سەرەتایەک بۆ هەڵسەنگاندنی ئاستی شەفافییەت لە ئیدارەکردنی نەوتی هەرێمدا

د.محه‌مه‌د ڕه‌فعه‌ت (د.ئارام ڕه‌فعه‌ت): خەلەلێکی سیستەمی حوکمرانی‌و سیاسەتی نەوتی هەرێم نەبوونی دەزگا و دامەزراوەی تایبەتە بە توێژینەوە لە سیاسەتی نەوتی هەرێم بەگشتی‌و شەفافییەت لە ئیدارەکردنی نەوتدا بەتایبەتی.

گرنگی توێژینەوە لە ئاستی شەفافییەتی نەوت لەوەدایە هۆکارێکە بۆ ئاشنابوونمان لە سروشتی حوکمرانیی‌ وڵات‌و رادەی سوود وەرگرتنی هاوڵاتییان لە داهاتی نەوت. لە جیهاندا دەیان دامەزراوە و ناوەندی تایبەت بەمەسەلەی شەفافییەت کار لەسەر هەڵسەنگاندن و توێژینەوە لەو بوارەدا دەکەن، بەڵام ئەم جۆرە دامەزراوانە لەکوردستاندا غائیبن. وەک سەرەتایەک بۆ هەڵسەنگاندنی ئاستی شەفافییەت لە هەرێمدا دەکرێت سوود لە پێوەری هەندێک لەو دامەزراوانە، لەوانەش “ریسۆرس گۆڤەرنەنس ئیندێکس” وەربگیرێت. ئەم دامەزراوەیە چوار پێوەری بەکارهێناوە بۆ توێژینەوە و بەراوردکاری لەنێوان ٥٨ وڵاتدا وە ریزبەندکردنییان لەسەر بنەمای شەفافییەت.
پێوەری یەکەم چوارچێوەی یاسایی ئیدارەکردنی نەوتە. نەبوونی چوارچێوەیەکی یاسایی لاوازترین خاڵی سیاسەتی نەوتی هەرێمە. لەراستیدا، حکومەتی هەرێم زیاتر لەسەر بنەمای سیاسەتی ئەمری واقیع کار لەسەر کەرتی نەوت دەکات نەک چوارچێوەی یاسایی. لەلایەکەوە، نوێنەرانی کورد لەبەغدا نەتوانییانە رەزامەندی عێڕاق بۆ مافی هەرێم لە ئیدارەکرنی نەوتەکەیدا دەستەبەربکەن، وە نە توانیشیان بەغدا ناچار بکەن دان بە یاسای نەوت‌و غازی هەرێمدا بنێت. جگەلەوە، حکومەتی هەرێم کار بەبەشێکی بەرچاوی یاسای نەوت‌و غازەکەی خۆیشی ناکات، لەوانەش دامەزراندنی کۆمپانییایەکی نیشتیمانی‌و سندوقی‌ داهاته‌ نه‌وتیه‌كان.
پێوەری دووەم ئاستی ئاگاداری ڕای گشتییە لە وردەکارییەکانی پەیوەست بە سامانی سروشتییەوە. لەم هەرێمەدا تەنها هەڵقەیەکی زۆر بچوک‌و داخراو ئاگاداری وردەکاری گرێبەستەکان‌و پرۆسەی دەرهێنان و فرشتن و داهاتی نەوتن. ئەو هەلقەیەش لە سەرۆکی هەرێم‌و سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران‌و وەزیری سامانە سروشتییەکان پێکهاتووە، تەنانەت کەسی دووەمی ناو ئەو دەزگایانە، واتە جێگری سەرۆکی هەرێم و جێگری سەرۆکی حکومەت و بریکاری وەزارەتی سامانە سروشتییەکان زانییارییان لەو بوارەدا نییە و بەئاشكرا بێئاگایی خۆیان لە چۆنییەتی مامەڵەکردن بە نەوتەوە دەربڕیوە. لەراستیدا، زانیاری و دەسەڵاتەکانی وەزیری سامانە سروشتییەکانیش سنوردارن‌و لە هەندێک مەسەلەی وەک واژۆکردنی گرێبەستەکان‌و بڕی نەوتی فرۆشراو شوێنی هەڵگرتنی داهاتی نەوت تێناپەڕێت. چۆنییەتی خەرجکردن‌و مامەڵە کردن بە خودی داهاتەکەوە بەشێک نییە لە سەڵاحییەتی ئەو وەزیرە و مافی مامەڵەکردن‌و خەرجکردنی داهاتەکە لەدەسەڵاتی حەسری هەر یەک لە سەرۆک و سەرەک وەزیرانی هەرێمدایە.
پێوەری سێیەم، چاودێریکردن‌و هاوسەنگییە (چێک و باڵانس). چەندە دامەزراوەی جۆراوجۆری وەک ئەنجومەنی پیران (سێنات)، پەرلەمان، دادوەری گشتی، سندوقی داهات بەشداربن لە پرۆسەی چاودێریکردن و ئیدارەکردنی نەوتدا هێندە بوار بۆ شەفافییەت لەو مەلەفەدا دەرەخسێت. دامەزراوەی لەو جۆرە وەک فیلتەری جۆراوجۆر بۆ داڕشتنی سیاسەتی نەوت رۆڵ دەبینێت‌و ناهێڵیت هەموو دەسەڵاتەکانی پەیوەست بەنەوت لەلایەن دامەزراوەیەک یان بنەماڵەیەکەوە قۆرخ بکرێن. لەهەرێمدا نە ئەنجومەنی سێنات هەیە و نە سندوقی داهات، وە دامەزراوەی پەرلەمان و دادوەری گشتی لاوازو بێدەسەڵات‌و پاسیفن‌و توانای چاودێریکردنی سامانە سروشتییەکانی نییە. پرۆسه‌ی‌ نه‌وت به‌گشتی‌ بێ هیچ جۆرە چاودێریی هاوسەنگییەک لەلایەن دامه‌زراوه‌ پەیوەندیدارەكانی‌ هه‌رێم‌ بریاری‌ له‌سه‌ر ده‌درێت‌و به‌ڕێوه‌ده‌برێت‌.
پێوەری چوارەم سروشتی حوکمڕانی وڵاتە. هەرێمی کوردستان لەقەیرانێکی قوڵی حوكمڕانیدا دەژیت. لەسەر ئاستی عێڕاق زۆرینەی کێشەکانی چارەسەرنەکراون‌و بە هەڵپەسێردراوی ماونەتەوە. نزیک بە سێیەکی خاکی باشوری کوردستان لەدەرەوەی حوكمڕانی هەرێمدایە. لەهەرێمدا دوو حیزبی دەسەڵاتدار دەستییان بەسەر زۆرینەی جومگەکانی ژیان و ژیاری خەڵکیدا گرتووە. ئەم قۆرخکارییەی دەسەڵات زەمینەی خۆشکردووە بۆ تەوزیفکردنی سامانی نەوت بۆ کۆنترۆڵکردنی زیاتری کۆمەڵگای کوردستانی. هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات نەیانتوانییوە لە سەر شێواز و سیستەمی حوکمرانی کوردستان رێک بکەون و زیاتر لە ٢٢ ساڵە هەرێم لەفەراغێکی دەستوریدا دەژیت. هەموو ئەوانە بەسەریەکەوە کاریگەری نەرێنی لەسەر شەفافییەت لە ئیدارەکردنی نەوتدا دروستکردووە.