نالی دامە‌‌‌زرێنە‌‌‌ری قوتابخانەی شیعری بابان‌و لەگەوە‌‌‌رە‌‌‌ترین شاعیرەکانی سۆرانییە. نالی ناوی خدر (خزر)ە کوڕی ئەحمەدی شاویسی ئاڵی بەگی میکایلیە لەگوندی خاکوخۆلڕ، لەدەشتی شارەزوور هاتووەتە دنیاوە. هەر لەتەمەنی منداڵی نێردراوەتە بەر خوێندن لەحوجرە.
لەسەرەتاوە قورئان‌و وردەکتێبی فارسیی خوێندووە، دواتر زانستەکانی تری قورئان‌و فەرموودەو سەرف‌و نەحوو کەلام، بەلاغەو فەلەک‌و فیقه‌و سیرەی خوێندووە. تاخوێندنی ئەمانەی تەواوکردووەو دواتر ئیجازەی عیلمی وەرگرتوو، لەچەندەها شوێن وەک سنەو سابڵاغ‌و هەڵەبجەو سلێمانی‌و لای چەندەها مامۆستای باشی ئەو سەردەمەی خوێندووە. دوای تەواوبوونی خوێندنەکەی، نالی مەلایەکی باش‌و ڕۆشنبیرێکی گەورەی سەردەمی خۆی بووە، بێجگە لەزمانەکەی خۆی؛ فارسی‌و تورکی‌و عەرەبی بەباشی زانیوە، تەنانەت شیعریشی پێ نووسیوون.
لەدایکبوونو مردنی نالی
سەبارەت بەتەمەنی نالی چەندین بۆچوونی جیاواز: خوالێخۆ‌شبوو (محەمەد ئەمین زەکی بەگ) دەڵێت:”نالی لەساڵانی ١٢٧٣ ـ ١٢١٥دا کۆچیکردووەو ١٨٠٠ ـ ١٨٥٦ زایینیدا ژیاوە”.
دکتۆر (مارف خەزنەدار)یش هەر هەمان مێژوو دیاریدەکات، هەروەها دکتۆر (کەمال فوئاد)یش هەمان بۆچوونی هەیە. مامۆستا (عەلائەددین سەجادی)یش دەڵێت:”لەساڵی ١٧٩٧ی زایینیدا هاتووەتە دنیاوەو لەساڵی ١٨٥٥دا مردووە”.
هەموو ئەم مامۆستایانە، بێجگە لەمامۆستا سەجادی نەبێ، مێژووی لەدایکبوونو مردنی (نالی)یان وەک یەک داناوە، بەوپێیە نالی ٥٦ سالڕ ژیاوە. تەنها بەپێی بۆچوونەکەی مامۆستای سەجادی تەمەنی بووە بە٥٨ سالڕ.
ئەم جیاوازییەش وەکو سەرنجی بۆ دراوە قسەی مامۆستا سەجادی لەلایەک‌و دکتۆر خەزنەدارو دکتۆر کەمال فوئادیش لەلایەکی ترەوە دەربارەی تەمەنی‌و ساڵی لەدایکبوونی نالی، ئەو بەراوردکردنەی کوردی‌و مەریوانی‌و بەدوای ئەوانیشدا مامۆستا عەلی موقبیلە، ئەوەی لەپێشەکی دیوانەکەیاندا ساڵی ١٢١٥ی کۆچییان لەگەلڕ ساڵی ١٧٩٧ی زایینیدا بەراوردکردووە. جا ئەگەر وە‌ها بێت، ئەوا وەک کوردی‌و مەریوانی‌و موقبیل‌و سەجادی دەفەرموون نالی ٥٨ سالڕ ژیاوە، بەڵام لەڕۆزنامەکانی ڕۆژهەڵاتناسی ئەرمەنیی (وسف ئەبگارەڤێچ ئۆربێلی)دا ساڵی ١٢١٥ی کۆچی لەگەلڕ ساڵی ١٨٠٠ ـ ١٨٠١ی زایینی بەرامبەر کراوە.
