ئێوارەى رۆژی سێشەممە 16/3/2010 لەناو بارەگاى دەزگاى چاپ و بڵاوکردنەوەى بەدرخان، مامۆستاى زانکۆ و لێکۆڵەرى زانستى “د. مەولود ئیبراهیم جەسەن” کۆنگرەیەکى رۆژنامەوانى سازکرد دەربارەى ئەو بڕیارە هەڵەیەى کە کۆمەڵەى گشتى نەتەوە یەکگرتووەکان دەڵێ جەژنى نەورۆز ریشەکەى “ئێرانى- فارسییە”.
لەو کۆنگرە رۆژنامەوانییەى کە دەزگاى چاپ و بڵاوکردنەوەى بەدرخان رێکیخستبوو، کۆمەڵێک کەناڵ و دەزگاى راگەیاندن ئامادەى بوون، لێکۆڵەر لە کۆنگرەکەدا بەشێوەیەکى زانستى تیشکى خستە سەر ئەو بابەتە گرنگەو باسی لەوەکرد، کە لە کۆتایی ساڵی “2009”دا چەند وڵاتێک نامەیەکیان پێشکەشی نەتەوە یەکگرتووەکان کردووە و داوایان کردووە کە جەژنى نەورۆز بکرێتە جەژنێکى جیهانى، کۆمەڵەى گشتى نەتەوە یەکگرتووەکانیش ئەو کارەى ئەنجامداوە و بڕیارەکە لە 12/2/2010 دەرچووە، وەلێ بەداخەوە بەبێ پشت بەستن بە بەڵگەیەکى زانستى لە بڕیارەکەدا هاتووە کە جەژتێکى بەهارییەو ریشەکەى ئێرانى- فارسییە.
هەربۆیە لەو کۆنگرەیەدا دکتۆر مەولود ئیبراهیم حەسەن نامەیەکى نارەزایی بڵاوکردەوە و تیشکى خستەسەر، لەپاڵ ئەوەشدا ژمارە 137ى بەدرخان دابەشی سەر ئامادەبووان کرا، کە ئەو ژمارەیە تایبەت بوو بە نەورۆز و لێکۆڵینەوە ئەکادیمى، مێژوویی، بەڵگەنامەییەکەى دکتۆر مەولود و چەند باسێکى دیکەى گرنگى تێدا بڵاوکرابۆوە…
لە بەشێکى دیکەى کۆنگرە رۆژنامەوانییەکەدا دکتۆر مەولود داواى لەهەموو تاکێکى کورد لەهەرکوێی دنیابن و هەموو دەزگا راگەیاندن و رێکخراوە مەدەنییەکان و حکومەتى هەرێمى کوردستان و پەرلەمانى کوردستان کرد، کە بەدواى ئەو بابەتەدا بچن و پاڵپشتى لەو لێکۆڵینەوەیەى ئەو بکەن و هەوڵدەن نەتەوە یەکگرتووەکان چاو بە بڕیارەکەدا بخشێنێتەوە و مافە رەواکە بە گەلى کورد ببەخشێتەوە.
ئەوەى خوارە دەقی هەریەک لە لێکۆڵینەوەکەو نامە ناڕەزاییەکەیە..
بۆ کۆمەڵەى گشتى نەتەوە یەکگرتووەکان
بابەت: بەجیهانى کردنى جەژنى نەورۆز و لەبیرکردنى میللەتى کورد
سڵاو…
بەڕێزان، لەم رۆژانەى رابردوو دەزگاکانى راگەیاندن لە کوردستان هەواڵی ئەمەیان بڵاوکردەوە، کە بەڕێز کۆمەڵەکەتان (کۆمەڵەى گشتى نەتەوە یەکگرتووەکان” بڕیارى بەجیهانى کردنى جەژنى نەورۆزى داوەو لەم ساڵەوە “2010”وە ئیتر ساڵانە جەژنى نەورۆز وەک جەژنێکى جیهانى پێشوازى لێ دەکرێ. لە کاتێکدا لە دڵەوە پیرۆزبایی ئەم کارە گرنگ و پیرۆزەتان لێ دەکەین و دەڵێین: بەڕاستى جەژنى نەورۆز بەم مێژووە دوور و درێژەى کە هەیەتى کە کۆنترین جەژنى ناسراو و بەردەوامى مرۆڤایەتییە. هەروەها بەهۆی رێوڕەسمە پڕ لە ئاشتى و برایەتى و مرۆڤایەتییەکەى هى ئەوەیە کە ببێتە جەژنێکى جیهانى و هەموو مرۆڤایەتى لەم رۆژەەدا هاوبەشی خۆشیەکانى ئەم جەژنە بکات.
بەڕێزان، بەڵام ئەوەى جێگاى داخە، نازانرێ لەسەر بنەماى چ لێکۆڵینەوەیەکى زانستى و مێژوویی ئەم بڕیارە دراوەو هەروەها بە ئاسانى “نووسیوتانە “فێستیڤاڵێکى بەهاریەو سەرچاوەکەى ئێرانى- فارسیە” ئەوەى راستى بێ میللەتى فارسیش ئەم جەژنەى لە کورد وەرگرتووە. ئەم بڕیارە گرنگ و گەورەیە وادیارە زۆر بە تەواوى لێی نەکۆڵدراوەتەوە، دەنا حەقیقەتى مێژوویی ئەم جەژنە بزر نییەو ساغ بووەتەوە. ئەم جەژنە نە “سەرچاوەکەى فارسیە” و نە “تەمەنى سێ هەزار ساڵە” بەڵکە سەرچاوەکەى لە داستانى “تەممووز و عەشتار”ەوەیەو تەممووز و عەشتاریش ریشەکەى بۆ باپیرانى سۆمەرییەکان دەگەڕێتەوەو تەمەنەکەى لەگەڵ سەرهەڵدانى “کشتوکاڵی ئەشکەوت”ەکە بۆ “15 تا 12” هەزار ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە. زۆر پێش زەمەنى چوونە خوارەوەى عێراقی ئەمڕۆ سۆمەرییەکانە، چونکە ئەو ساغ بووەتەوە سۆمەرییەکان لە کوردستانەوە چوونەتە خوارەوەو ئەوەتا “ئینسکلۆپیدیاى بەریتانى” لەبارەى دروستکردنى شارى “هەولێر- ئەربیل”دەنووسێ:” شارێکە باپیرانى سۆمەرییەکان دروستیان کردووە”، هەر ئەو سۆمەرییانەش کە چوونەتە خوارەوە ئایین و داب و نەریت و شارستانیەتى خۆیان لەگەڵ خۆیان بردووە! یەک لەو رێوڕەسمانەى کە ساڵانە پەیڕەویان کردووە، رێوڕەسمى پێشوازى جەژنى زیندووبوونەوەى “تەممووز و عەشتار” بووە کە رێک لە رۆژی 1/نەورۆزى سەرى ساڵی ئێستاى کوردى و 21/3 ساڵی زایینى ئێستایەو ئەم سەرى ساڵی کوردییەش هەمان سەرى ساڵی سۆمەرییەکانە، جگە لەوەى شوێنى سەرهەڵدانى داستانى “تەممووز و عەشتار” کوردستانى ئەمڕۆیەو رۆژی جەژنەکەش هەمان رۆژە، ئەو رێوڕەسمى نەورۆزکردنیش لە کوردستان، هەر ئەو رێوڕەسمەیە کە سۆمەرییەکان پەیڕەویان کردووە، ئەوەتا لێکۆڵەرى شوێنەوارناس “هینری فرانکفۆرت” لە ساڵی 1930دا بەچاوى خۆی لە شارى موسڵ لە شەوى نەورۆز یارى کرێکارە کوردەکانى بینیوەو سەرنجى راکێشاوەو دواتر لێکۆڵینەوەیەکى نووسیوە بەناوى “تقوسی تەممووزى لە کوردستان- Tamuz rituals Kurdistan” لەم لێکۆڵینەوەیەدا زانستیانە دەگاتە ئەو ئەنجامەى کە کوردەکان لە نەورۆزدا بەهەمان شێوە پێشوازى دەکەن کە سۆمەرییەکان پێشوازیان لە جەژنى “زەگمەک” دەکرد کە جەژنى زیندووبوونەوەى تەممووز و عەشتارە، هەمان ئەو رۆژو ئەم جەژنەیە کە ئێستا پێی دەگوترێ “نەورۆز”.
بەڕێزان… ئێمە وەک لێکۆڵەرێکى کورد، بەناوى زیاتر لە “چل ملیۆن” کورد گلەیی ئەوەتان لێ دەکەین کە لەم بڕیارەدا میللەتى کوردتان پشتگوێ خستووەو مێژوو و جەژنە کۆنەکەشتان داوە بە میللەتى فارس و مۆری پشتگیریتان بۆ لێداون. ئەمەش کارێکە لەگەڵ حەقیقەتى مێژوویی زانستى یاسایی مافی میللەتان ناگونجێ، ئەگەر کورد تا ئێستا دەوڵەتى نییەو ئەگەر حکومەتى هەرێم ئەمڕۆ بەم جۆرە کارانە راناگات، ئەوا ئێوە کۆمەڵەکەتان، “کۆمەڵەى گشتى نەتەوە یەکگرتووەکان” نەدەبووا ئەم ناحەقیە لەگەڵ زیاتر لە چل ملیۆن کورد بکات، ئەگەر برا دراوسێ و هاوئایینەکانمان خاکیان داگیر کردووین، ئەوا ئێوە وەک کۆمەڵەیەکى جیهانى و خاوەن بڕیار “جەژن و مێژوو”ەکەشمان بەداگیرکردن دەدەن و بەڕەسمیش پشتگیری ئەم داگیرکردنە دەکەن و دەیکەن بە رۆژێکى جیهانى، بەڕاستى ئەم کارەتان تەواو لەگەڵ پەیامى کۆمەڵەکەتان ناکۆکە، ئەگەر رێز لەجەژنى نەورۆز دەگرن! دەبێ رێز لەو خاک و نەتەوەیەش بگرن، کە ئەم جەژنە لە خاکەکەیان سەرى هەڵداوەو نەتەوەکەیان پاراستوویەتى و هەر لەم کوردستانەش بەدنیادا بڵاوبووەتەوە.
بەڕێزان… ئەگەر ئەمڕۆ جەژنى سەرى ساڵی زایینى لە هەموو جیهان پەیڕەو دەکرێ! ئەوا دەشێ شوێنى سەرهەڵدان و میللەت و ئایینى سەرهەڵدانى بشێوێنرێ؟؟ ئەگەر ئەمڕۆ موسڵمانان لە هەموو جیهان جەژنى لەدایک بوونى پێغەمبەرى ئیسلام محەمەد کوڕی عەبدوڵڵا بە جەژن دەگرن!! دەکرێ ساڵ و شوێن و کەسایەتى ئەم جەژنە بدرێن بە کەسان و میللەتى دى.
بەڕێزان… ئێوە لە دەرکردنى ئەم بڕیارە گرنگە خاک و میللەتى ئەم جەژنەتان لەبیرکردووە! کە خاکەکەى “کوردستان”ەو میللەتەکەشی میللەتى “کورد”ە، دەبووایە مێژووى میللەتى نەورۆز بخوێننەوەو سەرێک بە ئەشکەوتى “شانەدەر”دا بگرن، ئەو شانەدەرەى کە لێکۆڵەرى شوێنەوارناسی “سۆلکی” دەنووسێ: هەموو شارستانییەتێک لە دەرگاى ئەم ئەشکەوتە هاتووتە دەرەوە.
(هەموو پێشکەوتن و شارستانیەتى مرۆڤایەتى! بەڵێ :”مرۆڤایەتى” ئێوە کتێبی “مهد البشریە”تان نەخوێندووتەوە، یان ئەوەتە خوێندووتانەوە و لەبیرتان کردووە!؟
جەژنى “زەگمەک- نەورۆز” لەسەردەستى باپیرانى سۆمەرییەکان سەرى هەڵداوەو لاى سۆمەرییەکان جەژنێکى ئایینى نەتەوەیی بووەو دواجار “زەردەشت پێغەمبەر” ئەم رۆژە واتە 1/نەورۆز و سەرى ساڵ، کە هەمان سەرى ساڵى سۆمەرییە دەکات بە جەژنێکى ئایینى و هەر ساسانییەکانیش ئەم جەژنە دەکەن بە جەژنێکى فەرمى دەوڵەتى”ئایینى، ئەم قۆناغانەى جەژنى نەورۆز هەمووى لە کوردستان بووەو سۆمەرییەکان میدییەکان و ساسانییەکانیش هەریەکەیان بەپێی مێژوو بەشێکن لە پێکهاتەى نەتەوەیی و مێژوویی میللەتى کورد.
