سازدانى: فریاد ئەحمەد
پرۆفایلى شاعير:
– رۆژى (21/5/1978) لە گەڕەكى تووی مەلیكى شارى سلێمانى لەدایكبووە.
– هەڵگرى بڕوانامەى بەكالۆریۆسە لە زانستى جیۆلۆجیا لە كوردستان (ئەندازیارى جیۆلۆجیە)و بڕوانامەى خولێكى رۆژنامەنوسى لە وڵاتى لوبنان.
– زمانەكانى (كوردى، عەرەبى، فارسى، ئینگلیزى) دەزانێت.
– چوار كتێبى چاپكراوى لە بوارى ئەدەبیاتدا هەیە و كتێبێكیش لە بوارى رۆژنامەگەرى.
– لە زۆرترین شوێن كارى كردووەو بەبى ئیستیقالە نوسین و بەبى هیچ هۆكارێك وازى لە هەمووى هێناوە.
– ئێستا فەرمانبەرە لە بەڕێوەبەرایەتى گشتى چاودێرى و گەشەپێدانى كۆمەڵایەتى سلێمانى.
فریاد ئەحمەد: شیعر پرۆسەى نووسینەوەى خودە یان وێناكردنەوەى زمانە؟
زمناكۆ بورهان قانع: یەعنى ئەمە سەرلەنوىَ دەمانگێڕێتەوە بۆ پێناسەى شیعر كە ئەوەش لە دیدى هەر شاعیرێكدا لە نێو چوارچێوەیەكى تایبەتدا ئیشى لەسەر دەكرێت، دیارە پێناسەى (ئیدیس ستۆیل) جیاوازە لە پێناسەى (شاملۆ) بۆ شیعر و (ئەدۆنیس)یش زۆر جودا تر لە (نیما یوشیج)و (حسێن پەناهى) و (جان دەمۆ) پێناسەى شیعر دەكات، تۆ بڕوانە (بەدر شاكر سەییاب) كە لەژێر كاریگەرى (ت.س. ئیلیەت) و حیزبى شیوعیدا لە هەر قۆناغێكى ژیانە كورتەكەیدا بەجۆرێك پێناسەى شیعرى كردووەو (كۆڵن وڵسن)یش شیعر بە گەورەتر لە خودى شاعیرەكە دەزانێت. لێرەوە دەتوانین بڵێین لە قاڵبدانى شیعر لە تەنها پێناسەیەكدا هەڵەیەكى گەورەیە. بە نیسبەت مەهام و وەزیفەى شیعریشەوە دەتوانم بڵێم كە لاى هەر شاعیرێك ئەزمونەكەى دەبێتە دیاریكردنى ئەو مەهامە بەڵام ئەگەر راى خۆمت ئاراستە بكەم دەكرێت بڵێم سەرجەمى ئەو دەقە شیعرییانەى نوسیومە سەرلەنوىَ نوسینەوەى خۆمەو خۆم بە تەواوى وجودم لە نێو تێكستەكاندا هەیە ئەگەرچى بە دیدگایەكى رەشبینانەوە دەڕوانمە ژیان بەڵام بەوپەڕى ئەدەب و ئەخلاقەوە ئەو زاراوە تاریك و پڕ لە رەشبینییانەم بەكارهێناوەو هەرگیز نەمویستووە كەسێك هان بدەم و پەلكێشیبكەم روەو دونیاى موعتاد بوون و خۆكوشتن، من كاتێك پێش بڵاوكردنەوەى هەر دەقێكم دەقەكە دەخوێنمەوە دەستبەجىَ وتەیەكى (كافكا)م بیر دەكەوێتەوە كە دەڵێت: (من لەناو تێكستەكانى خۆمدا دیارم، تەنانەت ئەگەر دەم و چاوى خۆشم بڕنم) كەواتە ئەمە سەرلەنوىَ كۆمەكم دەكات بۆ ئەوەى پێت بڵێم لاى من وەزیفەى سەرەكى شیعر بریتییە لە پرۆسەى نوسینەوەى خود. بە نیسبەت بەشى دووەمى پرسیارەكە كە ئایا وێناكردنەوەى زمانە؟ دەمەوێت بڵێم (ئەگەرچى چەند جارێكیش باسم كردووە) چوار مقەوماتى سەرەكى لە شیعردا دەبینمەوە، ئەوانیش زمان و مۆسیقییەت و فیكر و وێنەى شیعریین، لەنێو هەمووشیاندا بایەخى سەرەكى من بۆ زمان بووەو وا بزانم تاكە شاعیرێكم كە زۆرترین وشەى فارسى و عەرەبى لە شیعرەكانمدا وجودیان هەیە، ئاخر ئەزیزم شیعر بۆ خۆى یاریكردنە بە وشە، تۆش جارێك واز لەو نەخوێندەوارانە بهێنە كە دەڵێن نابێت وشەى فارسى و عەربى لە شیعرى كوردیدا هەبن چونكە ئەوانە نوكتەى سەقافى دەكەن. پێموایە ئەوەى بە كوردى پەتى دەنوسێت بە جەهلێكى پەتى و دۆگما دەیەوێت خۆى بكات بە شاعیر، من زۆر خەفەت بەو نوسینە بىَ مەعنایانە دەخۆم كە كۆمەڵێك داماو لە ژێر ناوى شیعردا بڵاوى دەكەنەوەو سایت و رۆژنامەو تەلەفزیۆنەكانیان كردووە بە مەهزەلە، هەمیشە ویستومە كەسانى نوخبەو بژاردە شیعرەكانم بخوێننەوە، بە ڕاى من ئەو شاعیرەى كە هەموو چینەكانى كۆمەڵ بە دڵیان بێت شاعیرێكى گەمژەو فاشیلە و دەبێت بە حەزەرەوە تەماشاى ئیشەكانى بكەین بە تایبەتى كۆمەڵێك قژ بژ دروستبون كە هەر لە شاعیر ناچن (بە پێكەنینێكەوە) لە پاڵ ئەوانەشدا كەسانێك هەن دیوانى (400) لاپەڕەیى بڵاودەكەنەوەو كەچى لە هیچ نەوتن زیاتر هیچى تریان نەنوسیوە، بەڕاستى لە سەرێكەوە ئەوانەش لێهاتون كە دەتوانن (400) لاپەڕە قسەى حەلەق و مەلەق ریز بكەن و ناهێڵن كاڵ بێتەوە قسەكانیان، هەر لەبەر ئەم هۆیانەیە كە هەمیشە دەمەوێت بە كەمى بنوسم و رێزى شیعرو ئەدەب بگرم چونكە بەشێكى زۆرى ژیانى خۆم تەنها بۆ ئەدەب تەرخانكردوەو پێمناخۆشە رێزى ئەو كایەیە نەگرم. دواجار بە گەڕانەوە بۆ بەشى دوەمى پرسیارەكەت هایدگەر گوتەنى منیش دەڵێم زمان ماڵى بوونە.
