رەزا شـوان
زاراوەی کـنجکاوی لە زمانی ئینگـلیزیـدا (کریۆرستی) یە. لە عـەرەبیدا (فـضولیە) یە. لە لاتـینیـشـدا (کـریـۆسیتاس ـ کـریـۆسوس) بە واتا (ئارەزووی زانـین، پـرسیارکـردن، ئارەزووی هـەڵـبژاردن، فـێربـوون، کاری لـێهـاتـوویی)، چەنـد واتایەکی کەشی هـەیە.
کنجکاوی یەکێکە لە تایبەتمەنـدییە گرنگەکانی مـرۆڤ، کە دەتـوانێت یارمەتی بدات بۆ گەشەکردن و مانەوە. کنجکاوی رێگایەکە بۆ هاندانی مێشک بۆ فـێربوون. ئارەزووی مـرۆڤە بۆ زانـین و تێگەیـشتن. هـۆکاری سەرەکی پـێشکەوتـن و سەرکەوتنێ مرۆڤە. بەراورد لەگەڵ جـورەکانی تردا، کـنجـکاوی تایبەتـمەنـدییەکی ناوازەوەیە و پاڵـنەرێکە بۆ فـێربوون، کە لە هەموو مرۆڤـێکـدا بوونی هەیە. هەر لەبەر ئەم هـۆکارە، پێویستە راهـێنان لەسەر بنەمای ئەم تابەتمەنـدییە مـرۆییە بکـرێت، بۆ ئەوەی کاریگەرتر بێت.
پێـناسە سەرەتـاییەکان، کـنجـکاوی، بە ئـارەزووی پاڵـنەر بـۆ بەدەستهـێـنانی زانـیاری نـاوبـردوون. دەوتـرێـت ئـەم خـواسـتە پـاڵـنەرە، لە سـۆز و لە ئـارەزووی زانـین و لە تێگەیشتنەوە سەرچاوە دەگرێت. (کاتریـن تـۆمی) دەڵێـت:”بە گـشتی ئەسـتەمە بگەینە پێناسەیـەکی گـشتگـیر بـۆ چەمـکی کـنجـکاوی. بەڵام بە رێکەوتـنی گـشتی، کـنجکاوی ئامـرازێکە بـۆ کـۆکـردنەوەی زانیـاری”. دەرووننـاسانـیـش پـێـیانـوایە، کە کـنجـکاوی تەنهـا بـریتی نیـیە لە تێـرکردنی پێویستیـیەکی دەستبەجێ وەک، برسێتی یان توینـێتی. بەڵکـو سەرچـاوە و پاڵـنـەرێکی ناوخـۆیی هـەیە.
کـنجکاوی لەلای منـداڵان:
منداڵان بە سروشتی کنجکـۆڵـن. بە کنجکاوییەکی رەمەکی بێـسنوور و بە کارامەییەکی زگـماکی لەدایک دەبن. بۆیە گەشەکردنی تواناکانی کـنجکاوی لە منـداڵاندا، شتێک نییە کە لە هـیچەوە دەست پێبکات. هەر لە سەرەتاوە هەوڵـدەدەن لە جـیهانی دەوروبەریان تـێـبگەن. شــتەکانی دەوروبـەریـان دەبـیـنـن و دەسـتـیان لـێـدەدەن و تامـیان دەکـەن و دەپـرسـن: ئەمـە چـییە؟ بـۆچـی؟ چـۆن؟ لە کـوێـوە هـاتـوون؟ چـۆن کـاردەکـەن؟ ئـەی ئاسمان بۆ شینە؟ پـرسیارەکانیان بێشومارن و کۆتاییان نایات. هەنـدێک جار پرسیاری سەیر دەپرسن. ئارەزووی منداڵان لەم پرسیارانەی کە دەیانکەن، فـێربوونی زانیارییە دەربارەی نهـێنییەکانی شتەکانی دەوروبەرەیان. ئەگەر لە تەمەنێکی بچووکدا دەرفەت بە منـداڵەکانتان نەدەن کە کـنجکاوی بن، ناتـوانن زۆر شـت لەم جیهـانەدا بـدۆزنەوە.
توێـژینەوە و لێکـۆڵینەوەیەکی زۆر لەسەر کـنجکاوی لە منـداڵانـدا، لەسەر چەنـدین چـەمکی جـۆراوجـۆر کـراون. کە هـەمـوویان بە دەوری کـنجکاویـدا دەسووڕێـنەوە.