بەڕێزان… لەوەى کە ئێستا زۆر میللەت و زۆر وڵات جەژنى نەورۆز پیرۆز رادەگرن، ئەوە کارێکى ئاساییە، چۆن زۆر بۆنەو جەژنى نەتەوەیی و ناوچەیی هەن ئەمڕۆ لەسەر ئاستى جیهان دەناسرێن و پێشوازى لێ دەکرێن، بەڵام هیچ یەک لەم جەژنانە وەک جەژنى نەورۆز پێناسەى نەشێوێندراوە، شێواندنیش لەلایەن کێ؟ لەلایەن “کۆمەڵەى گشتى نەتەوە یەکگرتووەکان” هەر بۆیە بەناوى زیاتر لە چل ملیۆن مرۆڤ، مرۆڤى کوردی بێ دەوڵەت! داواتان لێدەکەم و تکاتان لێدەکەم هەرچی زووە ئەم بڕیارە هەڵەیە مێژووییەى خۆتان راست بکەنەوەو لێژنەیەکى پسپۆڕ و شارەزا لەمێژووى کورد و نەورۆز پێکبهێنن و زانستیانەو دادپەروەرانە ماف بۆ خاوەن ماف بگێڕنەوەو پێناسەى راستەقینەى “نەورۆز” ئاشکرا بکەن و بەجیهانى رابگەینن، کە ئەم جەژنە سەرچاوەکەى لە کوردستانەوەیەو مێژووەکەى بۆ زیاتر لە دە هەزار ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوەو جەژنێکى نەتەوەیی میللەتى کوردەو لەجەژنى ژیانەوەى تەممووز و عەشتارەوە بووە بە جەژنى نەورۆز و ماناو ناوەکەى گۆڕانى بەسەرداهاتووە، بەڵام رۆژەکەى هەر هەمان رۆژە، رۆژی سەرى ساڵی سۆمەرى و سەرى ساڵی کوردی.
بەڕێزان… ساڵی پار 2009 لەگەڵ نەورۆز ئێمە “دکتۆر مەولود ئیبراهیم حەسەن” لێکۆڵینەوەیەکمان بڵاوکردەوە بەناوى “نەورۆز کەى دروستبووەو هى چ میللەتێکە؟!” لەم لێکۆڵینەوەیەدا بەپشت بەستن بەراى لێکۆڵەرانى غەیرە کورد و بەڵگەى کۆن و مێژوویی ئەوەمان ساغ کردۆتەوە کە جەژنى نەورۆز ریشەکەى لە کوردستانەوەیەو تەمەنى لە دە هەزار ساڵ پترەو رێوڕەسمى جەژنى زیندووبوونەوەى تەممووزو عەشتارەو رۆژەکەش هەر هەمان رۆژی سەرى ساڵەو سەرەتاى بەهارە. ئەمساڵیش جارێکى دیکە ئەم لێکۆڵینەوەیە بڵاودەکەمەوەو هەوڵدەدەم بگاتە دەست ئێوەش.
بەڕێزان… لەوەى ئێمە لەوە بەدەنگ هاتووین کە جەژنى نەورۆزتان داوەتەپاڵ میللەتى فارس، ئەوە هەر تەنیا بەرامبەر ئەم میللەتە بەدەنگ نایەین، بەڵکە بۆ هەر میللەتێک بووایە هەر ئەم هەڵوێستەمان دەبوو، بۆ میللەتى “فارس”یش ئەوە هێندە براو یەک ماڵین بەخوێن و خاک و مێژوو و ئایین وەک یەکین، هەندێک لە مێژوونووسان هەردووکمانیان بەیەک میللەت زانیوە، بەڵام حەقیقەتى مێژوویی زۆر لە برایەتى گەورەترە.
بەڕێزان ئەوەى کە ئێستا ئەرکێکى یاسایی پیشەیی زانستى ئێوەیە، هەرچی زووە لەم داخوازییەى میللەتى کورد بکۆڵنەوەو لێکۆڵەرانى کورد و غەیرە کورد، پسپۆڕانى ئەم بوارە، بوارى “مێژووى نەورۆز” کۆبکەنەوەو داواى لێکۆڵینەوەى زانستى ئەنجامى زانستیان لێ بکەن و ئێوەش ئەم نەورۆزەمان لێ تاڵ مەکەن! چۆن زۆربەى کارەساتە ناخۆش و دڵتەزێنەکانى کورد لە نەورۆز و بەهار بووە!!
هەروەها رووی داوام “لە ئەنجوومەنى نیشتمانى کوردستان” و “حکومەتى هەرێم” دەکەم، کە جەژنى نەورۆز و ئەم بەجیهانى کردنە بەهەند هەڵبگرن و گرنگییەکى زۆری پێ بدەن، چونکە ئێمە دەتوانین جەژنى نەورۆز بکەین بە ئەڵقەى پەیوەندى نێوان هەموو جیهان و هەموو ئەو میللەت و حکومەت و دەوڵەتانەى کە جەژنى نەورۆز پیرۆز دەکەن، ئێمە دەتوانین کوردستان بکەین بە نێوەندێکى جیهانى نەورۆز، چۆن وڵاتى سعودیا نێوەندێکى ئیسلامى تەواوى موسڵمانانى جیهانە، چۆن فاتیکان نێوەندیێکى مەسیحیەتى تەواوى مەسیحییەکانى جیهانە، چۆن کەربەلا و نەجەف نێوەندێکى تەواوى ئایینزاى شیعەو شیعەمەزهەبەکانى جیهانە، ئاوا کوردستانیش بکەین بە نێوەندى جیهانى نەورۆز و ساڵانە بە فێستیڤاڵی هونەرى و ئەدەبی و کلتوورى لەگەڵ ئەم وڵاتانەى کە جەژنى نەورۆزیان تێدا دەکرێ پێکەوە ئاڵوگۆڕی تیپە هونەرى و کلتوورى و کەسایەتییە رۆشنبیری و ئەکادیمییەکان بکەین و پەیوەندیییەکى دۆستانە لەگەڵ ئەم وڵاتانەو جیهان دروست بکەین، چونکە نەورۆز بۆ خۆی جەژنێکى سروشتى و جوانى و برایەتییە.
دواجار داواکانى خۆمان لەم چەند خاڵەدا کورت دەکەینەوە و روودەکەینە “کۆمەڵەى گشتى نەتەوە یەکگرتووەکان” و دەڵێین بەرەسمى کردنى جەژنى نەورۆز و بەجیهانیکردنى ئەم رۆژە کارێکى پیرۆزە، بەڵام راستکردنەوەى هەڵە مێژووییەکە پێویستییەکى زانستییە.
خاڵەکانیش ئەمانەن:
1- ناوى میللەتى کورد و حکومەتى هەرێم بخرێتە نێو لیستى ئەو حکومەت و دەوڵەتانەى کە داواى بەجیهانیکردنى جەژنى نەورۆزیان کردووە.
2- داوا دەکەین “کۆمەڵەى گشتى نەتەوە یەکگرتووەکان” دان بەوەدا بنێ کە جەژنى نەورۆز لە کوردستان سەریهەڵداوەو لە کوردستانیشەوە بەدنیادا بڵاوبۆتەوەو هەر تەنیا میللەتى کوردیشە کە ئەم جەژنە وەک جەژنێکى نەتەوەیی پیرۆز رادەگرێ.
3- مێژووى نەورۆز بۆ زیاتر لە 10 هەزار ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە و ریشەکەى لە کوردستانەو بۆ داستانى تەممووز و عەشتار دەگەڕێتەوە و رۆژی 1/ى نەورۆزى ساڵی نوێی کوردی هەمان رۆژی 1/1 ساڵی نوێی سۆمەرییەکانەو ناوەکەى لە “زەگمەک”ى سۆمەرى، کە دەکاتە سەرى ساڵی نوێ و گۆڕاوە بۆ رۆژی نوێ و – نەورۆز “جەژنى نەورۆز”ى کوردی، هەروەها شارى هەولێریش کۆنترین شارەو یەکەمین شارە کە پەرستگاى عەشتارى لێ دروست کراوەو دواجار بە عەشتار ئەربیللا ناوبانگى دەرکردووە.
دواجار هیوادارم ئەم داواکارییەى میللەتى کورد، بەداوایەکى رەسمى قبووڵ بکەن و وەڵامى رەسمیش بدەنەوەو بیسەلمێنن ئێوە پشتگیری حەقیقەتى مێژوویی زانستى دەکەن و ناتانەوێ مافی هیچ میللەتێک بۆ میللەتێکى دى بەناڕەوا پێشێل بکەن.
هەر لێرەوە داوا لەم نێوەندە بەڕێزانەى خوارەوە دەکەم، کە ئەم بابەتە بەگرنگ! زۆر گرنگ بزانن و بێ دەنگ نەبن و پشتگیری ئەم داواکارییە بکەن و لێژنەى بۆ پێکبهێنن و بەدواداچوونى بەردەوامى بۆ بکەن، تا ئەم هەڵە مێژووییە راست دەکرێتەوەو میللەتى کورد بەشێوەیەکى رەسمى و جیهانى بە جەژن و مێژووى راستەقینەى خۆی شاد دەبێتەوە.
بۆ بەڕێزان
1- سەرۆکایەتى هەرێمى کوردستان.
2- پەرلەمانى کوردستان
3- حکومەتى هەرێمى کوردستان
4- وەزارەتى خوێندنى باڵاو توێژینەوەى زانستى
5- وەزارەتى رۆشنبیری و لاوان
6- نێوەندە ئەکادیمى و رۆشنبیرییەکانى کوردستان و دەرەوەى کوردستان.
7- مێژوونووس و لێکۆڵەرانى پسپۆڕ و شارەزاى کورد و غەیرە کورد.
8- تەواوى دەزگاکانى راگەیاندنى کوردی و عەرەبی و فارسی و جیهانییەکان. “نووسراو و بینراو و بیسراو”.
بەهیواى پشتگیری هەموو لایەک
داواکار، نووسەر و لێکۆڵەر
دکتۆر مەولود ئیبراهیم حەسەن
5/3/2010
عێراق- کوردستان- هەولێر
زانکۆی سەڵاحەدین- هەولێر
دەقی لێکۆڵینەوەکە
نەورۆز کەى دروستبووە و هى چ میللەتێکە؟!
دکتۆر مەولود ئیبراهیم حەسەن
کورد بەم مێژووە دوور و درێژەى کە هەیەتى، بەو جوگرافیایە پان و پۆڕو پڕ لە رووداوە ئاڵۆزە، زۆر کەم لە مێژووى خۆى دەزانێ! ئەوەش کە دەیزانێ پێویستى بە پێداچوونەوەو راستکردنەوە هەیە، زۆر بابەت هەن لە زەینى مرۆڤى کورد دەقى گرتوە و یەک رەنگ بووە، لە کاتێکدا ئەو بابەتە پێویستى بە لێکۆڵینەوەو لێوردبوونەوەى زۆرتر هەیە، لێکۆڵینەوە، بە ماناى لێکۆڵینەوەى زانستى و پشت بەستن بە بەڵگە مێژوویى و رووداوە راستەقینەکان، هەرچەندە بۆ ئەو مێژووە کۆن و دوورو درێژە، زۆر کەم بەڵگەى زانستى دەستدەکەون! بەڵام، لەگەڵ ئەوەشدا سەرەداوێکى باریک و توندو نەپساو هەیە، مێژوونووس و پسپۆڕان دەتوانن ئەم سەرداوە باریکە ئەستور و دەوڵەمەند بکەن. ئەگەر لێکۆڵەرەوان بە لێوەشاوەیى کە سێ جۆر مێژوو هەیە، ئەو سێ جۆرە مێژووە بە وردى بخوێننەوەو بتوانن، لەم مێژوانە مێژووى راستین بەدەست بێنن. ئەوا مێژووى کورد زۆر لە ئێستا بەرچاوتر و رۆشنتر دەبێت، ئەم سێ مێژووانەش ئەمانەن:
1- مێژووى ئەفسانەیى : ئەمەشیان دوو بەشە:
بەشى یەکەم/ ئەو دەقە ئەفسانەییە کۆنانە دەگرێتەوە، کە لە نووسینە کۆنەکاندا لەبەر دەستن و باسى مێژووى تێداکراوە مێژووەکە تێکەڵ زۆر بابەتى تر بووە. وەک ئەوەى کە لە ئەفسانەکانى سۆمەرییەکاندا هەیە.
بەشى دووەم/ ئەفسانەى زارەکى، ئەمەشیان بەشێوەى زارەکى دەگێڕدرێتەوە و مێژووى کۆن و نوێى تێکەڵ بووە، نموونەى ئەمەش ئەفسانەى رووداوە مێژووییەکان و “داستان” و “لاوک”ە تێکەڵ ئەفسانەکانە.
2- مێژووى ئایینى:
ئەم جۆرە مێژووەش، مێژوویێکە زۆرتر بەر (هێزى پیرۆزکردن) و (هێزى رەشکردن) کەوتووەو لەژێر کاریگەریى بیرى ئایینەکە تێکەڵ فەلسەفەى ئایینەکە بووەو خراوەتە خزمەت مەبەستە ئایینییەکەو بەزمان و کەرەستەى ئەفسانەیی دەگێڕدرێتەوە.
3- مێژووى نووسراو:
ئەم جۆرەیان مێژوویێکە، زۆر کەم بە نووسراو بەڵگەوە هەیە، باس لە واقیعە مێژووییەکە دەکات و “کەس” و “ساڵ” و “شوێن” لەناو “رووداو”ەکاندا ناسراون و هەندێکیان هەر لەسەردەمى رووداوەکاندا نوسراونەتەوە.