فریاد ئەحمەد: تاچەند یۆتۆپیاكانى زمان تواناى بنیاتنانى ڕەهەندە فانتازیاكانى بوونیان هەیە؟
زمناكۆ بورهان قانع: لە پێش ئەوەدا بیرمان نەچێت لە ئەدەبدا زمان یەكێكە لە كۆڵەكە سەرەكییەكانى شیعرو هەر لەرێگەى ئەو ئەزمونە شیعرییەى كە شاعیرێك هەیەتى و لەرێگەى خوێندنەوەى شیعرێكییەوە هەست بە قورسى و لاوازى زمانەكەى دەكەیت، شاعیرێك ئەگەر نەتوانێت تەعبیر لە بوون و حاڵەتى كەینونى خۆى بكات ئەوا بێشك كەسێكى لە پەلوپۆ كەوتووەو بچێت ئیشێكى تر بكات باشترە وەك لە شیعر نوسین. بەنیسبەت وشەى یۆتۆپیاوە پێمباشە پێشتر كورتەیەكى مێژویى سەبارەت بەو وشەیە باس بكەم ئەویش سەرەتاكانى دەگەڕێتەوە بۆ ئەفلاتون و كتێبى كۆمارەكەى، هەرچەندە یەكەمین دەركەوتنى وشەكە بە گوێى خوێنەراندا لە رێگەى كتێبى یۆتۆپیاى (تۆماس مۆر)ەوە بوو، دەبێت ئەوەشمان لەیاد نەچێت كە لە نێو نوسەراندا زۆرجار تێكەڵكردنێك لە نێوان هەردوو زاراوەى ئینگلیزى (utopia) و زاراوە ئیغریقییە كۆنەكانى وەك (Ou-topos) كە بە ماناى ناشوێن دێت لەگەڵ (eu-topos) كە بەماناى شوێنى خێر و فەزیلەت دێت دەبینرێت. وشەى یۆتۆپیا لە بناغەدا بە مەفاهیم و ماناگەلێكى پەیوەنددار بە ئەحكامى بەها رەها و رێژەیییەكان دێت بەڵام ماناى راستەقینەى ئەو تێرمە دەكرێت بەو حاڵەتە تەندروستە دابنرێت كە دۆخى سائیدى ئێستا لەسەرى بڕوات. ئەگەر هاتوو زمان لە نێو ئەو دۆخەدا وەزیفەیەكى مەعریفى هەبێت ئەوا دەتوانێت ئەو رەهەندانە بونیات بنێت كە باسیان لێوە دەكەیت، لاكین بەبىَ بونى وەزیفەیەكى لەوجۆرە ئیشكردن لەسەر ئەو فەنتازیاو سیحرو چوارچێوەیە دەبێتە كارێكى گران، پێموایە (هایدگەر)ى فەیلەسوف گەورەترین كۆنێكشنى لەنێوان هەردوو مەفهومى زمان و بووندا دروستكردووەو یەكەمیان بە ماڵى دووەمیان دادەنێت.
فریاد ئەحمەد: ئایا شیعر بۆ ئەوەى تازەگەر بێت پێویستى بە نووسینى مانیفێستى شیعریى هەیە؟
زمناكۆ بورهان قانع: بە هیچ جۆرێك قەناعەتم بە دەركردنى بەیاننامە و مانیفێست و گروپ و دەستەو تاقمگەرایى و هیچ مەدرەسەیەكى شیعرى نییە هەتاكو بمەوێت شوناسى تازەگەرى ببەخشم بە دەقێك یاخود تێكستێك چونكە ئەوە شیعر خۆیەتى كە لە هەناو و منداڵدانى خۆیدا كاژى ژمارەیەكى بىَ كۆتا لە پێناسە فڕێدەدات و دەتوانێت تازەگەر بێت نەك ئەوەى نوسینەوەى مانیفێستێكى شیعرى ئەو شوناسە ببەخشێت. شیعر بۆئەوەى رام و دەستەمۆ نەكرێت دەبێتە كۆدێتا گێڕ بێت و هەركاتێك تواناى ئەو ریڤێرسیۆنەى هەبێت بێگومان تازەگەر دەبێت. پێم سەیرە ئەگەر نوسەران و روناكبیران بێن خۆیان بە پێناسەیەكى چوارچێوە بۆ دانراوى قوتابخانەیەكەوە ببەستنەوەو خۆیان نەتوانن پێناسەى تایبەتیان هەبێت لە كاتێكدا لەنێو شیعردا (ئیدیس ستۆیل) گوتەنى جێگەى شێرو پەپولە دەبێتەوە. دەكرێت شیعر تازەگەر بێت و لە رووى مێژوییشەوە لەپێش دروستبونى كۆمەڵێك مەدارسى شیعریشەوە نوسرابێت و لێوانلێو بێت لە ئەفكارى نوێگەرى. دواجار ئیتر ئەوە وەزیفەى شاعیرە كە چۆن لەو كردەیە دەڕوانێت و چۆن لەنێو چوارچێوەى ئەو نوێگەرییەدا ئەفراندن دەخوڵقێنێت و بەردەوام پرۆسەى نوسینەوەى شیعر لە هەناویدا نوێدەكاتەوەو فۆرمێكى تر دەبەخشێتە ئیشەكانى پێشووترى.