بەپێی ئەمە وەک دکتۆر مارف خەزنەدارو دکتۆر کەمال فوئاد لەسەری ڕۆیشتوون، ساڵی لەدایکبوونی نالی دەکاتە ١٨٠٠ی زایینی‌و تەمەنیشی دەبێتە ٥٦ سالڕ.
لەوانەی باسکران هیچیان ناتوانرێت وەک سەرچاوە‌یەکی ڕاستەقینەو باوەڕپێکراو ساڵی لەدایکبوونو کۆچی نالی دیاریبکەن، بەڵام هەندێ شت هەیە دەبنە هۆکاری ڕوونکردنەوەی سەردەمی (نالی)و نزیکبوونەوە لەزانینی ساڵی لەدایکبوونو مردنی.
پەیوەندی نالی بەمیرنشینی بابان
نالی لەگەلڕ هەردوو میری بابانی هاوکاتی خۆی واتە سلێمان پاشاو ئەحمەد پاشا پەیوەندییەکی باشی هەبووە. ئەم پەیوەندییەش لەشیعرەکانیدا ڕەنگیداوەتەوە، ئەمانە هەندێ بەڵگەن لەسەر ئەو پەیوەندییە:
ـ ئەو غەزەلەی کە سەرەتاکەی ئەم بەیتەیە:
بولبولی تەبعم ئەوا دیسان پەناخوانی دەکات
کە تێیدا دەڵێت:
هودهودی دلڕ حەبسی بەلقیسی سەبای دیوە یەقین
خۆی کە دامێنگیری شاهی ئاێەفی پانی دەکات
شاهی ئاێەفی یەکەم حەزرەتی سولەیمان پێغەمبەر بووە کە شالیارەکەی ناوی ئاێەفی کوڕی بەرخیا بووەو مەبەستی لەشای دووەمی ئاێەفیش، سولەیمان پاشای بابانە.
ـ ئەو غەزەلەی، ئەوەی یەکەم بەیتی ئەمەیە:
ئەم تاقمە موماتزە کەوا خاێەیی شاهن
ئاشوبی دڵی مەملەکەت‌و قەلبی سوپاهن
ئەوانەش هەمووی بریتییە لەپیاهەڵدان‌و باسکردنی تاقمە سوپایەک. دەبێت ئەو سوپایە سوپای کێ بووبێت؟، ئەگەر هیی سلێمان پاشای بابان یان ئەحمەد پاشای کوڕی نەبووبێت؛ بەتایبەتی، کە پەرتووکەکانی مێژوو دەڵێن، ئەم ئەحمەد پاشایە سوپایەکی ڕێکوپێکی‌و تازە بابەتی پێکهێناوە. وەکو مامۆستا مەلا عەبدولکەریمی مودەریس دەڵێت:”نازانم (نالی) لەکاتی دەسەڵاتی ئەحمەد پاشادا لەسولەیمانی ماوەتەوەو ئەو سوپایەی بەچاوی خۆی بینیوەو باسەکەیان بۆ گێڕاوەتەوەو دووربە‌دوور پێناسەی کردووە، یاخود مەبەستی سوپای سلێمان پاشای باوکیەتی، ئەوەی لەساڵی ١٢٣٤ی کۆچییەوە تا ساڵی ١٢٥٤ حوکمڕانیی سولەیمانی کردووە؟!”.
ـ قەسیدە درێژەکەی، ئەوەی بۆ سالمی هاوڕێی گیانی بەگیانی خۆی ناردووەو ئەوەش تێکڕا پرسیارە لەوەزعی سولەیمانی پاش نەمانی دەوری بابانەکان.
ـ غەزەلەکەی، ئەوەی بەبۆنەی سەفەری حەجی (نووری ڕوودباری)یەوە وتوویەتی کە وەک لەتێکڕای بەیتەکانەوە دەردەکەوێ خاوەنی ڕێبازی نەقشبەندی‌و یەکێکبووە لەموریدە ناودارەکانی مەولانا خالید (١١٩٧ی.ک-١٧٨٣ی.ز، ١٢٤٢ی.ک-١٨٢٦ی.ز).