ئەم سێ جۆرە مێژووە سەرچاوەى مێژووى کوردن، دەکرێ بۆ دۆزینەوەى تەواوى راستییە مێژووییەکان توێژینەوەیان تێدابکرێ! بەڵام، دەبێ ئاگادارى ئەوە بین ئەگەر خوێندنەوەى بەشە ئەفسانەییى و ئاینییەکە کارێکى ئاسان نییە! بۆ بەدەست هێنانى مێژووى راستین ئەوا دەبێ لە مێژووە نوسراوەکەشدا چاوەڕێى هەموو ڕاستییەک نەکەین، چۆن مێژوونووس (ئارشاک سافراسیاب) دەنووسێ:( هیچ میللەتێک هێندەى میللەتى کورد بەدەستى ئەنقەست مێژووى نەشێوێندراوە) شێواندنێکى بەدەستى ئەنقەست، جا لەنێو مێژووى نوسراودا ئەم جۆرە مێژووە شێوێندراوانەش هەن، کە هەندێک لە مێژوونووسان مێژووى کوردیان بەشێواوى نووسیوە، هەر بۆیە نووسینەوەى مێژووى کورد کارێکى ئاسان نییە!، بەڵام ئەگەر کەسى لێهاتوو ملى بداتە بەر کارێکى دوورە دەست نابێ!
نەورۆز:
نەورۆز رۆژى “1”ى مانگى نەورۆزى ساڵى کوردى (21)ى ئادارى ساڵى زایینى، کە ئەمساڵ (2010)ى زاینییە “دەکاتە (2710) کوردى. لە رووى مێژووەکەوە بۆ سەردەمى میدییەکان گەڕاوەتەوە و بەو پێیەى، کە وەکو تا ئێستا زانراوە مێژووى میدییەکان لە هەزارەى یەکەمى پێش زاین دەستپێدەکات!!” کە ئێستا ئەو مێژووە بۆ سەرهەڵدانى میدییەکان خەریکە جێى لەق دەبێ و سەرچاوەى تر هەن، کە مێژووى میدییەکان بۆ “هەزارەى چوارەمى پێش زایین”ى دەگەڕێننەوە، لەو مێژووەشدا واتە لە هەزارەى چوارەمى پێش زاینییەوە بەدواوە میدییەکان زۆر رووداوى گرنگیان هەیە و پێش رووداوى حەوت سەتى پێش زاین دەکەوێ و دەکرێ بکرێن (بە رۆژى مێژوویى) جگە لە میدییەکان زۆر هۆز و نەتەوەى تر هەن، کە پەیوەندیان هێندەى مێدییەکان و پتریش بە کوردەوە هەیە، لە ماوەى شەش هەزار ساڵ پێش زاینەوە تا کۆتایى ساسانییەکان و لە نێوانیاندا “رۆژ و مانگ و ساڵ”ى زانراوهەن، کە ناسراون و گرنگن دەکرێ لەنێو ئەواندا رۆژێکى مێژوویى و نەتەوەیى دیار بکرێت، جا هەندێک لەو رووداوانە دیسان لەگەڵ رۆژى نەورۆز یەک دەگرنەوە. هەروەها لە زۆر سەرچاوەوە بەتایبەتى سەرچاوەى کوردى و ئێرانى و عەرەبییەکان، رووداوى نەورۆز بە (کاوە) و (زوحاک)ەوە دەبەستنەوە و (کاوە) یەکى ئاسنگەر و مرۆڤ و بەرچاو و واقعى لەبەرامبەر (زوحاک)ێکى ئەفسانەیى رادەگرن و لەم دووەوە مێژوویێک دروست دەکەن و دواجار دەبن بەزانیارییەکى مێژووی و نەتەوەیى و باو و دەقگرتوو، کە دواجار ئەم مێژووە لەقە لە ئەدەبیات هێندە خزمەتکراوە و دووبارە کراوەتەوە، پیرۆزیەکى نەتەوەى پەیدا کردووە و دەستلێدانى دەچێتە خانەى تاپۆ شکاندن! واتە ئەگەر کەسێک بێت و بڵێ: لە ڕووى مێژووییەوە ئەم مێژووە 1/1/2710 کوردى لەسەر چ بنەمایەک دانراوە و چۆن ئەم “ساڵ”ە..”رۆژ و مانگ” نا..دەستنیشانکراوە؟ وەک ئەوە وایە، کە گومان لە ڕاستییەکى بەرچاوى مێژوویى بکەى و لێت قبوڵ ناکرێ! کە من هیوادارم ئەم نووسین و رایەى ئێمەش ئەگەر قبوڵیش نەکرا، ئەوا قبوڵنەکردنەکە بە نووسین و لێکۆڵینەوە و راگۆڕینەوە بێت، نەک تووڕەبوون و هەڵچوونى بێ لێکۆڵینەوە. چاوەڕێى بە دەنگەوە هاتنى شارەز او پسپۆرانى دڵسۆز و بەڕێزم.
* نەورۆز و شیعر:
پیرەمێردى شاعیر لە شیعرى (نەورۆز)دا دەنووسێ:(جەژنێکى کۆنى کوردە)* و لەم رستەیەدا و لەتەواوى شیعرەکەدا پیرەمێرد پێ لەسەر دوو شت دادەگرێ:
یەکەم: جەژنى نەورۆز (جەژنێکى کۆنە) هەرچەندە لەشیعرەکەدا باسى ساڵ و سەدە و هەزارەیەکى دیارى کراو نەکراوە، بەڵام لە وشەى (کۆن)دا مێژوویێکى کۆنمان بۆ دیارى دەکات، کە دەکرێ ئێمە ئەو (کۆن)ەزۆر لەسەدەى حەوتەمى پێش زاین بە کۆنتر بزانین! بەڵام، هەوڵ دەدەین بەڵگە بۆ ئەم کۆنییە بهێنینەوە.
دووەم: جەژنى نەورۆز (جەژنێکى کۆنى کوردە) لێرەو بەم شیعرەى پیرە مێرد دواجار کرا بە سروود و کەوتە سەر زاران و دەیان ساڵە میللەتى کورد دەیڵێى و دەیڵێتەوە (جەژنێکى کۆنى کوردە) بەم رستە کورتە پیرەمێرد مۆرێکى نوێى کوردبوونى جەژنى نەورۆزى لەم جەژنە کۆنەیەدایەوەو لە جەژنێکى کۆنەوە بردییەوە “نێو سیاسەت و شۆڕش و خەباتى کوردایەتى هاوچەرخەوە”، هەروەها هونەرمەندى گەورەى کورد نەمر “حەسەن زیرەک” بە دەنگە خۆشەکەى، هەرچەندە شیعرەکەى پیرەمێردی وەک خی نەگوتووتەوە، بەڵام بەهۆی ئاوازە نایاب و دەنگە زوڵاڵەکەى شیعرەکەى لە شیعری خوێندەوارانەوە کرد بە شیعری هەموو گوێگران و دواجار هەموو کورد.
دیسان هەوڵدەدەین کوردیبوونى جەژنى نەورۆز، لە کوردبوونى میدییەکانى سەدەى حەوتەمى پێش زاین دوورتر ببەین، بیبەینەوە سەردەمى سۆمەرییە کوردستانییەکان، بۆیە دەنووسم (سۆمەرییە کوردستانییەکان) چونکە من گەیشتوومەتە ئەو ڕایە، کە (نەورۆز) چونکە ریشەکەى لە داستانى (تەمووز و عەشتار)ەوە هاتووە و ئەم داستانەش مێژووەکەى پێش مێژووى چوونە خوارەوەى سۆمەرییەکانە، کە لە کۆتایى هەزارەى پێنجەم و سەرەتاى هەزارەى چوارەمى پێش زاینیەوەیە دەستپێدەکات پێش ئەو کۆچەش ئەوە سەلمێندراوە، کە سۆمەرییەکان لە کوردستان بوون و شارستانیەتێکى خۆیان هەبووە، کە هەر ئەو شارستانیەتە بوو لەگەڵ خۆیان بردە خوارەوەو گەشەیان پێدا، لێکۆڵەرى عێراقى (ماجید عەبدڵڵا ئەلشەمس) لە کتێبێکدا بەناوى (الحچارە و المیپولوجیا فى العراق القدیم) کە لەژێر پێناسەى (بحوپ ودراسات…الاسگورە…اێل النوروز…البستنە)دا ساڵى (2003) لە (دیمەشق)ى وڵاتى سوریا چاپى کردووە و بڵاوى کردۆتەوە، لەو کتێبەدا لێکۆلەر هەوڵدەدات بیسەلمێنێ، کە نەورۆز جەژنێکى عێراقییە و پەیوەندى بە (فارس)ەوە نییە، لێرەدا ئەوەى پێویست بێ لەبارەى ئەم لێکۆڵینەوەیەدا بگوترێ ئەوەیە، کە (ماجید عەبدڵڵا ئەلشەمس) دەیەوێ (فارس و ئێران) بخاتە لایەک و (عێراق و کورد و عەرەب)یش بخاتە لایەک، لەوەدا نووسەر مەبەستى سیاسى پێوە دیارە، چونکە ئێران لە مێژووی خۆیدا ناکاتە فارس بەتەنیا و هەموو ئەو حکومەت و ئیمپڕاتۆریەتانەى کە حوکمى ئێرانى مێژووییان کردووە لە میللەتى فارس نەبوون، بۆ نموونە ساسانییەکان، کەچى ئەو نووسەرە بە (دەوڵەتى ساسانى فارسى) ناوى دەبات، بەراى ئێمە ئەوەى بۆ بەهێزکردنى برایەتى کورد و عەرەب بکرێ رەوایە. بەڵام، ئەوە بەو مانایە نییە! ئەوە لەسەر حیسابى برایەتى مێژوویى نەتەوەى دیکە بێ، ئێمەى کورد چەند پێویستمان بە بەرایەتى کورد و عەرەب هەیە، هێندەش پێویستیمان بە برایەتى فارس و تورک و ئەرمەن و هەموو نەتەوەکانى ترى ناوچەکەو جیهان هەیە، لێرە زۆر بە پێویستى نازانم، کە گفتوگۆ لەسەر مەبەستە سیاسییەکەى لێکۆڵەردا بکەم، هێندەى دەمەوێ باس لەو لایانەى کتێبەکە بکەم، کە نەورۆز بە کورد دەبەستێتەوە لە (عێراق!!!) داو ریشەى نەورۆزیش دەگەڕێنێتەوە سەردەمى سۆمەر و بەتایبەت بەسەرهاتى (عەشتار و تەمووز)، کە لێرە پشت بە بەڵگە مێژوویى و لێکۆڵینەوە ئەکادیمییەکان دەبەستێ:
تەممووز و عەشتار:
لە بەسەرهاتى تەمووزدا ئەوە زانراوە، کە تەمووز دواجار شەش مانگ دەچێتە ژێر زەوى و پاشان دێتەوە سەر زەوى تەمووزیش وەک خوداوەندێک دەپەرسترا، لێکۆڵەر دکتۆر(خزعل الماجدى) لە کتێبى (انجیل سومر) دەنووسێ:(پەرستنى تەمووز پەرستنێکى باو بوو، لە هەموو وڵاتى سۆمەر و رۆژهەڵاتى دوور، ئاهەنگى ساڵانەى مردن و ژیانەوەى تەمووز بەرجەستەکردنى سروشتى هات و وشکەساڵى بوو، لە (21)ى ئادار هەموو ساڵێک لە ساڵى ساڵنامەى سۆمەرى ئاهەنگى گەورەى ژیانەوەى تەمووز دەگێڕدرا و ئەو جەژنە پێیان دەوت جەژنى (زگمەک)، ئەم جەژنە جەژنى بەهار و درەو بوو) “ل93-94″ ئەوەى بۆ ئێمە گرنگە 21ى ئادار، کە دەکاتە 21/3 و 1ى نەورۆزى کوردى، چونکە ئەم 21/3 و 21/ئادارە سەرى ساڵ نییە و رێکەوتە لەگەڵ 1ى نەورۆزى کوردى، کە رۆژى ژیانەوەى تەمووز و سەرى ساڵى نوێیە (سەرى ساڵی کوردی) دکتۆر ماجد عەبدوڵڵا ئەلشەمس دەنووسێ: ئەم پێکچوونەى نەورۆز و زەگمەکى سۆمەرییەکان نیشانەى یەک ریشەیی و یەک فیکرەیی بابەتى عێراقییە کۆنەکان و کوردەکانى ئێستایە”، لەسەرچاوە مێژووییەکان باسى جەژنى سەرى ساڵ بە شێوەى (جەژنى سەرى ساڵ) و (جەژنى ساڵى نوێ) و (جەژنى رۆژى نوێ) و جەژنى بەهاریش کراوە، هەندێک ئەم رۆژ و ساڵى نوێیە لە(1ى نیسان) 1/4 دادەبینن و ئێستاش لە هەندێ جێگا ئەو رۆژە جەژنە، بەڵام بۆ ئێمە ئەو”21/3″ و”21” ئادارو “1”ى نەورۆزە گرنگە، کە لە( ساڵنامەى سۆمەرییەکان) ئاهەنگى گەورەیان تێدا گیراوە، ئەگەر چى ناوى ئەو رۆژە لاى سۆمەرییەکان (زگمەک)ە، کە دەکاتە سەرى ساڵ. ئەرتوکریستنسن دەڵێ: “بابلییەکان ئەم رۆژ و سەرى ساڵەیان لە سۆمەرییەکان وەرگرتووە” هەروەها دەڵێ:”سەرى ساڵ کە ئیزەدییەکان واى پێدەڵێن: جەژنى نەورۆزیان لەگەڵ سەرى ساڵی بابلییەکان پێکدەچێت و ئیزەدییەکانیش ئایینەکەیان زۆر کۆنە، هەروەها بابلییەکان لە سەردەمى شا گۆدیا “gudea” لە 2340ى پ.ز ئەم جەژنەیان پیرۆز کردووە، هەروەها لێکۆڵەرى کوردی فارسینووس د. میهرداد بەهار دەنووسێ: “ریشەى جەژنى نەورۆز پەیوەندى بە شارستانیەت و فەرهەنگى خەڵکى نێوان دوو رووبارانەوە هەیە”. رێوڕەسمى ئەم جەژنە “زواج مقدس”ە.