(ویـلـیام جەیـمس) دەڵـێت:”کـنجکاوی پـاڵ بە منـداڵانەوە دەنێـت بەرەوە تازەگـەری، بـەرەو ئـەوەی گەشـاوەیە، زینـدووە، سـەرسـوڕهـێـنەرن”. دەتـوانـرێـت وەک هـەر کارامەییەکی تر، ئـەم لـێهاتـووە سـروشتیە رەمەکـییە، لە منـداڵانـدا بە رەخـسانـدنی هـۆکارەکانی گەشەکردن و پێشکەوتـن بەهـێز بکـرێـت. منداڵان بە سروشتی خۆیان هەوڵی زیادکردنی کنجکاوی خۆیان دەدەن. هەموو ئەزموون کارێکی کۆمەڵایەتی بۆ ئەمە بەکاردەهێنن. منداڵان لە ژیانێکی خێزانی ئارام و ئاسوودەدا زیاتر گەشەدەکەن.
کـنجکاوی شـتێک نییە کە ئێـمە فـێـری منـداڵانی بکەیـن. بەڵکو ئـەوە ئارەزوویەکی ناوەوەی منداڵانە بۆ فـێربوون. کە وایان لێدەکات بەدوای ئەزموونی نۆێـدا بگەڕێـن. کاتێک کە منـداڵان کنجکاوی دەبن، بە تامەزرۆییەوە بەدوای جیهـانی دەوروبەریاندا دەگەڕێن. دەڕوانن و دەپرسن. جیهانی منداڵان پڕە لە شتی نوێ، لە خولیای نوێ، لە تاقـیکردنەوەی نوێ. لە داهـێنان، لە سەرەکـێشی بۆ دۆزینەوە و زانین و تێگەیشتن.
تا کـنجـکاوی منـداڵان زیاتـر بێـت، زیاتـر تاقـیکـردنەوە دەکـەن و زیاتـر فـێردەبـن و وەردەگـرن. تـوێـژینـەوەکان ئـەو راسـتـیـیەشـیان دەرخـسـتـووە، کە پەیـوەنـدیـیەکی فـیـزیـۆلـۆژی لەنێـوان کـنجکاوی و چـێـژ و فـێـربـوونـدا هـەیە.
شارەزایان کنجکاوی بە کلیلی فـێربوون دەزانن. بۆیان دەرکەوتـووە ئەو منـداڵانەی
کە کـنجکاویـن، لە قـوتـابخـانە و لە ژیـانـدا سـەرکەوتـوون. بە زۆری دڵخـۆشـتر و گەشبینتر و جیاوازتـرن لە هـاوڕێ هـاوتەمەنەکانیان. جیاوازتـریشن لەسەر ئاستی پـراکتیکی و ئەکادیمی. بەگشتی کنجکاوی تایبەتمەندییەکی ئەرێنی یە، کە یارمەتی منـداڵان دەدات بۆ گەشەکـردن و فـێربـوون و بەدەستهـێنانی زانست و پێـشکەوتن.
هەرچەنـدە کنجکاوی تایبەتمەنـدییەکی بەسوودە لە منداڵاندا. بەڵام دەبێت کۆنترۆڵ بکـرێـت و بە ئاراستەیەکی دروستـدا، ئاراسـتە بکـرێـت.
هەر منداڵـێک ئارەزووی جیاوازی هـەیە. لەوانەیە زیـاتر لەو بابەتـانەی حەزیـان لـێـیانە زیاتر کـنجکاوی بن. هەوڵـدەدەن زیـاتر دەربـارەی ئارەزووەکانیان بـزانـن. راسـتە کە منـداڵان بە سـروشتی کـنجکـۆڵـن، بەڵام پێـویسـتیـیان بە هـانـدان و بە پـشتگـیری و بە ژیـنگەیەکی رەخـساو هـەیە، بـۆ پـەرەپـێـدانی داهـێـنانەکانیـان.