فریاد ئەحمەد: بۆچى ڕەخنەى كوردى ناتوانێت لەئاست تێكستە شیعریەكان گفتوگۆ بخوڵقێنىَ؟
زمناكۆ بورهان قانع: ئاخر فریاد گیان رەخنەى كوردى هێندەى دابەزینە بۆسەر شەخسیەت و كارەكتەرى شاعیرەكە هێندە قسەى جیددى نییە لەسەر لایەنە پەنهان و شاردراوەكانى تێكستەكە یاخود ئەو روئیایەى شاعیر كە شیعرەكەى پێدەنوسێت. رەخنەگرى ئێمە ئێستاشى لەسەر بێت تەنها وەسفى ئەو شاعیرانە دەكەن كە پێكەوە هاوڕێن و شەوانە لە مەیخانەیەكدا بەڵێن بەیەك دەدەن كە بۆ بەیانى یان رۆژى دواتر وتارێكى خۆى گوتەنى (جوانى) لەسەر بنوسێت كە ئەمانەش كاتێك دەستەكەیان لاى خوێنەرى هۆشیار كەشف دەبێت ئیدى نوسینەكانیان هەتیو دەكەون و دەخرێنە پەراوێزەوە. لایەنێكى ترى ئەوەى كە من بۆ خۆم بە هیچ جۆرێك ئارەزووى خوێندنەوەى رەخنەى كوردى ناكەم ئەوەیە ئەوانەى كە لەو بوارەدا كار دەكەن زمان نازانن و هەموو سەرچاوەكانیان تەنها زمانى كوردییە (دیارە لێرەدا مەبەست لە هەمووان نییە). نوسەرو رەخنەگرانى ئێمە دەبێت هیچ نەبێت زمانەكانى فارسى و عەرەبى و ئینگلیزى بزانن یان هەر هیچ نەبێت بەوپەڕى ئەخلاقەوە ئاماژە بە چەند سەرچاوەیەكى زمانى بێگانە بدەن چونكە ئاماژەدان بەو سەرچاوانە نوسینەكەى ئەو رەخنەگرە مەوسوق تر دەكات و خوێنەر دڵى بەوە خۆش دەبێت كە رەخنەگرەكە چەند زمانێك دەزانێت و ئاگادارى فەرهەنگ و كەلتورو كایەى رۆشنبیرى گەلانى ترەو لەخۆیەوە قسەى زل و باق و بریق فڕىَ نادات پاشان من پێم سەیرە بەشێكى هەرە زۆرى نوسەرانى ئێمە لە خۆیانەوە وتار دەنوسن بەبىَ ئەوەى ئاماژە بە سەرچاوە بدەن!!.. دەبێت ئەوەش بزانین كە گفتوگۆ دروستكردن لە دەورى رەخنەیەكى ئەدەبى هەروا كارێكى ئاسان نییە بەڵام بە مەرجێك گفتوگۆكە قسەى جیددى تێدا بكرێت نەك تەنها كۆمەڵێك دەست و پىَ سپى پێشوەخت بەڵێنى ئەوە بەیەك بدەن كە هەرجارەو لەنێو خۆیاندا قسە لەسەر تێكستێكى هاوڕێكەیان بكەن و تەنها سەرچاوەى قسەو نوسینەكانیشیان زمانى كوردى بێت كە پێدەچێت یەكێك بێت لە هەرە زمانە هەژارەكانى دونیا.
فریاد ئەحمەد: كەسانێك بۆچوونیان وایە كە میتۆدەكانى وەكو بونیادگەرى و هەڵوەشاندنەوەو سیمیۆلۆژیا تواناى خوێندنەوەى شیعرى كلاسیكى كوردیان هەیە، ئایا ئەو بۆچوونە ڕەوایەتى خۆى وەرگرتووە یاخود گوزارشت لەهەژاریەكى مەعریفى دەكات؟
زمناكۆ بورهان قانع: بەپێى پرسیارەكەى ئێوە ئەگەر كەسانێك هەبن ئەو بۆچونەیان هەبێت من پێموانییە كە هەڵەیان كردبێت بەڵكو تێگەیشتنێكى دروستە چونكە ئەگەر كەسێك هەبێت لەرێگەى میتۆدى بونیادگەرى یاخود فەلسەفەى هەڵوەشانەوە یان زانستى سیمیۆلۆژیاوە خوێندنەوە بۆ شیعرى كلاسیك بكات تەسەور دەكەم بتوانێت بەشێوەیەكى قوڵ و گونجاو فیكرەى خۆى تەرح بكات بەو مەرجەى لە فەلسەفەى هەڵوەشانەوەدا بە تەواوى ئاگادارى (جاك درێدا) بێت و لە زانستى سیمیۆلۆژیادا هۆشیارى سەبارەت بە نوسینەكانى (فێردیناند دى سۆسێر) هەبێت و هەرچى بونیادگەرییشە ئاگاداربون لە رەخنەگرێكى وەكو (رولان بارت) بەكارێكى پێویستى دەزانم. شیعرى كلاسیكى كوردى گەورەترین و پڕ بەهاترین گەنجینەى ئەدەبى ئێمەیە هەر بۆیە بۆ راڤەكردنى ئەو فیكرە قوڵەى لە شیعرەكانى (مەحوى، قانع، نالى، مەولەوى، ئەدەب، حەریق، فەقىَ تەیران، سەى یاقۆ، بابا تاهیرى عوریان، … هتد)دا هەیە ئاگاداربون لە سەرجەم مەدرەسە فیكرى و فەلسەفییەكان گرنگى خۆى دەبێت، ئەمە نەك هەر بۆ شیعرى كلاسیك بەڵكو بۆ ئەو شێوە سائیدەى كە ئێستاش شیعرى پێدەنوسرێت هەر بە كارێكى پێویستى دەزانم. كەواتە رەخنەگر بۆ دەوڵەمەندكردنى رەخنەكەى لەسەریەتى كە بە وردى ئاگادارى ئەو قوتابخانە فیكرى و فەلسەفیانە بێت و ئەو ئاگاداربونەش رەخنەكەى قوڵتر و بەپێزتر دەكات و بە دڵنیاییشەوە هەریەك لەو قوتابخانانە تواناى ئەو خوێندنەوەو راڤەكردنەیان هەیە چونكە پێش كۆتایى هێنان بە وەڵامى ئەم پرسیارە دەبێت ئەوەشمان لەبیر نەچێت كە ریلەیشنێكى بەردەوام هەیە لەنێوان هەریەك لە فەلسەفەى هەڵوەشاندنەوەو میتۆدى