ئێمە ئێستا و ماوەیەکى دوورو درێژە نەورۆز بە کەسایەتى (کاوە) دەبەستینەوە، کەچى (ماجید عەبدڵڵا ئەلشەمس) دەنووسێ:(رەنگە زۆربەمان ئەوە نەزانین کەسایەتى “کاوەى ئاسنگەر” لە فیکرى کوردى، ئەوە شێوەیەکى بەرچاوى کەسایەتى تەمووزى عێراقى کۆنە) “ل19”.
هەروەها دەنووسێ:(ئاهەنگى برا کوردەکانمان ئەمڕۆ لە جەژنى نەورۆز “واتە رۆژى نوێ” رێک رەنگدانەوەى ئەوەیە، کە عێراقییە کۆنەکان دەیانکرد) “ل20”.
ئەوەى کە (خزعل الماجدى) دەنووسێ 21ى ئادار رۆژى جەژنى سەرى ساڵى نوێى سۆمەرییەکانە بە بۆنەى زیندووبوونەوەى تەمووز، کە (ماجید عەبدڵڵا ئەلشەمس)یش دەنووسێ:(ئەوەى، کە کوردەکان دەیکەن، هەر وەکو ئەوەیە، کە عێراقییە کۆنەکان دەیانکرد) ئەوەمان دەداتە دەست، کە کوردەکان ئەمڕۆ میراتگرى عێراقییە کۆنەکانن، واتە سۆمەرییەکان، ئەوەش سەلمێنراوە، کە سۆمەرییەکان لە کوردستانەوە چوونەتە خوارەوە و لەگەڵ چوونەکەشیان هەموو ئەو داب و نەریت و شارستانیەت و ئایینەى، کە هەیانبوو لەگەڵ خۆیان بردوویانە، یەکێک لەو داب و نەریتانەش رێو رەسمى پەرستن و ئاهەنگى ژیانەوەى تەمووز بووە لە سەرى ساڵی نوێ کە دەکاتە 21ى ئادار لە هەموو ساڵێکدا، (خزعل الماجدى) لە کتێبى (میپولوجیا الخلود)دا دەنووسێ:(لە نێو کلتوورى سۆمەریدا، ئەوەى کە هێزى سەرەتاى پیت و بەرەکەت لەگەڵ خۆیدا رادەکێشێ، لەو باوەڕو پاشماوەى پێش سەرهەڵدانى شارستانیەتى سۆمەرییەکان)ە “ل61”.
ئەوەى لێرەدا گرنگە، کە (خزعل الماجدى) دەنووسێ:(پێش سەرهەڵدانى شارستانى سۆمەرییەکان) لە شارستانیەتیش مەبەستى شارشتانیەتى خوارەوەیە “مەبەست خوارەوەى عێراقی ئەمڕۆیە، کە بەراى من ئەو شارستانیەتە قۆناغى دووەمى شارستانییەتى سۆمەرییەکانە، چونکە پێش چوونە خوارەوەش شارستانیەتییان هەبوو، بەڵام لە خوارەوە زیاتر گەشەیان بە شارستانیەتەکە داوە، ئەوە بەرەو ئەو رایەمان دەبات، کە سەرەتاى سەرهەڵدانى فیکر و پەرستنى تەمووزى خوداوەند و رۆژى زیندووبوونەوەى لەلاى سۆمەرییەکان زۆر بۆ پێش چوونە خوارەوەیان واتە پێش هەزارەى پێنجەم و چوارەمى پێش زایینە و خۆى فیکرەکە فیکرەیەکى ئایینى و کشتوکاڵییە و بۆ سەردەمى سەرەتاى سەرهەڵدانى کشتوکاڵ دەگەڕێتەوە، کشتوکاڵى ئەشکەوت، لە بناغەدا جەژنى “زەگمەک” کە دەکاتە جەژنى نەورۆزى ئێستاى کورد، جەژنێکى سروشتى کشتوکاڵی ئەفسانەیی ئایینییە، سروشتى بوونى ئەم جەژنە پەیوەندى بە زەمەنگۆڕانەوە هەیەو ساڵ نوێ دەبێتەوە، کشتوکاڵیەکەشی پەیوەستە بە هات و بەرەکەتى کشتوکاڵ، کشتوکاڵی ئەشکەوتى تازە داهاتوو، ئەفسانەیی بوونەکەشی لە رێوڕەسمەدا بەدەر دەکەوێ کە ساڵانە لەپێشوازى ئەم جەژنە پەیڕەو کراوە، ئایینییەکەشی بۆ ئەو “باوەڕ” بەغەیب بوونە دەگەڕێتەوە کە ئەوێ رۆژی باوەڕمان پێی هەبووە. ئەم کاریگەرى سروشت و کشتوکاڵەش زۆر بە رەسەنى تێکەڵ ژیان و کلتوورى میللەتى کورد بووە، هەروەک سەردەمى سەرهەڵدانى رێوڕەسمى سروشتى پەرستنى تەمووز و لەگەڵ گۆڕانى فەلەک و سروشتەوە، ئەوە تا ئەمڕۆکەش 21/3ى هەر ساڵێک کە دەکاتە 1ى مانگى نەورۆز رۆژى جەژن و سەرى ساڵى کوردییە، جگە لەوەى دابەشکردنى ساڵ لەنێو میللەتى کورددا دابەشکردنێکى پەیوەستە بە سروشت و کشتوکاڵەوە بەهار: بەهار واتە سەوزبوونەوەى گیاو درەخت و نوێ بوونەوە هاوین: واتا گەرم داهاتنى ئاووهەوا و کۆکردنەوەى دانەوێڵە. پایز: واتا وەرینى گەڵاى دارودرەخت و پێگەیشتنى میوە. زستان: واتا سەرماو سۆڵ و بارینى بەفر. جگە لەمە ناوى مانگەکانى هەرچوار وەرزى ساڵیش لەناوى سروشت و کشتوکاڵەوە هاتوون وەک ناوى وەرزەکان.
ناوى مانگەکان:
1- نەورۆز: واتا (رۆژى نوێى) ساڵی نوێی کە یەکەمین مانگى نوێى کوردییەو مانگەکە بەناوى ئەم رۆژە نوێیە ناونراوە، واتا ساڵى نوێ. پەیوەستە بە زەمەنەوە.
2- گوڵان: واتا لەم مانگەدا گوڵە بەهارییەکانى سروشت دەپشکوێن و گوڵى رەنگاوڕەنگ زۆر دەبێت لەم مانگەدا. پەیوەستە بە سروشت و کوردستان پڕ لە گوڵی جۆراوجۆر دەبێ.
3- جۆزەردان: واتا لەم مانگەدا جۆ کە لەسەرەتاى بەهارەوە سەوز دەبێت، لەم مانگەدا زەرد دەبێت و بەرەو وشکبوونەوە دەچێ. واتە پەیوەستە بە کشتوکاڵەوە.
4- پووشپەڕ: گژوگیاى سەوزى بەهار لەم مانگەدا وشک دەبێ و دەوەرن، واتا دەکەون پەیوەستە بە سروشتەوە.
5- خەرمانان: خەرمان واتا دروێنەکردنى گەنم و جۆو بە خەرمان کردنیان لەسەر جۆخینان و خەرمان لەو مانگەدا زۆر دەبێ، ئەو مانگە مانگى زۆرى خەرمانە. پەیوەستە بە بەرهەمى کشتوکاڵییەوە.
6- گەلاوێژ: لەم مانگەدا ئەستێرەى گەلاوێژ دەردەکەوێ، ئەم مانگە پەیوەستە بە فەلەک و ئەستێرەو ئاسمانەوە.
7- رەزبەر: لەم مانگەدا رەزەکان دێنەبەرو رەز بەرى دەدات. پەیوەستە بە بەرهەمى رەزدارى.
8- گەڵارێزان: لەم مانگەدا گەڵاى دارو درەخت وشک دەبن و دەکەونە ژێردار، واتا گەڵا دەڕژێ و دەکەوێتە خوارەوەو بەدارەوە نامێنێ. پەیوەستە بە سروشتەوە.
9- سەرماوز: لەم مانگەدا ئاوو هەوا دەگۆڕێ و سەرما سەرهەڵدەداو پەیوەستە بە سەقاوە.
10- بەفرانبار: لەدواى مانگى سەرماوز بەفر لە کێوەکانى کوردستان دەبارێ و مانگەکە بەناوى بەفربارین کراوە، پەیوەستە بە دیاردە سروشتییەکان.
11- رێبەندان: واتا رێگاکان دەگیرێن بەهۆى بارینى بەفرى زۆرەوە.
12- رەشەمێ: ئەم مانگەش کۆتایى ساڵەو هەندێ دیاردەى سروشتى و نێو ئاژەڵان بەدەر دەکەوێ. بۆ نموونە: بەبا هاتنى پشیلە لەم مانگەدایە.
ئەم ناولێنانەش لەگەڵ سەرهەڵدانى کشتوکاڵ و چاودێریکردنى سروشت و دەرکەوتنى دیاردە سروشتییەکان لەئاسمان و زەوى و کەژە کشتوکاڵییەکان ناوەکان سەریان هەڵداوەو پەیدابوونەو زەمەنى ساڵێکى کشتوکاڵییان پڕکردۆتەوە، ئەمەش هەر لەسەرەتاى سەرهەڵدانى کشتوکاڵەوە بووە.
کە من بە چاکى دەزانم سەرهەڵدانى کشتوکاڵ بەسەر سێ قۆناغدا دابەش بکەین:
1- کشتوکاڵى ئەشکەوت: واتە مرۆڤ هێشتا لە ئەشکەوت ژیاوە و کشتوکاڵى کردووە، وەک کشتوکاڵى (زەڤیاچەمێ) کە بە هەڵە زاوى جمی پێ دەگوترێ و لە دەوروبەرى ئەشکەوتى”شانەدەر” لەناوچەى”برادۆست”ى سەر بەشارى”هەولێر”.
2- کشتوکاڵى گوند: پاش هاتنە دەرەوەى مرۆڤ لە ئەشکەوت، وەک دروستکردنى گوندی کشتوکاڵى گوندى (چەرموو).
3- ا- کشتوکاڵی سەردەمى شار “کشتوکاڵی بارانى” ئەمەش لەگەڵ دروستکردنى شارى هەولێر لەسەر دەستى باپیرانى سۆمەرییەکانەوە دەست پێدەکات و تا ئێستاش بەردەوامە، ئەم شارە هەر لە سەرەتاوەش وەک پەرستگایەکى ئایینى، بە تایبەت پەرستگاى “خواوەندى عەشتار” کە دواجار بە “عەشتار ئەربیللا” ناوبانگى دەرکردووە.
3- ب- کشتوکاڵى سەردەمى شار “کشتوکاڵی ئاودێری”: ئەویش ئەو جۆرە کشتوکاڵە دەگرێتەوە، کە سۆمەرییەکان لە پاش چوونە خوارەوە و دروستکردنى شارەکانى (ئوروک و ئور و ورکا) بە پشت بەستن بە ئاودێرى برەویان پێدا.
ئەوەش زانراوە کە کشتوکاڵ لە کوردستان لە هەزارەى 15 تا 12 هەزار ساڵی پێش زایین سەرى هەڵداوەو قۆناغى “ئەشکەوت” و “گوند” و “شار”ی بڕیوە هەر لێکۆڵەر”ماجید عەبدوڵڵا ئەلشەمس” دەنووسێ:”لە بەدواداچوونى رووداوەکاندا ئەوە روون دەبێتەوە، کە چیرۆکى تەمووز و عەشتار زۆر لە چیرۆکى “گلگامش” کۆنترە، “ل26”. هەموو لایەکیش ئەوە دەزانن، کە گلگامش پاڵەوان و پاشاى سەردەمى (شار)ە لە قۆناغى دووەمى سەرهەڵدانى شارستانیەتى سۆمەرییەکانە، کە بۆ سەرەتاى هەزارەى سێەمى پێش زاین دەگەڕێتەوە بەپێی مێژووى زانراوى سۆمەرییەکان.