بەجێهێشتنی کوردستان
لەدوای بیست‌و پێنج ساڵی تەمەنی، کوردستان جێدەهێڵێت‌و دەچێتە حەج‌و دوای تەواوکردنی حەجەکەی ڕوویکردووەتە شام لەساڵی ١٨٥٠ تاکۆتایی ساڵی ١٨٥٤ نالی لەشام بووە، لەو ماوەیەدا میرنشینی بابان دەڕووخێت‌و دەنگوباسی ڕووخانەکەی پێدەگات، هەستدەکات خۆشیەکەی سلێمانی نەما، حەبیبەنەما، دۆست‌و ئەحبابەکانی وەکو جاران نەمان، سوپاکەی ئەحمەد پاشا تیاچوو، سوپای ڕۆمی جێیانی گرتەوە، (سالم)یش نەک هەر هاندەری نابێت کە بگەڕێتەوە سلێمانی، بەڵکو تکای لێدەکات نەشگەڕێتەوە، وەکو لەقەسیدەکەیدا دەڵێت:
تو خوا بڵێن بەو حەزرەتی نالی دەخیلی بم
بەو نەوعە نەکا بەسولەیمانییا گوزەر
نالی نائومێد بووەو بەناعیلاجی ڕووی لەئەستەنبوولڕ کردووەو لەوێ لەلای ئەحمەد پاشای بابان دەبێ لەگەلڕ پیاوە کوردەکانی تر ژیانێکی خۆش‌و ئەدیبانەیان لەدیوەخانی ئەحمەد پاشادا ڕابواردووەو هەموویان بەمامۆستا بانگیانکردووە.
هۆنراوەکانی نالی
زۆربەی هۆنراوەکانی نالی، هۆنراوەی دڵداریین یاخود پیاهەڵدانە بەسەر گوێدرێژەکەیدا، لەگەلڕ هەبوونی کۆمەڵێک لەشیعری ئایینی، هەروەها شیعری نیشتمانپەروەریش لەنێو شیعرەکانی نالیدا بەدیدەکرێت.
لەشیعرەکانی هاوپۆلی دڵداری:
زوڵــــفـــت بـــەقەدتـــدا کــە پــەرێشـان‌و بــــڵاوە،
ئـــەمـــڕۆ لەمــنی شیـــفـــتە ئـــاڵـــۆزو بــــەداوە
ئـــەم عومرە عەزیزە کە لەبـــۆت نەقـــــدو دراوە
ێــەد حەیف‌و درێغا کە مـوســوڵمـــانـی نەماوە!
عومـرێکـی درێـــژە بەخەیاڵی سەری سوڵفـــت
سەوداو پەرێشانــــم‌و ســـەودایـەکی خــــاوە
هەرچەندە کە ڕوتـــم، بــەخــوا مائیلی ڕووتـــم
بێ بەرگییە عیللەت کەهەتیو مەیلی هـەتـــاوە ..
(مانی) نییەتی قووەتی تەێویری ئەبــرۆی تـــــۆ
ئەم قەوسە بەدەستی موتەنەففیس نەکشاوە
بۆچی نەگریم، ێەد کەڕەتم دڵدەشکێـــنـــی!
مەی بۆ نەڕژێ، شووشە لەێەد لاوە شــــکاوە
بـــێ ئیفادەیە مەنعی من ئێســــتاکە لەگریان
بـــۆ عــــاشقــی بێچـــــــارە زووەم ئـــاوە ڕژاوە!