بونیادگەرى بەجۆرێك كە هەڵوەشاندنەوە لە بناغەدا بە ئاراستەی رەخنەیەكدا هەنگاو دەنێت كە تەرحێكى بونیادگەرى لەخۆگرتبێت و نكوڵى لە هەبونى مانایەكى جێگیرى مەنزومەى تێكست دەكات چونكە بەردەوام هەوڵى گۆڕینى كۆریدۆرى دەسەڵاتى دەلالى تێكست دەدات بۆ حەرەكەى دال، لێرەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەى كە درێدا لە پرۆژە رەخنەییەكەى خۆیدا كۆمەڵێك موعتەیاتى رەخنەیى دەدات بە خوێنەر كە خۆیان لە (جیاوازى، رەخنەى سێنتەرى، تیۆرەى یاریكردن (كردار)، زانستى نوسینەوە،و ئامادەگى و غیاب) دەبیننەوە، دواجار ئەمانەش هەموویان كۆمەڵە سیاغەیەكن بەشدارى دەكەن لە دۆزینەوەى ماوەرائییەكانى زمان و ستراكتورەكان یاخود بەجۆرێكى تر بۆ كەشفكردنى (مێتا- لانگویج) كار دەكەن و دەبێت ئەوەش بزانین كە هەڵوەشاندنەوە تیۆرەیەكى رەخنەگرانەى گشتگیرە بۆ سەرلەنوىَ خوێندنەوەى ئەو تێكستە فەلسەفى و مەعریفى و رۆشنبیرى و ئیبداعییە هەمەجۆرانەى كە روبەروى پرۆسەیەكى پڕ لە گرىَ و گۆڵە دەبنەوە لە ئەنجامى دروستبونى دەقئاوێزانى لەگەڵ دەقێكى تردا، كە من بۆ خۆم پێموایە لە شیعرى كلاسیكى ئێمەدا ئەو حاڵەتانە بونیان هەیە و دەگمەن نین.
فریاد ئەحمەد: ئەو نەوەیە زیاتر بایەخ بە خوێندنەوەى تێكستە كلاسیكیەكان دەدات كەچى نەیتوانیوە ئەزموونى تایبەت بەخۆى بەرهەم بێنێت، ئەوە ترسە لەئیلتیزامى ئەخلاقى شیعر یا كەمى ئەزموونە؟
زمناكۆ بورهان قانع: بەپێى ئەوەى كە من ئاگادار بم باوەڕناكەم زۆرینەى شاعیرە گەنجەكانمان ترسیان هەبێت لە ئیلتیزامى ئەخلاقى، نەك ئەوە تەنانەت بەشێكى زۆریشیان لە خۆیانەوە جوملەو قسە ریز دەكەن و ناوى دەنێن شیعر، دیارە لێرەدا مەبەستم لە هەموان نییە چونكە تاقەتى شەڕەقسەى قۆڕو بىَ ماناى هەندێك بىَ ئیشم نییە كە سایت و گۆڤارو رۆژنامەكانیان پڕ كردۆتەوە، خۆشبەختانە دورم لەو ئەتمۆسفیرە ناشرینەى بۆ شەڕە قسە تەرخاندەكرێت و شتى جیددى تێدا ناوترێت. ئەگەر بزانیت لە سەرەتاى ئەم وەڵامەدا وتم (زۆرینە) كەواتە نوخبەیەكیش هەیە ئەو ئیلتیزامە ئەخلاقییەى هەبێت بەڵام سەبارەت بەوەى كە نەیتوانیوە ئەزمونى تایبەت بەخۆى هەبێت من وا هەست دەكەم كە ئەوانە ئارەزوو دەكەن بەردەوام بەشێوەیەكى تەقلیدى ئیش بكەن، من ئەگەرچى كەمترین شیعر دەنوسم بەڵام لەو چەند دەقەدا كە نوسیومە هەوڵمداوە لە هیچ شاعیرێكى پێش خۆم نەچم و خۆشبەختانەش هەر بەوجۆرە بووە. لە نەوەكەى خۆشمدا هەتا ئێستاش شاعیرمان هەیە حەز دەكات یەكێك لە شاعیرەكانى پێش خۆى پێشەكى دیوانە شیعرییەكەى بۆ بنوسێت و بێگومان ئەو شاعیرەش وەك هاندانێك لە پێشەكییەكەدا وەسفى دەكات كە ئەمەش سەرەتایەكە بۆ لەخۆبایى بونى ئەو گەنجە و كوشتنى تواناكانى. دروستكردنى ئەزمونى شیعریى هەروا كارێكى ئاسان نییەو پێویستى بە خوێندنەوەو ئاگاداربونە لە دەیان مەدرەسەى شیعرى و تەنها لە نوسینەوەى دەقێكدا وەدەر ناكەوێت، لەلایەكى ترەوە تۆ بۆ ئەوەى ئەزمونێكت هەبێت دەبێت بەردەوام لە سەفەردا بیت و لەنێو جۆرێك لە حاڵەتى تەسەوف و عیرفانیدا هەڵبكەیت، ئەگەرچى وەك وتم دەقەكانى من كەمن (كە هەر خۆم حەز بە كەم نوسین دەكەم) بەڵام زۆربەیان هەریەكەى لە پایتەخت و شارێكى وەك (عەممان، بەیروت، دیمەشق، تاران، ئەستەنبوڵ، سلێمانى،…هتد) نوسراون و زۆرترین جوگرافیایان دیوە، هەتا ئێستاش چەند جارێك (ناڵێم زۆر) جوملەو وێنەى شیعرى خۆمم لە شیعرى شاعیرە گەنجەكاندا بەدى كردووەو لەرووم نەهاتووە قسەیەك لەوبارەیەوە بكەم بگرە خۆشحاڵیشى كردووم ئەگەرچى ئاماژەى بە دەقەكەى من نەداوە بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەرگیز ناوێرم بەخۆم بڵێم ئەزمونم هەیە چونكە ئەوە بىَ ئەدەبییە بە شیعر چونكە هەروەك وتراوە قسەى شاعیر قسەى كەسێكە خۆى خستۆتە مەترسییەوە پاشان دەمەوێت ئەوەت پێبڵێم كە بایەخدان بە خوێندنەوەى دەقە كلاسیكییەكان بە كارێكى سلبى نازانم و هەموو نوێگەرییەكیش لەنێو منداڵدانى تەقلیددا وێڵاشى خۆى دەبڕێت.