لێرەدا ئەوە روون دەبێتەوە، کە ئەو مێژووەى بۆ نەورۆز داندراوە، کە (700) ساڵ پێش زایین، ئەم مێژووە، مێژووى یەکەمین سەرهەڵدانى ئەو (جەژن)ە نییە، ئەگەر لە 1/ى نەورۆزى (700) پێش زایین بە هەر بۆنەیەک ئەم رۆژە کراوە بە جەژن، کە بەڕاى ئێمە رۆژی دامەزراندنى ئیمپراتۆریەتى مادە لەسەردەستى دیاکۆ ئەوە بە رێکەوت، یان بۆ پیرۆزکردنی، ئەو بۆنە بووەو لەگەڵ 1/ى نەورۆز و سەرى ساڵ لێکدراوە، ئەوە ئەمڕۆ 1/ى نەورۆز کەوتۆتە قۆناغێکى تازەتر و خۆى تێکەڵ رووداوێکى ترى مێژووى میللەتى کورد کردۆتەوە، ئەوەش زۆرتر بۆ ئەوەمان دەبات، کە بڵێن، ئەم بەیەککردنەى جەژنى حەوت سەت ساڵەى پێش زایین و رۆژى 1/ى نەورۆزى سەرى ساڵ، بۆ پیرۆز کردنى جەژنە تازەکە بووە، چونکە هەموو لایەک ئەوە دەزانن، کە رۆژى زیندووبوونەوەى تەمووز 21/ى ئادار، کە دەکاتە 1/ى نەورۆز، لە سەرەتادا جەژنێکى ئایینى بووە، تەمووزیش خواوەند بووەو پەرستراوە، جگە لەوەى، کە ئەمڕۆژە پەیوەست بووە بە هات و بەرەکەتى سروشت و زۆر بوونى رۆزە (رزق) جگە لە پیرۆزییە کۆنییەکەشى، کە لە یادەوەرى میللەتدا خۆى زیندوو و پیرۆز راگرتووە، تا ئێستا ئەوەمان بۆ روون بووەوە، کە نەورۆزى راستەقینەى مێژووى، مێژووەکەى زۆر لە (700) ساڵ پێش زاین کۆنترە و پێش چوونە خوارەوەى سۆمەرییەکانە و هى سەرەتاکانى سەرهەڵدانى کشتوکاڵە، کە بەراى من زۆر پێش دروستکردنى شارە، هەتا شارى، (ئۆربیللۆ)، هەولێریش، کە تەمەنەکەى لە (8000) ساڵ بەسەرەوەیە، ئەگەر هى سەردەمى کشتوکاڵى ئەشکەوت نەبێ، ئەوا بێشک هى سەردەمى کشتوکاڵى گوندە، کە ئەمەش بۆ (زیاتر لە 10 تا 15) هەزار ساڵ پێش زاین دەگەڕێتەوە، بۆیە ئەو مێژووەى، کە بۆ ساڵى کوردى داندراوە (2710) ساڵ مێژوویێکى نوێیە دەتوانین لە مێژووى کۆندا ساڵ و بۆنەى لەوە کۆنترو گرنگتر بدۆزینەوە، بیکەینە سەرەتاى مێژووى میللەتەکەمان، بەتایبەت ئەگەر سۆمەرییەکان بەبەشێک لە پێکهاتەى میللەتى خۆمان بزانین، کە ئێستا ئەمە سەلمێندراوە و لێکۆلەرانى بیانى ئەم راستییەیان ساغ کردۆتەوە، کە سۆمەرییەکان لە کوردستان بووین و لە هیچ شوێنێکى تر نەهاتوون و پاشماوەى زۆریان لە هەموو کوردستاندا دۆزراوەتەوە و بەشێکن لە پێکهاتەى نەتەوەیى و کورد و زۆر لێکۆڵینەوە، ئەم راستییەیان دەرخستووە، کە پەیوەندى هەمەلایەنەى گرنگ لە نێوان سۆمەرییە کۆنەکان و کوردەکانى ئێستادا هەیە، یەکێ لە مێژوونووسەکان دەنووسن:(نابى بڵێین کورد سۆمەرین، بەڵکە سۆمەرییەکان کوردن) ئەوەتا رۆژى 21/ى ئادار، رۆژى زیندووبوونەوەى عەشتارو تەممووزى سۆمەرییەکان، هەمان رۆژى 21/3ى رۆژى 1/ى نەورۆز و سەرى ساڵی ئەمڕۆى کوردییە، جگە لە رۆژەکە وەک کات رێورەسمى پێشوازى کردنیش لە زیندووبوونەوەى تەمووز لەسەردەمى سۆمەرییەکان، هەمان رێورەسمى پێشوازى کردنى ئەمڕۆى کوردە لە نەورۆز، لێکۆڵەر (ماجید عەبدوڵڵا ئەلشەمس) دەنووسێ:(هەموو ئەوە دەزانین، کە خوداوەندى تەمووز پەیوەندى بە بزنەوە هەبوو، چونکە (تەممووز) شوان بوو، لە کوردستانیش رێورەسمێکى کۆن هەیە، کوردە لادێیەکان پێستەى بزن لەبەردەکەن، وەک دابێکى کۆن بۆ پێشوازى رۆژانى بەهار) “ل45”.
هەر زاناى شوێنەوارناس (هنرى فرانکفۆرت) لە ساڵى (1930)دا لە کوردستان ئەمەى بە چاوى خۆى دیوە، لە لێکۆلینەوەکەیدا بەناوى (تقوسى تەمووزى لە کوردستان(tammuz rituals in kurdistan) بڵاوى کردۆتەوە. “ئەرتۆرکریستنسن دەنووسێ: “ئەدۆنیس لە تەممووزەوە هاتووەو زۆر دابی ئەدۆنیس لە جەژنى نەورۆزدا بەجێماوەو ئێستا پەیڕەو دەکرێ”. ئەم تقوسى تەمووزى و تەمووز پەرستییە، ئەگەر بە وردى سەیرى جوگرافیاى رووداوەکانى بکەین و وەک (شوێن لە چیرۆکدا) بە گرنگى بزانین، ئەوا جوگرافیاى رووداوى عەشتارو تەمووز لەسەرەتا جوگرافیایەکى شاخاوییە و ئەشکەوتى تێدایە، ئەو کوردستانەش پڕە لە چیاو ئەشکەوت، چونکە چوونە خوارەوە و “بن دنیا” ژێر زەوى تەمووز تەنیا لە نێو ئەشکەوتدا دەگونجێ، کوردستانیش پڕە لە ئەشکەوتى گەورەو دوور و درێژ، کە هەر یەکەیان جێگاى سەدان و هەزاران کەسى تێدا دەبێتەوە، چوونە خوارەوەى تەمووز، واتە چوونە ژێرەوەو ژێر زەوى، ئەگەر سەیرى تەواوى چیرۆکەکە بیکەین چ تەمووز چ عەشتار و چ خوشکەکەى تەمووز، کە دەچنە خوارەوە، دەچنە جێگایەکى ئاوەدان، هەرچەندە “ژێرەوە” بە ماناى شوێنى تاریک دێت، بەڵام شوێنێکى ئاوەدانە و خەڵکى ترى زۆرى تێدایە، ئەم ژێر زەوییە گەورەو تاریک و ئاوەدان و پڕ لە خەڵکە هەر لە ئەشکەوتەکانى کوردستان دەوەشێتەوە، ئەگەر ئەوەش لەبیر نەکەین، ئەگەر مرۆڤ ئەمڕۆ دە دوازدە هەزار ساڵێکە لە گوند و شاردا دەژى، بەڵام بەسەدان هەزار ساڵ لەنێو ئەشکەوتدا ژیاوە و لەنێو ئەشکەوتدا چاوى کراوەتەوە و تا ئێستاش پێیەکى هەر لەنێو ئەشکەوتدایە و تا ئێستاش ئەشکەوت لە یادەوەرى مرۆڤدا نەسڕاوەتەوە، بە تایبەت مرۆڤى کورد.
بە کورتى، ئەگەر 21/ى ئادار رۆژى زیندووبوونەوەى نەورۆزو تەمووزە لە مێژووى کۆندا لە لاى سۆمەرییەکان پێش چوونە خوارەوەیان، واتە پێش هەزارەى پێنجەم و چوارەمى پێش زاین لەنێو سۆمەرییەکانى کوردستان پەیڕەوکراوە، ئەوا ئەمڕۆ هەمان 21/3 کە دەکاتە 1/ى نەورۆز لە لاى کوردەکانى هەمان “سۆمەرستانى مێژوو” کە دەکاتە کوردستانى ئەمڕۆ، ئەمڕۆژەى کە جەژنێکى نەتەوەییە، هێندە هەیە جەژنى ژیانەوەى تەمووز جەژنێکى پیرۆزى ئاینییە و سۆمەرییەکان لە سروشتەوە وەریانگرتووە، کەچى ئەمڕۆ نەورۆز لاى کورد جەژنێکى نەتەوەییە و لە پیرۆزى مێژوو وەرگیراوە، هەر لە کۆنەوە لە (10) هەزار ساڵ پتر 21/3 ساڵانە جەژنە و ئەگەر ناوەکەشى گۆڕاوە و ئەگەر پیرۆزییەکەى گۆڕاوە، رۆژەکەى هەمان رۆژە و وڵاتەکەى هەمان وڵاتە و ئەو میللەتەش، کە رایگرتووە و درێژەى پێداوە هەمان میللەتە، میللەتى بەردەوامى میللەتى پێشوو کورد. لەساڵى”1812″ى زایینیدا (جێمس مۆیەر) لە ئێران و لە سەروبەندى بەهار دەنووسێ”کوردەکان چیرۆکى کاوەى ئاسنگەر و زووحاکیان بە نواندن پیشاندەدا لە جەژنێکدا کە پێى دەڵێن”جەژنى کورد”. ئەم جەژنى کوردەش هەمان جەژنى نەورۆزە کە ئەمڕۆ میللەتى کورد بە حەماسەتەوە یادى دەکاتەوە”. دیسان هەمان جەژنى زیندووبوونەوەى تەمموز و عەشتارە.
ئەمەش بەو مانایە نییە هیچ میللەتێکى تر جەژنى نەورۆز ناکات! بەڵێ، ئەم جەژنە کۆنە لە کوردستانەوە چۆتە نێو زۆر وڵات و میللەتى تریش، بەڵام ئەو میللەتەى دروستى کردووە ئەوە میللەتى کوردە، ئەو وڵاتەش، کە لێى دروستکراوە وڵاتى کوردستانە، جگە لەمەش ئەمە هەر کوردستانییەکانن جەژنى نەورۆزیان بە دنیادا بڵاو کردۆتەوە، هەر لە سۆمەرییەکانەوە بگرە هەتا دەگاتە ساسانییەکان و گەیاندویەتیانە زۆر وڵاتى دوور و میللەتى جیا جیا.
نەورۆز دواى هاتنى ئایینى ئیسلام:
سەرەتاى هاتنى ئاینى ئیسلام، سەرەتاى رووخانى ئیمپراتۆریەتى ساسانییەکان بوو، کە ئەو ئیمپراتۆریەتە هەر لە سەرەتاوە لەسەر دەستى (ئەردەشێرى بابکان) دامەزرا و بە کورد بوون دامەزرا، ئەوەتا بەقسەى چەند مێژوونووسەکان (ئەردەوان)، پاشاى پارس کە وەڵامى داخوازى ئەردەشێرى تازە ئاڵا هەڵکردووى دایەوەو بە تووڕەیى و جوێنەوە لە نامەیەکدا رووى لە ئەردەشێر کرد و وتى:(کوردى لەنێو رەشماڵى کوردان گەورە بووى، لە سنوورى خۆت چوویتە دەرەوە، مردنى خۆت نزیک کردۆتەوە، کێ رێگاى بەتۆدا تاجى شاهى بکەیتە سەر و وڵات داگیر بکەیت و خەڵک بکەیتە ژێر دەستەى خۆت).
هەر ئەم نامەیەو کورد بوونەشە وا لە (گبرى) دەکات بنووسێ: دەبى حیسابى زنجیرە پاشایەکى کورد بۆ بنەماڵەى ساسان بکەین، ئەم بنەماڵەیەش، کە لە هۆزى گەورەو ناسراوى کۆنى کورد (شوانکارە_شبانکارە)ن و لە بنەماڵەى ناسراوى ساسانن، نزیکەى چوار سەدو سى ساڵ تەمەنى ئەم ئیمپراتۆریەتی ساسانیان لەسەر پێ راگرت و یەکێک بوو لە گەورەترین دەسەڵاتانى جیهان، کە زۆر جار دەستیان بەسەر شارى یۆناندا گرتووە و سنوورى ئیمپراتۆریەتییەکەیان زۆر لە سنوورى ئێران و عێراق گەورەتر و فراوانتر کردووە، چوار سەد و سی ساڵ تەمەنى ئەو ئیمپراتۆریەتەیە، پڕیەتى لە پاشاى لێهاتوو، داد پەروەر و زۆردار و بێ کەڵک، لە رووى مێژووییەوە، مێژووى ئەم ئیمپراتۆریەتە ئەگەرچى جیهانییە، بەڵام کورد لە هەموو نەتەوەیەک زیاتر میراتگرى رەواى ئەو مێژووەیە، کارێکى ئاسان نییە، ئەم مێژووە لە مێژووى میللەتى خۆمان بکەینە دەروە یان ئاگاردارى نەبین و نەیناسین.
