. جیهـانێکی نوێش دێتە کایەوە.
جەنگی رووسیا لە ئۆکرانیا، زەنگێکی مەترسیدارە، گەر درێژە بکێشێت، تەشنە دەکات و زۆر نـاوچـەی رۆژهـەڵاتی نـاوەڕاسـت دەگـرێتـەوە. لەوانـەیە (کۆمـاری چـین) یـش پەلامـاری (تایـوان) بـدات، تورکیاش پەلاماری باشووری کوردستان بـدات، بە بیانووی ئەوەی کە (مووسڵ) و (کەرکووک) دوو پارێـزگابوونە سـەر ئیمپریالـیزمی عـوسمانی داگیرکەر بـوون.
رووسیا و ئۆکـرانیا گەر بیانویسـتایە و بەرژەوەنـدیی هـەردوو لایـان رەچـاو بکـردایە، دەیانتوانی کێشەکانی نێوانیان، لە رێی گفتووگۆ و دیپلـۆماتییەوە چارەسەر بکـردایە و نەگەیشتـبایە بە ئەم جەنـگە، کە نازانرێـت بە چی دەگات؟ بـەڵام تا درێـژە بکـێشێـت لە بەرژەوەنـدیی هـیچ لایەکیـان و هەمـوو جیهـانـیشدا نییە. گەر ئێستاش بە بـڕوا و نێـت پاکییەوە دانـووسان بـکەن، لە بەرژەوەنـدی هـەردوو لایـانە، وەکـوو دەڵـێـن: زیـان لە نیـوەشی بگەڕێتـەوە هـەر باشـە. تا رۆژێـک زووتـر شـەڕەکـەیان رابـگـرن باشـترە و زیـانی کەمـتر دەبـێـت.
لە راسـتیشدا ئەمریکا و وڵاتـانی ئەوروپـاش وەکوو پێـویسـت هـەوڵی راگـرتـنی ئـەم شەڕەیـان نـەداوە، بەڵکوو هـەنـدێکیان وەکوو هـەوادارانی یاریی تـۆپی پێ لە نێـوان هـەڵـبژاردەی دوو وڵاتـدا، بـوونـە بە تەماشـاکەر، کە کامیـان شـەڕەکە دەبـاتـەوە.
ئـەم چـیرۆکـەم دێتـەوە یـاد: کە دوو منـداڵ شـەڕیـان دەکـرد.. پیـاوێکی ریـش سپی لە دیاریان وەستابوو و زەق زەق سەیریانی دەکرد.. پیاوێکی تـر لە دوورەوە بیـنیـیانی و هـاواری لە پیـاوە ریـش سـپییەکە کـرد و وتی: ئەری مامە گیان، تـۆ لای خۆی ریشت سپییە، دەبینیت ئەو دوو منداڵە شەڕ دەکەن. بۆ ناوبژیان ناکەیت و لێکیان ناکەیتەوە؟! پیـاوە ریـش سـپیـیەکە وەڵامی دایـەوە و وتـی: کابـرا، تا بە شـەڕیانم دا، خەریک بـوو شـەق بـەرم. جـەنـابتـش دەتـەوێت بە ئاسـانی ناوبـژیان بـکەم و لـێکـیان بـکەمـەوە.
پێـویستە هـیوادار و خـوازراوی ئـەوە بیـن، کە ئەم جەنگە تەشــنەنەکات و گـەورەتـر نەبێـتەوە و نەگاتە جەنگی رۆکـیتی کێشـوەربـڕی ئەتـۆمی. ببێت بە جەنگی سـێیەمی جـیهـانی، ئەگـیـنا رۆژێـکی رەش چـاوەڕێی سـەرجـەم مـرۆڤـایـەتی دەکـات.
لە شارەزایەکی چەک و جەنگیان پرسی، را و بۆچوون چییە، لە بارەی جەنگی جیهانی سـێـیەم؟ لە وەڵامـدا وتی: مـن هـیچ رایـەکـەم لە بـارەی جەنـگی سـێیەمی جـیهـانییەوە نییە.. بـەس ئەوەتـان پێـدەڵەم، ئەگەر بێـتو جەنـگی سـێیەمی جـیهـانی هـەڵبگـیرسـێت، دەبێـت جەنـگی چـوارەمی جـیهـانی بـە شـەڕە بـەرد بـکـرێـت.
نەفـرەت لـە شــەڕ و شـەڕخـوازان.
رەزا شـوان
نەرویـج: ٧/ ئـادار/٢٠٢٢