فریاد ئەحمەد: كاریگەرى زمانى شیعریى لەهەر قۆناغێكدا واى كردووە خاسیەتەكانى جیاوازبوون وون بێت، ئەو كاریگەریە تا چ ئاستێك لەسەر شیعریى تۆ بوونى هەیە؟
زمناكۆ بورهان قانع: پێدەچێت پێشتر چەند جارێكیش ئەوەم وتبێت كە زۆرترین بایەخى من لەنێو مقەوماتەكانى شیعردا بۆ زمان بێت، خۆشترین یارى بەلاى منەوە لەدواى تۆپ تۆپێن بریتییە لە یاریكردن بە وشە لە شیعردا، ئەو یاریكردنەش ئاسان نییە دەبێت فەرهەنگێكى باش لە وشە لە كاتى شیعر نوسیندا لە زیهنتدا بونى هەبێت. بەپێى ئەوەى لە نێو بنەماڵەیەكى ئەدەبیدا پەروەردە بووم كە خۆشبەختانە زۆربەمان ئاگادارى دونیاى شیعرین توانیومە زۆرترین سود لە زمانى شیعرى باپیرم و كتێبە وەرگێڕدراوەكانى باوكم وەربگرم. من لێرەشدا داواى لێبوردن لەو خوێنەرانە دەكەم كە ناتوانن بەشێوەیەكى ئاسان لە شیعرەكانم تێبگەن چونكە لە راستیدا ناتوانم سادەگۆ بم و دەقێكم بۆ نانوسرێت كە هەموو كەس لێى تێبگات و ئارەزووى خوێندنەوەى بكات لەگەڵ ئەوەشدا ئەم شێوازى نوسینەو ئەو زمانەى كە پێى دەنوسم بۆ ئەوە نییە كە تۆى خوێنەر بە من بڵێیت تۆ بە شێوەیەكى جیاواز لە شاعیرانى نەوەى خۆت دەنوسیت… نا.. هەرگیز نا.. من ئارەزووى پیاهەڵدانێكى لەوجۆرە ناكەم، بەڵكو هەمووان دەتوانن هەریەك بەجۆرێك شێوازى نوسینى خۆى تەرح بكات بەڵام وەك لە وەڵامەكانى پێشوتردا وتم خۆشبەختانە من لە نوسیندا لە خۆم دەچم و نەمویستووە تەقلیدى كەس بكەم. سەبارەت بە لایەنێكى ترى پرسیارەكەت دەڵێم فاكتەرى سەرەكى لە ونبونى خاسیەتى جیاوازبوندا (بێگومان لە روى زمانەوە) دەگەڕێتەوە بۆ زەمەن، چونكە لە هەر سەردەم و زەمانێكدا نەك زمانى شیعرى بەڵكو زمانى قسەكردنى ناو بازاڕیش دەگۆڕیت، تۆ بڕوانە لە راپەڕینەكەى ساڵى 1991دا ئەو زمانەى كە خەڵك لە بازاڕدا قسەى پێدەكرد هەمان ئەو زمانەى ئێستا نییە كە ئێمە قسەى پێدەكەین چونكە چەندین موفرەدەى فارسى و ئینگلیزى و عەرەبى داخڵى زمانەكەمان بووە كە شێوە زارێكى تایبەتیان خوڵقاندووە. كەواتە زەمەن فاكتەرێكى سەرەكییە لە كوشتنى خاسیەتى جیاوازبونداو بێگومان وەك هەر شاعیرێكى دى منیش ئەو لایەنە كاریگەرى دەبێت لەسەرم.
فریاد ئەحمەد: نووسین بە فۆڕمێكی تازە و وشەی كلاسیك، كە ئێستا تۆ بەو جۆرە دەنووسیت تەنها هەڵبژاردنێكی ساتی بوو یان یان پرۆژەیەكی درێژ خایەنە و ماهیەتی خۆی هەیە؟
زمناكۆ بورهان قانع: دڵنیابە بەشى دووەمى پرسیارەكەت هەمان ئەو وەڵامەیە كە من خۆم بۆ ئامادەكردبوو، بێگومان ئەو شێوازى نوسینە گرنگییەكى تایبەتى هەیە لاى من و پێدەچێت بەشێك لە هۆكارەكانى بۆ كاریگەرى شیعرەكانى باپیرم بێت لەسەر من. پاشان وەك وتم ئەدەبى كلاسیك گەوهەرێكى گرانبەهاى ئێمەیەو لە ئێستاشدا بەردەوام دەچمەوە سەر خوێندنەوەى هەندێك دەقى كلاسیك بە تایبەتى ئەو دەقانەى كە فیكرەیەكى قوڵیان تێدا بەدیدەكرێت. پێش تۆش هەندێك چیرۆكنوس و شاعیرى هاوڕێم بە ئیمەیڵ ئەو خاڵەیان بۆ باسكردووم و تەنانەت سەرسامى ئەو شێوازى نوسینەش بوون بەڵام دەمەوێت ئەوەت لێنەشارمەوە كە جۆرێك لە دەستى ئەنقەست هەیە لەو شێوازى نوسینەداو هەمیشە ویستومە جۆرێك لە كۆنێكشن لەنێوان ئەو فۆڕمە تازەیەى شیعرى ئێستاو شیعرى كلاسیكدا دروستبكەم. ئەم شێوازى نوسینە ئەگەرچى قورسە بەڵام خۆم لەگەڵیدا راهێناوەو هەتاكو ئێستا بەردەوامم لەسەرى و ئەم بەردەوام بونەش ئەوە دەسەلمێنێت ئەو رێچكەیە ماهیەتێكى تایبەتى هەیە لەلاى من.