رووخانى ئەم ئیمپراتۆریەتە لەگەڵ سەرەتاى (فتوحاتى) ئیسلام دەستى پێکرد، ئەمەش کارێکى ئاساییە، هەموو هێزێک سەر هەڵدەداو ئەستوور دەبێ و دواجار دەروخێ، قەدەرى رووخانى ئیمپراتۆریەتى ساسانیش لە سەردەمى هێزى فتوحات بوو، ئەگەر بمانەوێ لە رووى مێژووییەوە هۆى رووخانى ئەم ئیمپراتۆریەتە بەتەمەنە و سەرکەوتنى ئەم هێزە ئیسلامییە تازەیە بزانین، ئەوا دەتوانین لەم دوو رستەیەدا کۆى بکەینەوە، کە “ئیمپراتۆریەتى ساسانى لە کۆتایى سەردەمى پیرى و نەخۆشى خۆیدا بوو” کەچى دیارە “ئیسلامیش لەسەرەتاى گەنجى و بەهێزى دابوو” هەر لە سۆمەرەوە، سۆمەرى پێش چوونە خوارەوە جەژنى سەرى ساڵ 1/1 “جەژنى 21/ى ئادار” سەرى هەڵداو تا کۆتایى ساسانیەکانیش هەر بەردەوام بوو، هەموو ئەو دەوڵەت و دەسەڵاتەى گشتگیر بوون یان ناوچەیى لە ئێران و میزۆپۆتامیا و دەوروبەرى هەریەکە و بە جۆرێک و بە شێوەى خۆى ئەم جەژنەیان یادکردۆتەوە، بەتایبەت ساسانییەکان کردبوویان بە جەژنێکى دەوڵەتى لەم رۆژەدا دەڵێن: ئەردەشێری بابکان لەرۆژی نەورۆز تاجى شاهى کردەسەر، جگە لە ئاهەنگ گێڕانى میللەت، بە فەرمیش دەبوایە میرو حاکمە ناوچەییەکان پەیمانى خۆیان بۆ پاشاى ساسانییەکان نوێ بکەنەوە و دیارى پێشکەش بە پاشا و نێوەندە ئاینییەکان بکەن جا هەر لەکۆنەوە هەر دەسەڵاتێک حوکمى کوردستانى کردبێ، ئایینى بووبێ، نەتەوەیى بووبێ، سیاسى بووبێ، خۆماڵى بووبێ یان بێگانە، چونکە جەژنى نەورۆز جەژنێکى کۆن و پیرۆزى خەڵک بووە، ئەوا دەسەڵاتەکانیش رێزیان لەو جەژنە گرتووە، خۆ ئەگەر دەسەڵاتەکە خۆماڵى بووبێ، ئەوا ئەو جەژنە زۆرتر بەڕێزەوە ئاهەنگى بۆ گیراوە، جا ئەم جەژنە میللى و حکومەتییە پاش رووخانى دەسەڵاتى ساسانیان لە جەژن نەکەوت، ئەوەتا خەلیفە ئیسلام (ئیمامى عەلى) “خوا لێى رازى بێت”، کە خواردنى تایبەتى نەورۆزى بەدیارى بۆى دێنن پاش ئەوەى خواردنە تایبەتەکەى نەورۆز دەخوات لە زارى خۆش دێ، (لە خواى خۆى دەپاڕێتەوە، کە خودا هەموو رۆژێکیان بکات بە نەورۆز).
هەرچەندە وا پێدەچى، کە خەلیفە ئاهەنگى نەورۆزى بە چاوى خۆى نەدیبێت، بەڵکو هەر لەرێى خواردنە خۆشەکەى نەورۆزە هەستى بە خۆشى نەورۆز کردبێ، ئەوەتا لە خوا دەپاڕێتەوە، کە هەموو رۆژێکیان بکات بە نەورۆز، ئەمەش ئەوە دەسەلمێنى، کە نەورۆز بەو پیرۆزى کۆنییەى، کە هەیە هەیبووەو توانیویەتى خۆى رابگرێ و دانى پێدابنرێ، ئەگەر خەلیفەى موسلمانان هەر تەنیا لەرێى خواردنە تایبەتییەکەوە نەورۆزى لا خۆش دێت و دوعاى هەموو رۆژێک نەورۆز دەکات، ئەوا (بابا تاهیرى هەمەدانى) وەک سۆفییەکى گەورە و خواناسێکى عاشق و ئیماندارێکى بێگەرد، رۆژى گەیشتنى خۆى بە “یار” (خودا)ى خۆى بە خۆشى رۆژى نەورۆز دەچوێنێ، دەڵێ:( ئەگەر من بۆم بکرێ بەتۆ بگەم، ئەوا هەموو رۆژێکم، رۆژى جەژنى نەورۆزە). باباتاهیر لە شیعرەکەدا دەفەرمووێ:
جودا ئەز روویەت ئەى ماهى دل ئەفرۆز
نەرۆز ئەز شەو شناسەم نە شەو ئەز رۆز
ویسالت ئەگەر مەرا گەردەد مەیسەر
بووە د هەر رۆزێ مەن چۆن عیدێ نەورۆز
لێرە دەبێ ئەوە بزانین، ئەوا ئەوە هەیبەت و خۆشى و شادى گەورەیى “عیدێ نەورۆز” جەژنى نەورۆزە، واى لە سۆفییەکى ئیماندارى وەک (بابا تاهیر) کردووە، کە گەیشتنى خۆى بە “یار” (خودا) بەخۆشى رۆژى نەورۆز بچوێنێ، ئەوەش بۆمان دەردەخات، کە لەسەردەمى بابا تاهیریش، کە دەکاتە کۆتایى سەدەى چوارەم و سەرەتاى سەدەى پێنجەمى کۆچى، هێشتا (نەورۆز) هەر رۆژێکى خۆش و جەژنێکى پیرۆزە و بۆ ئەوە دەشێ، کە موسڵمانێک خۆشى بە خودا گەیشتنى خۆى بە خۆشى رۆژى جەژنى نەورۆز بچوێنێ، کە ئەم پێچواندنە بۆ کەسێکى موسلمان و ئیماندار گرنگى خۆى هەیە، ئەمەش ئەوەمان بۆ دەسەلمێنێ، کە بابا تاهیر وەک کوردێک، کە خۆى لە منداڵییەوە هاوبەشى لە جەژنەکانى نەورۆز کردووە و یادەوەرى پڕە لەدیمەنە جوان و لەبیر نەچووەکان، بە هەموو هەستەکانییەوە هەستى بە جوانى و خۆشى و لەزەتى نەورۆز کردووە و هەمووى لا جوان و پیرۆز بووە، وەک بینینى دیمەنە جوانەکان و بیستنى ئاوازە خۆشەکان و خواردنى خواردنە بەتامەکان و هەڵمژینى بۆنە خۆشەکان و هەستکردن بەمانا گیانییەکانى جەژنى نەورۆز، نەک وەکو ئیمام هەر تەنیا لەرێى تامى خۆشى خواردنى تایبەتى نەورۆزەوە بە نەورۆز ئاشنا بووە، دەکرێ نموونە لە شیعرى زۆر شاعیرى کورد بهێنینەوە، کە بە گەورەیى و خۆشى پیرۆزى ئاهەنگى جەژنى نەورۆزیاندا هەڵگوتووە، بەڵام لە نێو نەورۆزى شاعیراندا کۆتایى بە شیعرى داستانى “مەم و زین”ى (ئەحمەدى خانى) دەهێنین و شاعیرانى نەورۆز بە خوداى نەورۆز دەسپێرین.
تەمووز و عەشتار= مەم و زین
ئەحمەدى خانى شاعیرى گەورەى کورد، لە مەم و زیندا لە زۆر رووەوە لەگەڵ تەمووز و عەشتار پێک دەچن. هەر لە سەرەتاوە چیرۆک لە “رۆژى نەورۆز 21/ئادار” (سەرى ساڵ) دەست پێدەکات، خانى دەفەرمووێ:
رۆژا کو دەبویە عیدێ نەورۆز
تەعزیم ژ بۆ دەما دل ئەفرۆز
ئەگەر تەمووز لە نەورۆزدا زیندوودەبێتەوە، ئەوا (مەم و زین) لەورۆژەدا ئەرکى ژین و دین تەواو دەکەن و هەریەک بەدواى رەگەزى بەرامبەردا دەگەڕێن و ئەم ژن خواستن و شووکردنەى مەم و زین زۆر لەپێکگەیشتنى پیرۆز (زواج مقدس) دەچێ، ئەگەر لە رۆژى نەورۆزدا پاشاکان و کاهینەکان و ژنە پاکیزەکان خۆیان دەگۆڕى و بە ئەداى ئەرکى پێکگەیشتنى پیرۆزەوە خەریک دەبوون، ئەوا (مەم و زین)یش بە خۆ گۆڕین و بەدواى یەکتردا گەڕان ئەمە دەکەن، مەم بەرگى کچان دەپۆشى و زین بەرگى کوڕان، ئەم خۆگۆڕینەش زۆر لە خۆ گۆڕینى پاشا و کاهین و ژنە ئیماندارەکان دەچێ، کە دواتر چیرۆکى (عەشتار و تەمووز)یان بەرجەستە دەکرد، لە کتێبی “ئایینى سۆمەرى” دکتۆر خەزعەل ئەلماجدی دەنووسێ:”بەڵام، سروشتى “زواج مقدس” ئەوەى کە تایبەت بوو بە پادشاکان، ریشەکەى بۆ ئەفسانەى “تەممووز و ئئینانا= عەشتار” دەگەڕێتەوە، پاشا رۆڵی تەممووزى دەگێڕاو کاهینەى مەزن رۆڵی ئینانا، ئەمەش لە سەرەتاى ساڵی سۆمەرى کە دەکاتە 21ى ئادارى هەموو ساڵێک بەڕێوە دەچوو)(ل158). جگە لەوەش ژیانى مەم دواى ناسینى زین، ئازار و بەندکردن و تا دواجار مردنیش، زۆر لە ژیانى پڕ کارەساتى تەمووز دەچێ و چوونە خوارەوە (بن دنیا)ى تەمووزیش وەک ژیانى نێو بەندیخانە و زیندانى کردنى مەم وایە.
ئەم هێلە رەسەن و تەواوە، کە لەسەرەتاى هەردوو بەسەرهاتى (تەمووز و عەشتار) و بەسەرهاتى (مەم و زین)دا دەست پێدەکات و هەتا کۆتایى هەردوو بەسەرهات بەردەوام دەبێت، ئەمە هەر رێکەوت نییە! کە (ئەحمەدى خانى) شاعیر بەکارى هێنابێ، بەڵکە ئەمە ئەنجامى ئەو مێژووە دوور و درێژ و پیرۆزەى عەشتار و تەمووز و جەژنى نەورۆزە، کە لە یادەوەرى هەر تاکێکى ئەم وڵاتە ئامادەیى هەیە، بەڵام ئەوە هەیە هەموو تاکێک شاعیر نییە، هەموو شاعیرێکیش (ئەحمەدى خانى) نییە، خۆ ئەگەر لەوەش زیاتر ئەحمەدى خانى بە لێکدانەوەو هەڵبژاردن، ئەمەى کردبێ، ئەوا خاڵێکى ترى گرنگ و گەشى داهێنانى خانییە، کە چیرۆکێکى کۆن و پیرۆز و پڕ کارەساتى هەڵبژاردووە و لە رۆژێکى جەژن و مێژوویش دەست پێدەکات.
ئەحمەدى خانى هەر خۆى جارێک دەڵێ: هەرچى هەیە پاکیزەیى داهێنانى خۆمە. جارێکیش دەڵێ: هەرچى هەیە وەرم گرتووە و کۆم کردۆتەوە، لەراستیدا هەردووکیانى کردووە، واتە هەم داهێنانى خۆیەتى و هەم وەریشى گرتووە، بەڵام هێندە هەیە لە هەردوو باراندا خانى هەر داهێنەرە، وەرگرتنەکەشی هەر لە داستانى “مەمى ئالان”ى وەرگرتووە، کە بە سەدان ساڵ پێش خانى لەنێو خەڵکدا گێڕدراوەتەوە.
لەوەى کە لەرۆژى جەژنى نەورۆز دەستپێدەکات دەنووسێ:
دەورا فەلەکێ ژ بەختێ فەیرۆز
دیسا کو نوماژ نوڤا نەورۆز
لێرە خانى جەژنى نەورۆز تەنیا لە نێو ساڵنامەى مێژوودا نابینێ، بەڵکە رۆژى نەورۆز لاى ئەو بەشێکە لە پێکهاتەى فەلەکى، ئەوە مێژوو نییە، (نەورۆز)ى دروستکردووە، بەڵکە ئەوە نەورۆزە، کە بەشێکى دانەبڕاوو بەردەوامە لە پێکهاتەى فەلەکیدا، چونکە خول و سوڕانى فەلەک ئەوەتە لە نوێوە نەورۆزى خستە بەرچاو و دڵان، هەر بۆیێ لەسەر بنەماى ئەو عادەتە پیرۆزە، کە عادەتێکى کۆنە، خانى ئەمڕۆژە، رۆژى جەژنى نەورۆز لە (شەهرى) خەڵکى شار و مەدەنییەکان هەروەها (سوپاهیان)، واتە لەشکەرى و عەسکەریان پێکەوە پیرۆز دەکات، بە مانایەکى تر، خانى جەژنى نەورۆز لە حکومەت و خەڵک پیرۆز دەکات، چونکە جەژنى هەموانە، ئەم جەژن و سەرى ساڵە، جەژنى منداڵ و جوان و پیر و کاڵانە لەم جەژن و سەرە ساڵەش کوڕى تازە پێگەیشتوو و کچى تازە خۆ ناسیو، هەر یەکەیان بەدواى ئەویتریان دەگەڕێن، بە دواى (یەکتر خواستنى پیرۆز) کە لەنێو ئەم پێک گەیشتن و یەکتر خواستنەش جووتبوونى پیرۆز (زەواج مقدس) هەیە، بەڵێ: خانى دواى هەزاران ساڵ جارێکى ترو بە داهێنانێکى تر داستانى پڕ کارەسات و تراجیدیاى (تەمووز و عەشتار) لەبەرگى (مەم و زین)دا دەنووسێتەوە، ئەگەر جەژنى نەورۆز هەموو ساڵێک لە رۆژى 21/3 دا پیرۆز دەکرێتەوە، کەچى خانى پاش هەزاران ساڵ جارێکى تر داستانى (تەمووز و عەشتار) لە (مەم و زین)دا بەرجەستە دەکات و جارێکى تر ئەم داستانە پیرۆز دەکاتەوە، بەڵێ: ئەگەر داستانى (تەمووز و عەشتار) لە نێو سۆمەرییەکان و لە وڵاتى سۆمەرستان”سۆمەرستانى پێش چوونە خوارەوە” سەرهەڵدەدات، ئەوا داستانى مەم و زین بە داهێنانى خانى و لە وڵاتى کوردستان و لە هەمان جوگرافیادا جارێکى تر داستانى (تەممووز و عەشتار) نوێ دەکاتەوە.