هــــەر جۆگە‌و جێگێکی کەوا سوورو سوێربێ
جێــــــی جۆشی گریانی منەو خوێنە ڕژاوە
ســــۆزی دڵمە باعیسی تــاوو کوڵــــی گریـــان
مەعلومە کـــــە ئاگر سەبەبی جۆششـی ئاوە
(نالی) وەکو زوڵفت کە موتیعی بەری پێتـــــە
تێکی مەشکێنە، بـەجەفا مەیخـــــــــــەرە لاوە
لەسەردەمی نالیدا، شیعر نووسین بەکوردی شێوەزاری سۆرانی وەک عەیبەیەک وابووە، نالیش یەکەم کەس بووە کە زمانی کوردی شێوەزاری سۆرانی شیعر بنووسێت، بۆیە کاتێک کە خەڵکان و رۆشنبیران و شاعیرانی ئەو سەردەمە شیعرەکانی نالی دەبینن، دەست دەکەن بە تانە لێدان لەنالی و لەشیعرەکانی، نالیش بەم شێوەیە وەڵامییان دەداتەوە:
تەبعی شەکەرباری من، کوردی ئەگەر ئینشا دەکــــــــا،
ئیمتیحانی خۆیە مەقـــــێودی، لە(عمدا) وا دەکــــــــــــــا
یا لەمـــــەیــدانـی فــەێـــاحــەتدا بەمیسلی شەهسەوار
بێ تەئــەمـــــمول بـــەو هەمـــوو نەوعـــە زوبــــانی رادەکا
کــــەس بەئەلـــــفازم نــــەڵێ خۆ کوردییە خۆ کردییە
هەرکەسێ نادان نەبێ خۆی تالیبـی مــــەعنــا دەکــــا
بــــێتە حوجرەم، پارچە پارچەی موسوەدەم بکــڕێ بەڕۆح،
هـــــــەرکەسێ کوتالڕ‌و پارچەی بێ بەدلڕ سەودا دەکــــا
شــــــــیعری خەڵقی کەی دەگاتە شیعری من بۆ نازکـی؟!
کەی لەدیـــــققەتدا پەتــــــــک دەعوا لەگەلڕ هەودا دەکـا؟!
دوو نامەکەی نالی‌و سالم
یەکێک لەبەناوبانگترین شیعرەکانی نالی ئەو شیعرەیە کە بۆ (سالم)ی نووسیوەو ئەویش وەڵامی دەداتەوە، ئەو دوو قەسیدەیە بەناوی (دوو نامەکەی نالی‌و سالم)ەوە ناوبانگیان دەرکردووە. نالی ئەو قەسیدەیەی وەکو نامەیەک بۆ سالمی هاوڕێی نووسیوەو باسی دوورە وڵاتی خۆی لەشام دەکات‌و هەست‌و تاسەی دووری نیشتمان‌و شارەزوورو سلێمانی کە لەلایەن عوسمانییەکانەوە داگیرکرابوو، دەردەبڕێت.
(عەبدولڕەحمان سالم)یش لەوەڵامدا شیعرێکی بەرزی بۆ دەنووسێت‌و هەردووکیان بەخەیالڕ‌و بە(با)دا، نامەکانیان دەنێرن. نالی بەمشێویە قەسیدەکەی دەستپێدەکات:
قوربانی تۆزی ڕێگەتم ئەی بادی خۆش مروور
وەی پەیکی شارەزا بەهەموو شاری شارەزوور
ئەی لوتفەکەت خەفییو هەوا خواو هەمدەمە!
وەی سروەکەت بەشارەتی سەر گۆشەیی حوزور!
مامۆستا مەلا عەبدولکەریمی مودەریس بەمشێوەیە ئەو دوو بەیتە شیعرەی شیکردووەتەوەو دەڵێت:”نالی لەڕێگای (با)ی تیژڕەوەوە نامەکەی دەنێرێت‌و پێی دەڵێت:”خوا بمکا بەقوربانی تۆزی ئەو ڕێگایەی تۆ بەسەریا ئەڕۆی، تۆ شارەزای هەموو کون‌و کەلەبەرێکی شاری شارەزووری‌و ڕێت لێ ون نابێ، بڕۆ ئەم نامەیەم بۆ بگەیەنەو هەواڵم بۆ بپرسەو بزانە…”. نالی بەوشێوەیە تاسەی دووری خۆی‌و دوورە وڵاتی دەکاتە هەوێنی ئەو شیعرە بەرزە کە “هەڵقوڵاوی ئاخ‌و دەنگدانەوەی ژانی دەروونی خۆیەتی”.
ئا: هێرش شۆڕش