فریاد ئەحمەد: شیعرەكانت بەجۆرێك غەریزەیەكی قوڵی مەرگدۆستیان تێدایە، ئایا ئەو مەرگدۆستیە لە روحتەوە سەرچاوە دەگرێت یان تەنها لە وشەكانتدا بوونیان هەیە؟
زمناكۆ بورهان قانع: دڵنیابە هیچ شیعرێك نانوسم كە لە روحمەوە سەرچاوەى نەگرتبێت و لە زیهنى مندا یارى نەكات. ئەو غەریزە مەرگدۆستییە تەنها لە شیعرەكانمدا وجودیان نییە بەڵكو ژیانى تایبەتى خۆشم لێوانلێوە لە مەرگدۆستى، پێدەچێت ئەمە كارێكى باش نەبێت بەڵام تازە بەوجۆرە هاتووە ئیدى من بڵێم چى؟. تۆ بڕوانە كاتێك لە تەمەنى حەوت ساڵیدا لەرێى سلێمانى- هەولێر بە كارەساتى ئۆتۆمبێل مەرگى باوكمم بینى و بە یەكجارى ماڵئاوایى لێكردم (كە خۆم لەو كارەساتەدا بووم) باوەڕ بكە بینینى تەرمەكەى لەسەر كاشى خەستەخانەى كۆیە كە هەموو كاشییەكانى سور كردبوو بە خوێن لەو منداڵییەدا زۆر شتى لەبەرچاوى مندا بىَ مانا كردو هەست كردن بە عەبەس لە تەمەنێكى زۆر زووى منداڵیدا لاى من دروست بوو. منیش وەك هەموو منداڵێك ئارەزووم دەكرد یاریم لەگەڵ باوكم بكردایەو رۆژانە چكلێت و بنێشت و تۆپى یارى بۆ بكڕیمایە بەڵام ئەو شتانە تەنها بۆ ماوەیەكى كەم بون و مەرگى باوكم نەیهێشت بە تەواوى تێر بم لێیان. لە منداڵیدا نەمدەزانى دواى مردن باوكم بۆ كوىَ دەبەن بەڵام هەر حەزم دەكرد بڕۆم لەگەڵیدا تەنانەت بۆ ناو قەبریش، ئەوە یەكەمین لەحزەى مەرگدۆستى من بوو. دواتر لە سەرەتاى لاوێتیمدا برایەكى گەنج و جوانم هەر بە كارەساتى ئۆتۆمبێل لە دەستدا و ئیتر لێرەوە بە تەواوى كارەسات دەستى پێكرد و هیچ ئارەزوویەكم بۆ ژیان نەما، پاشان لە دەستدانى كۆمەڵێك برادەرى ئازیزم لە رێى خۆكوشتنیانەوە ژیانیان لەبەرچاو خستم. بۆ نەگبەتى هەتاكو تەمەنى بیست و دوو ساڵى هەرچى ئەزمونى ناخۆش هەبوو بینیم، ئیتر وەرە پێم بڵى ئەو شیعرانەى كە نوسیومن مەگەر هەموو وشەكانى بەر روحم نەكەوتون؟ تۆ تەسەور ناكەى بە چ ئازارێكەوە كۆتایى بە نوسینى شیعرێك دەهێنم كە هەستدەكەم بە بارتەقاى ئازارى منداڵبونێك ئازارم هەبێت، بەڵام بۆ كەمكردنەوەى ئەو ئازارە هانا بۆ مەشروب دەبەم و بە مەست بونیشم دەچمە سەر حاڵەتێكى پڕ لە سكون. دەمەوێت ئەوەشت پێبڵێم كە ئارەزووى ئەوە ناكەم هیچ گەنجێك بە نائومێدى ببینم و كەسیش هان نادەم بۆ دونیاى مەرگدۆستى و عەدەمییەت، پاشان لە روى كاریگەرى نوسینیشەوە كتێبەكانى (حسێن پەناهى)و بەشێك لە شیعرەكانى (سەییاب)یش ئەو ئارەزووە مەرگدۆستانەیان تێدا بووەو زۆرجار بە گریانەوە خوێندومەتەوە ئەگەرچى هیوادارم هیچ كەسێك (پەناهى) نەناسێت چونكە شاعیرێكى ترسناكەو ترس و خۆفێكى گەورە دەخاتە دڵى خوێنەرەوەو بەخوێندنەوەى هەست بە كاولبونى خۆم دەكەم و ئارەزوویەكى شێتانەم بۆ رشانەوە دەبێت.