نەورۆز و کاوەو ئەژیدەهاک:
نەورۆز بەهۆى کتێبى (شاهنامە) و (فیردۆس)ى شاعیر رووداو و مێژوویێکى دەقگرتوو و بەرجەستە کراوە و ئەم چیرۆکە بووە بە راستییەک!! دەیان و سەدان شیعر و چیرۆک و نووسین و وتارى سیاسى، لەسەر دامەزراوە و بەردەوامیش دادەمەزرێ! ئەرێ لەنێو مێژوودا 21/ى ئادار (700) پێش زایین لە چییەوە هاتووە؟ کاوە چ کەسێکە؟ ئەژیدەهاک چ پادشایەکە؟ ئەمانە چۆن یەکیان گرتووە و ئەم جەژنە و ئەم مێژووە و ئەم شانازییەیان پێکهێناوە؟ هەرچەندە زۆر لێکدانەوە بۆ کاوە و ئەژیدەهاک کراوە، بەڵام هیچیان ئەوەندى دەقى (فیردۆس)ى بڵاو نەبوونەتەوە و ناوبانگى جەماوەریان وەرنەگرتووە و بەراست نەزانراون، ئەگەر 21/ى ئادار وەکو لە پێشتر باسمانکرد، مێژووەکەى بۆ سۆمەرییەکانى پێش چوونە خوارەوەى عێراق دەگەڕێتەوە. لەسەرەتاى سەدەى حەوتەمى پێش زاین جارێکى تر دەمەزەرد کراوەتەوە، ئەى (کاوە) چ کەس و پاڵەوانێکە؟ لەوەى کە تا ئێستا (ئەژیدەهاک) بەم شێوە ئەفسانەییەى کە هەیەتى بە ئەستیاگ پادشاى مادەوە بەندکراوە، ئەوە سەرکەوتنى (کورش) بەسەر ئەژیدەهاک لە ساڵى (550) پێش زاین بووە، نەک (700) پێش زاین، (700)ى پێش زاین دەبێ مێژووى سەرەتاى دامەزرانى ئیمپراتۆریەتى “مادابێ” لەسەر دەستى “دیاکۆ”، بۆ ئەوەش، کە ئەژیدەهاک چۆن پادشایەک بووە؟ (حەبیبوڵڵا تابانى) لە کتێبى (یەکێتى نەتەوەیی کورد و ماد): دا دەنووسێ:(لە هەموو ئەوەى کە نووسەر مەبەستى خۆیەتى خوێندوویەتییەوە زۆرتر بە ئەو ئەنجامە گەیشتووە، کە ئەژیدەهاک پیاوێکى دڵپاک و لایەنگرى خەڵک بووە) “ل183” جگە لەوەش هەندێ لە مێژوونووسان دەنووسن، کە هیچ پادشایەک لە مێژوودا ئەوەندەى “ئەستیاک” ئەژیدەهاک، غەدرى لێ نەکراوە و راستى لەبارەیدا نەشێوێندراوە، بە کورتى ئەستیاگ ئەو ئەژیدەهاکە شان سەر بەمار و زاڵم و خوێن خۆرە نییە، کە تا ئێستا پێى ناسراوە، واتە ئەستیاک پاشایەکى خۆشەویستى (ماد)ەو لە رەگەزێکى تر نییە، ساڵى شکانەکەشى بەدەستى (کورش) ساڵى (550)ى پێش زاینییە، نەک (700) پێش زایینى، شکانەکەش شکانى ئیمپراتۆریەتى (ماد)ە، نەک سەرکەوتن، بەدەستى (کۆرش) بوو، نەک (کاوە).
باشە “کاوە” چ کەسێکە؟
مێژوونووسان، نە لە مێژووى ماد و کورش نە لە پێشتر و نە لەدواتر باسى کەسێک ناکەن، کە ناوى “کاوە” بێت!!
(ماجید عەبدڵڵا ئەلشەمس) لە کتێبەکەیدا دەنووسێ:(ئێمە زۆر دەبینین، کە باسى پاڵەوانێکى کورد دەکەن بە “کاوە” ناسراوە، ئەوەى کە ئاسنگەر بوو، کاتێک بەسەر هێزى شەڕدا سەردەکەوێ، ئاهەنگى بەهار ساز دەکات) “ل73″، ئەوە “کاوە”ى ئاسنگەرە، هێندەى لەنێو زەینى عامەى خەڵکدا هەیە و بووە بە حەقیقەت، کەچى لەنێو مێژووى ناوچەکە و کوردیشدا بەڵگە دەستناکەوێ، جگە لەوەى لەنێو مێژوودا “کاوە”یەک نییە! نابێ کوردیش شانازى بەو کەسەش بکات، کە (ئەستیاگ) پاشاى مادى رووخاندووە؟! چونکە ئەگەر ئێمە ماد بە کورد دەزانین، نابێ رووخانەکەی و کەسى رووخێنەرەکە جێگاى شانازیمان بن، ئەگەر بشمانەوێ شانازى بە پاشا و سەرکردەى رابردوومانەوە بکەین، ئەوا کەسانى مێژوویى و راستەقینە هەن، شانازییەکەشیان بەشێکى گرنگە، لە شانازییەکانى مێژووى کورد، بۆ “کاوە”ش ئەگەر کاوە ئەو کەسە بێ، کە پاشاى ماد دەسەڵاتى مادى لەنێو بردبێ، ئەوا ئەو “کاوە”یە نە کوردە و نە جێگاى شانازییە، بەڵام مێژوو بە شێوەیەکى تر رێگاى ئەوەمان بۆ خۆشدەکات، کە “کاوەى ئاسنگەر” دروست ببێ.
(ماجید عەبدڵڵا ئەلشەمس) لە کتێبەکەیدا دەنووسێ:(لە دەقە بزمارییەکاندا هاتووە، کە خوداوەندێکى ئاسن توانەوە و ئاگر بەناوى (کیبیل) هەبووە و بە ئەکەدى (کیرو)ى پێدەگوترا، ئەوەى، کە رووناکى دەخستە جێگاى تاریکى و داوى دزەکانى هەڵدەوەشاندەوە و مەعدەنەکانى دەتواندەوە، ئەوا لە (4350) ساڵ پێش ئەمڕۆ بووە، با ئێستا بپرسین، کە ئەگەر ئەمە “کاوە” بۆخۆى (کیبیل)بێت، کە زۆر جار ناوى بە شێوەى (کابى) و (کابیان) هاتووە، “ل78”.
سەیردەکەین جگە لە پێک چوونى ناوى “کاوە” و “کیبیل” لە پیشەکەشدا هاو پیشەن “کاوە”ی پاڵەوان ئاسنگەرە، ئاسنگەریش ئاگرى گەشە و لە گڕە!، “کیبیلی”ش خواوەندى ئاسن و توانەوەو ئاگرە، ئاسن توانەوە و ئاسنگەریش هەر یەک پیشەیە، ئاگریش لە هەردووکیاندا هەیە، جگە لەوەى، کە “کیبیل”ى خوداوەند، خواوەندى ئاگریشە ئەو ناوى خوداوەند بووە، بە ناوى کەسێک بە ناوى “کاوە” وەک ئەوەى ، کە ناوى (ناهید، ناهیدە)ش لە ناوى خوداوەند (ئەناهێنا) کەوتووتەوە و ئێستاش خەڵک هەن بەو ناوەوە، وەک ئەوەش خەڵکانێکیش هەن ناویان “کاوە”یە، جگە لە هەموو ئەمانە هەر ئێستا لە کوردستان عەشیرەتێکى گەورە و دیار هەیە بە ناوى (کاوانى- کەیانی) کە دەکرێ پەیوەندیەک لە نێوان ئەم ناوانەدا هەبێ و بگەڕێنەوە سەر یەک، ئێمە وا چاکە دان بەوە دابنێین، کە چیرۆکى “کاوە”و ئەژیدەهاک چیرۆکێکى ئەفسانەییە: ئەفسانەش خاوەنى هێزێکە بە ئاسانى دەتوانێ جێگۆڕکێ بە کەسایەتى و زەمەنەکان بکات، زۆر ئاساییە خوداوەند ببێتە پاشا و ببێتە پاڵەوان. ئەگەر ئەفسانە بتوانێ بە ئاسانى کەسایەتى خۆشەویست و پیاو چاکێکى وەک ئەستیاگى پاشاى (ماد)ەکان بکاتە پاشایەکى زاڵم و خوێنڕێژ و ناحەز، بە ئاسانیش دەتوانێ خوداوەندى کیبیل خوداوەندى ئاسن توانەوە و ئاگر بکاتە “کاوە”ى ئاسنگەرى پاڵەوان و بهێنێتە نێو مێژوویێکى سەر لەبەر دروستکراو، چونکە ئەفسانە لە گۆڕینى کەس و شوێن و نەتەوە و چین و زەمان و رەگەز و ناو و شێوە و ئاییندا دەستکراوەیە، سەیرکە لە ئەفسانەى “کاوە”و ئەژیدەهاکدا چەند گۆڕینێکى کردووە.
* گۆڕانى ئەستیاگ:
– ئەستیاگى لە پاشایەکى (ماد)ەوە کردووە بە رەگەزێکى تر.
– لە پاشایەکى خۆشەویستەوە کردوویەتى بە زاڵم.
– لە مرۆڤێکى ئاساییەوە، نەخۆشى خستووە و دوو مارى لەسەر شاندا روواندووە.
– لە مرۆڤێکى ئاساییەوە، لە رووى تەمەنەوە کردوویەتى بە پاشایەکى تەمەن هەزار ساڵەیى.
* گۆڕانى “کاوە”
– لە کیبیلى خوداوەندەوەى سۆمەرەوە کردوویەتى بە مرۆڤ.
– لە خوداوەندییەوە کردوویەتى بە پاڵەوانێکى کورد.
– لە زەمەنى (4350) ساڵییەوە هێناویەتە (550) پێش زاینى، واتە (1800) ساڵ هێناویەتە دواوە.
ئەمانە و زۆرو وردەکارى تر، هەر بۆیە کاتێ مێژوو دێتە نێو ئەفسانە، دەبێ لە گواستنەوەیدا جارێکى تر بۆ نێو مێژوو زۆر ئاگادارى گۆڕانەکان بین.
دواجار لە خوێندنەوەى مێژوو، کەسایەتییەکان و هۆى دروستبوونى نەورۆز دەگەینە چەند ئەنجامێک، هەرچەندە هەڵبژاردنى ئەم ئەنجامانە بەو مانایە نییە، ئیتر ئەم بابەتە دادەخرێ و گفتوگۆ و لێکۆڵینەوەى تر هەڵناگرێ، نا، نەخێر! بابەتێکى گرنگى وەکو نەورۆز بەو پیرۆزەى و مێژووە دوورو درێژ و ئاڵۆزەى، کە هەیەتى زۆر راو بۆچوون و لێکۆڵینەوە و ئەنجامى جیا جیا هەڵدەگرێ، لێرەوە روو لە پسپۆڕ و زاناو شارەزا و لێکۆلەرانى دڵسۆزى خۆماڵی و بیانى دەکەم، راى خۆیان چ بە هاوڕایى و چ بە هەر شێوەیەکى تر دەرببڕن و ئەم بابەتە گرنگ و ناسکە بەرەو ساغکردنەوەى دروست ببەن.
* ئەنجامەکان:
– 1/ى نەورۆز، کە دەکاتە 21/ى ئادار رۆژى ناسراوى جەژنى نەورۆزى کورد ریشەکەى بۆ سەرەتاى سەرهەڵدانى داستانى خوداوەندان عەشتار و تەمووز دەگەڕێتەوە، کە بەڕاى من زەمەنەکەى، زەمەنى کشتوکاڵى ئەشکەوتەو لەنێو “12 تا 15″هەزار ساڵ دایە.