فریاد ئەحمەد: ئایا سادقی هیدایەت چ كاریگەرییەكی لەسەر تاریكبینی زمناكۆی بورهان قانع هەیە؟
زمناكۆ بورهان قانع: واى خودایە!!.. كاریگەرییەكە هەر زۆر كوشندەو جوانیشە. من هەتا ئێستا دڵم بەوە خۆشە كە هیچ دەقێكى هیدایەتم وەك شیعر چنگ نەكەوتووە دەنا ئەگەر ئەو مرۆڤە مەزنە دیوانە شیعرى هەبووایە رەوشەكە ترسناكتر دەبوو. ئێستاش رۆمانى (كوندەپەپوى كوێر)ى ئەو زاتە بە ترسناكترین كتێبى كتێبخانەى فارسى دەزانم و ساڵانێكى زۆریش ئەو كتێبە لە تاراندا قەدەغە بوو بە حوكمى ئەوەى گەنجێكى زۆر هەبوون لە ژێر كاریگەرى ئەو كتێبەو نوسینەكانى ترى سادقدا گیرۆدە بوون و خۆیان كوشت بەڵام خۆشبەختانە لەساڵى 2007دا توانیم لە تاران چەند نوسخەیەكى ئەو كتێبەو هەندێك كتێبى ترى بكڕم. هیدایەت لەو رۆمانەدا (ئەگەر چى هەندێك كەس نایخاتە خانەى رۆمانەوەو بە چیرۆك وەسفى دەكەن) زیاتر وەك سایكۆلۆژیستێك كارى لەسەر رەشبینى كردووە، كاریگەرى ئەو پیاوە لەسەر من هێندە زۆر بووە لە راستیدا نازانم باسى چ شتێكى بكەم. خۆزگە دەمتوانى رۆژێك كتێبخانەیەكى گەورە یان خانەیەكى روناكبیرى گەورە بەناوى هیدایەتەوە بكەمەوە ئەگەرچى لە ئەڵمانیا (عەباسى مەعروفى) خانەیەكى لەوجۆرەى هەیەو ئەویش لەژێر كاریگەرى سادقدا بوو بە عەباسى مەعروفى. كاتێك چیرۆكى (تاریكخانە) دەخوێنمەوە ئیدى وا هەست دەكەم هەر بە جەستە لەم ژیانەدا وجودم هەیە چونكە بەشێوەیەكى هێندە هونەرمەندانە نوسیویەتى خوێنەر وا هەستدەكات كە لە دەرەوەى چیرۆكەكە كێشى سفرەو دەبێتە كارەكتەرێكى راستەقینەى ناو چیرۆكەكە. نەك هەر تاریكخانە بەڵكو زۆربەى چیرۆكەكانى هەر بەو جۆرەن و لەپاڵ نوسینەكانیدا شێتییەكى جوانى هیدایەت خۆى حەشارداوەو هیچ نەبێت پڕیشكێكى ئەو شێتیەش بەر من كەوتووە. من هەندێكجار كە هەڵسوكەوتى ژیانى رۆژانەى هیدایەت و شێوازى كتێب خوێندنەوە پڕ لە شێتییەكەى ئەوم وەبیر دەكەوێتەوە قاقایەكى بەرز لێدەدەم و بەتەواوى دەتریقێمەوە لە پێكەنیندا، ئەو مرۆڤە گاڵتەى بە هەموو بەهاكانى ژیان هاتووەو بەردەوام رەخنەى توندى لە مرۆڤە نیازخراپ و چاوچنۆك و دەسەڵاتدارەكان گرتووە، ئەو نەیتوانى ریتمى ئەو ژیانە تێكچووەى كە تێیدا دەژیا بخاتەوە سەر سیككەى جارانى، هیدایەت لە دونیاى زیندوان و مردوانیش بێزار بوو، بەڵام لەپاڵ هەموو ئەوانەشدا ئیختیارى مەرگى بەلاوە پەسەندتر بوو. هەروەكو چۆن هیچ وێنەیەكى (كافكا) نادۆزیتەوە كە تێیدا پێبكەنێت بەو چەشنەش هیچ وێنەیەكى سادقى هیدایەتت وە چنگ ناكەوێت كە تێیدا بێجگە لە جلوبەرگى رەش هیچ پۆشاكێكى ترى پۆشى بێت، مەگەر تەنها ئەو ساتانە نەبێت كە منداڵ بووە. من زۆر بە وردى سەرنجى جلە رەشەكانى هیدایەت دەدەم، جلەكانى وەك كارەكتەرى ناو چیرۆكەكانى تاریك و دڵ مردون، بیرمان نەچێت تەنها لە چەند وێنەیەكى كەمدا لەگەڵ (بوزورگى عەلەوى)دا بزەیەكى ساردو سڕى هیدایەتمان دەست دەكەوێت. هیدایەت بەردەوام ئارەزووى لە مەرگ هەبووە، چوزانم!!.. كىَ ناڵێت دونیاى مردوان خۆشتر نییە؟ بێگومان دیارە خۆشترە چونكە هەر كەسێك رۆشت نەمانبینى بێتەوە. هیدایەت سەرەڕاى چیرۆكنوسین نیگاركێشێكى زۆر بە سەلیقە بوو، حەزى بە یارى كۆنكەن و تاوڵەش دەكرد، سەرەڕاى سواربونى بەلەم، بەڵام ئەوانە حەزێكى كاتى بوون حەزى پڕ لە سەرمەدى ئەو تەنها مەرگ بوو. ئیتر با بەس بێت چونكە كاریگەرییەكە زۆر قوڵەو هیدایەت سیمبولى هەموو جوانییەكە لاى من. بەداخەوە فریا نەكەوت نۆبڵ وەربگرێت و لە 48 ساڵیدا خۆى كوشت.
فریاد ئەحمەد: داریوش چى بە تۆ بەخشى؟ ئایا ساتە وجودیەكانى داریوش تواناى ئەوەیان هەبوو بتگوازنەوە بۆ ئەو دنیایە؟
زمناكۆ بورهان قانع: داریوش بەوپەڕى تەناقوزو پارادۆكسیەتەوە ئیشى لەسەر من كردووە، بە دیوێكدا وێرانى كردووەو بەدیوەكەى تردا سەر رێژى كردووم لە ئومێد. من بۆ خۆشم لەو سیحرەى ئەو كابرایە تێناگەم، ناسینى من بۆ ئەو لەچاو تەمەنەكەمدا (كە هێندە زۆر نییە) مێژوویەكى تۆزێك دوورو درێژى هەیە. ئاخر ئەزیزم هاوارى داریوش بۆ جۆرێكە لە نائومێدی كە لە ئومێدەوە سەرچاوەى گرتووە. ئەو هونەرمەندە مەزنە گۆرانى بۆ هەموو كایەیەكى ژیان وتووە هەربۆیە پێویستى نەكردووە هونەرمەندى تر بناسم و گوىَ لە كەسى تر بگرم، بەڵام لە پاڵ ئەویشدا (هایدە)ش كاریگەرییەكى كەمى نەبووە. داریوش پێى وایە كە ژیان لەنێوان ئەوەدایە كە دەبێت هەبێت و نابێت ببێت، ئىَ خۆ منیش پێموایە كە بونى داریوش خۆى لەنێوان ئەوەدایە كە دەبێت هەبێت و نابێت ببێت. نەوەیەكى زۆر لەگەنجانى تاران و شارەكانى ترى ئێران لەژێر كاریگەرى دەنگ و بیركردنەوەى داریوشدا روەو دونیاى وجودیەت و بێهۆش بون و عەدەمییەت سەریان هەڵگرت و خۆیان بە ماددەى بێهۆشكەر موعتاد كرد. داریوش بەدەر لەوەى كە گۆرانیبێژە من وەك فەیلەسوفێكیش دەیبینم. هەر دەبوو ئەو زاتە لە نزیكەوە ببینم، ئاخر چیبكەم زۆر تامەزرۆى بووم هێندەى تامەزرۆى یەعقوبى نەبى بۆ یوسفى كوڕى. كاتێك زانیم لە نەورۆزى ئەمساڵدا (2010) لە ئەستەنبوڵ كۆنسێرت سازدەكات بەپەلە خۆم گەیاندە ئەوێندەر، هاوڕێكانم بە شێتیان دەدام لە قەڵەم، بەڵام هەستیان دەكرد كە شێتییەكى جوانە. ئەزانى لە كۆنسێرتەكەدا بە هەڵەداوان چومە ریزى پێشەوەو بەتەواوى لێى نزیك بومەوە؟ نازانم سەرو ریشە سپییە جوانەكەى وەك كەسێكى پیرۆزى دەنواند. كاتێك لە نزیكەوە بینیم و دەستم كرد بە گریان تەنها هەر خۆم دەمزانى بۆ دەگریم، من لەكاتى گریانەكەدا هەموو لەحزەكانى ژیانى داریوشم بیركەوتەوە لەگەڵ ئەو شەوانەى كە بەدیار نۆشینى بادەوە گوێم لێڕادەگرت. ئەو ژنەى فلوتى بۆ دەژەند هەر ئەو ژنەبوو كە لەساڵى 1989دا لە كۆنسێرتەكانى لۆس ئەنجلس و سانفرانسیسكۆدا فلوتى بۆ دەژەند، تۆ تەماشا ئەو عەشقە جوانە كە ئەو ژنە هەیەتى بۆ داریوش و هونەرەكەى!! لەوكاتەدا تەنها دەمویست تەماشاى بكەم چونكە زۆربەى گۆرانییەكانیم لەبەر بوو. داریوش لەوىَ بە هەمومانى وت: (من لە ژیانمدا سىَ جار زیندانى كراوم، خۆشبەختانە ساڵى 2000 لە زیندانى سێهەمم ئازادكرام كە ئەویش ماددەى بێهۆشكەرو تلیاك بوو). دیارە داریوش تلیاكى بە زیندانى سێهەمین جارى وەسفكرد چونكە لە راستیدا دووجار زیندانى كرابوو. كاتێك كە گۆرانى دەوت من هەستم دەكرد كە زوو زوو ئاوى دەخواردەوەو پێموابوو كە ئەو پیاوە مەزنە تەنها لەبەر رێزى خەڵكى دەڵێت واز لە ماددەى بێهۆشكەر بهێنن و سەرقاڵى قەڵاچۆكردنییەتى، من دەزانم كەسى تلیاككێش زوو زوو تینوى دەبێت و زۆر چوست و چالاكیش دەبێت، هەڵسوكەوتى داریوش لەسەر شانۆكە لە جوڵەو هەڵسوكەوتى پیاوێكى (59) ساڵ نەدەچوو. بۆ وەڵامى پرسیارەكەت بەكورتى و بەدێڕێك دەڵێم: داریوش… فێرى كردم كە بزانم لە ژیاندا چ دەگوزەرىَ و منیشى گواستەوە ناو خۆى.
فریاد ئەحمەد: لەنێوان موعین و داریوش هەست بە دوو دونیا دەكرێت دنیاى موعین دنیاى گەشبینیە لەكاتێكدا داریوش ووریامان ئەكاتەوە لەو دەمامكە ساختەیەى دەیەوىَ باس لە گەشبینى بكات، تۆچۆن دەتوانى لەیەك كاتدا لەسەر ئەو دووانە بنووسیت؟
زمناكۆ بورهان قانع: باوەڕ ناكەم رۆژێك لە رۆژان چێژێكى لە رادەبەدەرم لە دەنگ و هونەرى (موعین) وەرگرتبێت، عەشقى من هەرگیز بۆ ئەو نەبووە، بەڵام نكوڵى ناكرێت لە دەنگى بەسۆزى ئەویش. ئەو وتارەى لەسەر موعین نوسیم دیارە دواى رۆژێك بوو لەوەى كە چومە كۆنسێرتەكەى ئەویش. هەركەسێك لەم دونیایەدا بەشێوەیەكى پۆزەتیڤ جێگەدەستێك بەجێبهێڵێت من رێزى دەگرم. من وەك رێزێك بۆ موعین چومە كۆنسێرتەكەى چونكە چێژێكى زۆر وەردەگرم لە بینینى ئەو هونەرمەندە گەورانە، بۆ لەمەودواش ئەگەر رۆژێك لە رۆژان گوىَ لە موعین بگرم تەنها گوىَ لەو گۆرانیانەى دەگرم كە لە كۆنسێرتەكەیدا وتى بە تایبەتى گۆرانى (تڵوعى من). وەك رێزلێنانێك بۆ ئەو هونەرمەندە گەورانە خۆم بەخۆشحاڵ دەزانم كە تەمەن رێگەى پێداوم بۆ بینینیان. تۆ ئەگەر دیقەتت دابێت من چەندین جار لەسەر داریوشم نوسیوەو لە پێشەكى هەندێك شیعردا ئاماژەم بەگۆرانییەك یان وتەیەكى ئەو داوە، بەڵام بۆ موعین تەنها ئەوجارەبوو كە ئەویش شایەنى بوو چونكە ئەو شەوەى كۆنسێرتەكە منى گەڕاندەوە بۆ منداڵى. ئینجا باوەڕ ناكەم دونیاى موعینیش هێندە دونیایەكى پڕ لە گەشبینى بێت، تۆ بزانە بەهۆى دەنگە بەسۆزەكەیەوە چەند عاشقى سەرگەردان كردووە؟! بەڵام داریوش سەرەڕاى ئەوەى توڕت دەداتە ساحیلێكەوە كەچى كۆدى رزگاربونت بۆ ئاشكرا دەكات. كەواتە لێگەڕى هاوڕىَ موعین دابنىَ بۆ عاشقان و داریوش-یش بۆ ئەو نوخبەیەى لە پەیامەكەى تێدەگەن.