– 1/ى نەورۆزى (700) پێش زایین رۆژى رووخانى ئەژیدەهاک، زووحاک نییە، لەوە دەچێ وەک رۆژى دامەزراندنى ئیمپراتۆریەتى ماد داندراوە و ئەم مێژووەش بۆ پاشاى ماد (دیاکۆ) دەگەڕێتەوە، نەک “کاوە” و “زووحاک”، واتە سەرەتاى سەرهەڵدانى ئیمپراتۆریەتى ماد کراوەتە جەژن و ئەفسانە، کە باسى رووخانەکەى دەکات.
– ئەستیاگ، زووحاک، ئەژیدەهاک، پاشایەکى رەگەز بابلى و زاڵم و مار لەسەر شان و تەمەن هەزار ساڵەیى نییە، بەڵکە پاشایەکى مادى خۆشەویست و مرۆڤێکى تەمەن ئاساییە.
– “کاوە”ى ئاسنگەر، لە مێژوودا وەک مرۆڤ و پاڵەوان کەسێکى بێ بنەمایە و بەو رۆلەى، کە بۆى داندراوە نابێت کورد بێت و زۆرتر نزیکە لەو گۆڕانەى، کەبەسەر خواوەندى کیبیلدا هاتووە، لە خوداوەندى ئاسن توێنەوە و ئاگر کراوە بە “کاوە”ى ئاسنگەر.
– زەمەنى “کاوە” بەپێى ئەفسانەکە دەبێ لە (550)ى پێش زایین بێ، کەچى سەرەتاى ئیمپراتۆریەتى ماد لە (700)ى پێش زاین نزیکە، کەچى خوداوەندى کیبیل بۆ زیاتر لە (4350) ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە.
– سەرى ساڵی کوردى 1ى نەورۆز کە دەکاتە 21/ى ئادار رۆژى ژیانەوەى تەمووز جەژنێکى ئایینى سرووشتییە، کە تەمەنەکەى بۆ پێش مێژوو و پێش چوونە خوارەوەى سۆمەرییەکان دەگەڕێتەوە، واتە بۆ ئەو رۆژگارەى، کە سۆمەرییەکان هێشتا لە کوردستان بوون و لە ئەشکەوت نەهاتبوونە دەرەوە و گوندیان دروست نەکردبوو.
21/ى ئادار و 1/ى نەورۆز، وەک جەژنێکى کۆن لەگەڵ مێژوودا ناو شێوەى رێو رەسمى گۆڕانى بەسەردا هاتووە، کە لە جەژنێکى ئایینى ئەفسانەییەوە بووە بە جەژنێکى واقیعى و نەتەوەى کورد، لەگەڵ ئەوەشدا لەنێو زۆر وڵات و نەتەوەى تریش ئەم جەژنە بەشێوەى جیا جیا یاد دەکرێتەوە، ئەمەش ئاساییە چ سۆمەرییەکان لەسەدەى خۆیان کە وڵاتێکى فراوان و دەسەڵاتێکى زۆریان هەبوو، جەژنى خۆیان بۆ زۆر نەتەوە و وڵاتى تر بردووە، چ میراتگرەکانیان ئەوانیش جەژنى نەورۆزیان بە دنیادا بڵاوکردۆتەوە.
– نەورۆز جەژنێکە لەسەردەمى سۆمەرییەکان یەکەم جار سەرى هەڵداوە و لە وڵاتى سۆمەردا بووە، دواجار ئەم میللەتە واتە سۆمەرییەکان بەشێکن لە پێکهاتەى کورد و هەر میللەتى کوردیش وەک نەتەوە و لە هەمان وڵات درێژەیان بەم جەژنە داوە و لە جەژنێکى ئاینى سرووشتى کشتوکاڵییەوە کردوویانە بە جەژنێکى نەتەوەیى.
– ئێستا نەورۆز جەژنێکى حەڵالى نەتەوەى کوردە و هەر خۆى خاوەنییەتى، لەگەڵ ئەمەشدا لەبەر زۆر هۆ ئێستا زۆر نەتەوەى تریش ئەم جەژنە یاد دەکەنەوە و بە هى خۆیانى دەزانن، ئەمەش کارێکى ئاساییە، بەڵام لە رووى جوگرافیاییەوەو سەرهەڵدانى مێژووییەوە کورد لە هەمووان زیاتر خاوەنییەتى.
– 1/ى نەورۆزى (700)ى پێش زایین، ئەم مێژووە، مێژووى سەرەتاى سەرهەڵدانى ئەم جەژنە نییە، بەڵکە لەم مێژووەدا جارێکى تر پیرۆز کراوەتەوە و تێکەڵ رووداوێکى گرنگى نەتەوەیى کراوە، بەڵام دەکرێ لە نێو مێژووى کورددا بەدواى بۆنە و رووداوى کۆنتر و گرنکتردا بگەڕێین، بۆ ئەوەى مێژووى کورد لەوێوە دەست پێبکات، چونکە میللەتى کورد لەو مێژووە کۆنترە، کە بۆى داندراوە.
– 1/ى نەورۆز رۆژى زیندووبوونەوەى تەمووز، کە دەکاتە 21/ى ئادار، رۆژى سەرى ساڵى کوردە و ئەم رۆژە سرووشتییە، وەک ئەحمەدى خانى بە بەشێک لە پێکهاتەى فەلەک و زەمانى دەزانێ، لەسەردەمى کشتوکاڵى و لە سرووشتەوە زۆر بە وردى دەست نیشان کراوە، (ساڵ و سەدە و هەزارە)کەى دەکرێ بگۆردرێ، بەڵام 1/ى نەورۆز، 21/ى ئادار هەرگیز قابیلى گۆڕان نییە.
دواجار دەکرێ مێژوونووس و ڵێکۆلەران ساڵ و سەدەو بۆنەیەکى تر لە مێژوودا بدۆزنەوە و زانستیانە بیکەن بە رووداو و مێژووى کورد، بەڵام زۆر زەحمەتە ئەم چیرۆکە ئەفسانەییە بسڕێتەوە، کە هەزاران ساڵە خۆى خزاندۆتە نێو یادەوەرى خەڵک، چونکە هێندەى مێژووى ئەفسانەیى لە نێو رەشە خەڵکدا رەواجى خۆى هەیە، ئەو خەڵکە مێژووى راستەقینە بەو نرخە ناکڕن، ئەمەش کارێکى ئاساییە و میللەتان هەمووى هەر بەم شێوەیەن و ئەمەش تایبەت نییە تەنیا بە میللەتى کورد.
– لەڕووى ناوەوە ئەم جەژنە چەند گۆڕانێکى بەسەردا هاتووە، سەرەتا جەژنى “ژیانەوەى تەممووز” بووەو دواتر بووە بەجەژنى “زەگمەک” بەزمانى سۆمەرى کە دەکاتە “سەرى ساڵ” هەروەها جەژنى “ئەکیتۆ” و هەروەها جەژنى بەهار و رزق و جەژنى کورد و جەژنى نەورۆز، کە ئەمەى دواییان ئێستا لەهەموو دنیا بەم ناوە ناسراوە.
جارێکى تر لە کۆتایدا دەگەڕێمەوە سەر شیعرە نەمرەکەى پیرەمێردى شاعیر و دەڵێم: نەورۆز رووداوى هەر ساڵێک بێت و لە هەر جۆرە چیرۆکێکەوە سەرى هەڵدابێ و زۆر وڵات و میللەتى تر بەهى خۆیانى بزانن و ساڵانە ئاهەنگى بۆ بگێڕن، ئەوا لە راستیدا هیچیان هێندنەى میللەتى کورد بەڵگەى مێژووییان بەدەستەوە نییە، بۆ سەلماندنى خاوەنداریەتییەکە، هەر بۆیە ئێمەى کورد هەموو ساڵێکى تازە و لە شەوى نەورۆز هەموومان پێکەوە شیعرە مەزنەکەى شاعیرى گەورەى کورد “پیرەمێرد” بە دەنگ و ئاوازى رەسەن و زولالى هونەرمەندى گەورەى کورد، نەمر (حەسەن زیرەک) لەسەر لوتکەى چیا بەرزەکان و لە نێو دەشتە بە پیتەکان و لەسەر شەقام و گۆڕەپانى شارەکان لە هەموو کوردستان دەنگ هەڵدەبڕین و دەڵێین:
(ئەمرۆژە ساڵى تازەیە نەورۆزە هاتەوە
جەژنێکى کۆنى کوردە بەخۆشى و بەهاتەوە).
تێبینی:
* زۆر بەپێویستى نازانم لێرە جارێکى تر سەرچاوەکان دووبارە بکەمەوە، چونکە لەنێو نووسینەکەدا ناوى کتێب و نووسەرەکانم هێناوە.
* ماوەیەکى زۆرە دەموویست شتێک لەبارەى مێژووى نەورۆز بنووسم، لەبەر سەر پڕى و دڵپڕى بۆم نەدەڕەخسا، نەورۆزى ساڵى پار لە پەیوەندیەکى کتوپڕى برایانى رادیۆى (نەوا)و، وەڵامى پرسیارى (مێژووى نەورۆز و راستى “کاوە” و “ئەژدیهاک”)دا.
بەکورتى راى خۆم بۆ برایانى رادیۆى (نەوا)و گوێگرە بەرێزەکانى دەربڕى، ئەم ساڵ هەر لە مانگى 1/ى 2009 بڕیارمدا چیتر ئەو بابەتە دوا نەخەم، رەش نووسەکەم تەواو کردبوو، خەریکى پاک نووسینەوەى بووم و بەشێکى زۆرم تەواو کردبوو، کە ژمارەى “9”ى گۆڤارى “رێگا”م کەوتە بەر دەست و چاوپێکەوتنێک لەگەڵ بەڕێز (مامۆستا دڵشاد عەزیز زاموا) کرابوو، لەو چاوپێکەوتنەدا، (مامۆستا دڵشاد) زۆر بە راشکاوى وتوویەتى: کە جەژنى نەورۆز پەیوەندى بە کوردەوە نییە، هەر چەندە راى من و ئەم نووسینە تەواو پێچەوانەى راى (مامۆستا دڵشاد عەزیز زاموا) و هەموو ئەو بەرێزانەیە، کە وا بیر دەکەنەوە، بەڵام ئەم نووسینەى من وەک وەڵامێک بۆ ئەو بەرێزە و ئەوانى تر نەنووسراوە، هەر چەندە خۆى وا دەکەوێتەوە، بەڵام من نووسینەکەى خۆم بە نەفەسى وەڵامدانەوەى ئەوان نە نووسیوە، بەڵکە بە نەفەسى سەلماندنى رایەکەى خۆم و لە شێوەى وتارێکى لێکۆڵینەوەییدا نووسیوە، لە نووسینەکەشدا نووسیومە، کە نەورۆز لە سەرەتادا لە خاکى کوردستان و لەسەردەمى زۆر زووى سۆمەرییەکان و لە چیرۆکى تەمووز و عەشتار سەرى هەڵداوە، هیچ نەتەوەیەک ئەوەندەى کورد خاوەنى جەژنى نەورۆز نییە، هەر چەندە بەهۆى تەمەنى درێژى ئەم جەژنە، چووەتە نێو زۆر وڵات و زۆر نەتەوەى تر، کە ئەمڕۆ ئەوانیش ساڵانە ئەم جەژنى نەورۆزە پیرۆز دەکەن.
گۆڕانکارییەکانى جەژنى نەورۆز لە سەرهەڵدانییەوە تا ئەمڕۆ
.
گۆڕانکارییەکانى جەژنى نەورۆز لە سەرهەڵدانییەوە تا ئەمڕۆ
رۆژ زەمەن بۆنە شوێن میللەت کەسایەتى ناو ماناى جەژن
1/1 سەرى ساڵی کوردی= 21/3 ساڵی زایینى 15 تا 12 هەزار ساڵ پ.ز زیندووبوونەوەى تەممووز و عەشتار زنجیرە چیاکانى زاگرۆس شارى هەولێر- ئەربیل- ئەشکەوتى شانەدەر باپیرانى سۆمەرییەکان خوداوەندەکان تەممووز و عەشتار رۆژی زیندووبوونەوەى تەممووز و عەشتار سروشتى ئەفسانەیی ئایینى کشتوکاڵی
6000 تا 2000 هەزار ساڵ پ.ز یادى سەرى ساڵی زیندووبوونەوەى تەممووز شارى هەولێر- ئەربیل- ئور ئوروک ورکا سۆمەرییەکان کاهینەکانى ئایینى سەرى ساڵ زەگمەک سروشتى ئەفسانەیی کشتوکاڵی ئایینى
2000 ساڵ پ.ز تا 224 زایینى سەرى ساڵ جەژنى نەورۆز زنجیرە چیاکانى زاگرۆس کوردستان و ئێران زنجیرەچیاکانى پارپى و ئاشوورى و بابلی پاشاو پاشاژن و کاهین رۆژی نوێی جەژنى سەرى ساڵ- جەژنى نەورۆز جەژنى بەهار سروشتى مێژووى کلتوورى ئایینى
224ى زایینى تا رۆژگارى ئەمڕۆ جەژنى نەورۆز- جەژنى کورد کوردستان و ئێران و رۆژهەڵات کورد و فارس و ئێرانییەکان و رۆژهەڵاتییەکان خەڵکى ئاسایی و لەیارى “میری نەورۆزی” جەژنى کورد- جەژنى نەورۆز جەژنێکى مێژوویی کلتوورى نەتەوەیی کوردی
مەسعودى مەلا هەمزە