سوودەکانی کـنجکاوی بۆ منـداڵان:
کنجکاوی لە منداڵاندا چەندین سوود و گرنگی هـەیە. چونکە یەکێک لە لە باوترین تەکنیکەکانی بەرزکردنەوەی داهـێنان کنجکاوییە. سوودەکانی کنجکاوی بۆ منداڵان:
١ـ کاتێک کە منـداڵان کـنجکاودەبـن، کـنجکاوی مێـشکـیان بۆ فـێربوون ئامادەدەکات، مێـشکـیان دەبنـە ئامـرازێکی خـێرا، بۆ کـۆکـردنـەوەی زانیـاری و بە هـانـدەرێک بـۆ دروستکـردنی خولـیای فـێربـوونی بابـەتە دڵخـوازەکانیان.
٢ـ کنجکاوی لە منداڵاندا، یارمەتییان دەدات زیاتر حەزیان لە گەشەکردن و فێربوونی زانیاری نوێ و پرسیارکردن بێت، لە هەموو ئەو شتانەی لە دەوروبەریان دان. زیاتر سەرنـج بـدەن و چاودێـری رووداو و گـۆڕانکارییەکانی جـیهـانی دەوروبەریان بکەن.
٣ـ کنجکاوی بەشێکی گرنگە لە پرۆسەی گەشەکردنی دەروونی منداڵان، بۆیە پێویستە ژینگەیەکی لەباریـان بۆ بـڕەخـسێـنن بۆ وەرگـرتنی زانیـاری لە جیهـانی دەوروبەریان.
٤ـ کـنجکاوی رۆڵـێکی گەورەی لە چـۆنییەتی گەشەکـردنی کەسایەتیی منـداڵان هـەیە، ئەگەر بێتو بە باشی رێنمایی بکرێن و بە دروستی ئاراستە بکرێن. ژیانی منداڵەکانتان بە تـەواوی دەگـۆڕێـت.
٥ـ کنجکاوی بەشدارە لە چالاکردنی (هـیپۆکامپوس) کە بەشێکە لە ناوندەکانی مێشک. هـیـپۆکامپـوس پێویستیـیەکی بەسـوودە، بـۆ دروستکـردن و بەهـێزکـردنی یادەوەرییـە مـاوەکـورتەکان و مـاوە درێـژەکـان.
٦ـ کنجکاوی هـۆکارێکە هـانی منداڵان دەدات. کە ئارەزووی فـێربـوونی شتە نوێیەکان بکەن، لە رێگەی تاقـیکردنەوەوە. منداڵانی کـنجکاوی بەزۆری گەشـبین و دڵخـۆش و هـیواخـوازن و جیـاوازن، لەگـەڵ منـداڵانی هـاوتەمەنیانـدا.
٧ـ بە پشتبەستن بە توێژینەوەکان، کە لەلایەن کۆمەڵەی زانستی دەروونییەوە، ئەنجام دراون، کنجکاوی رۆڵێکی گرنگ لە ئاستی خوێندنی منداڵان دەگێڕێت. منداڵان کنجکۆڵ بەزۆری لە قـوتابخانەکانـدا، ئاستی ئەکادیمیان، لە منـداڵانی هـاوپـۆلەکانیان بەرزتـرە.
٨ـ کـنجکاوی لە منـداڵانـدا، دەتـوانێـت رۆڵـێکی زۆر گـرنگ بگـێڕێت لە باشترکـردنی پەیـوەنـدییەکانی منـداڵان. فـێردەبـن کە چـۆن سـنوور بـۆ پەیـوەنـدییەکانیـان دابـنـێن.
٩ـ کـنجکاوی وا لە منـداڵان دەکـات، کە بتـوانـن کـێشەکـانی خۆیـان چـارەسەربکەن. بـشتـوانـن لە داهـاتـوودا رووبـەڕووی ئاستەگـیـیەکانی رێـگەی ژیـانیـان بـبنـەوە.
١٠ـ کـنجکاوی یارمەتیی منـداڵان دەدات، کە بێـزارنەبـن و دان بە شـکـستیدا نەنـێن و چەند جارێک هەوڵبدەدەن بۆ بەدەستهێنانی سەرکەوتن. بۆ نموونە (تۆماس ئەدیسۆن) ی داهـێنەری کارەبا. منداڵـێکی کنجکۆڵی زۆر پرسیارکەر بوو. بۆ داهـێنانی کارەبا، لە (٩٩٩) تاقـیکردنەوەدا سەرنەکەوت. بەڵام ئەدیسۆن بێـزار نەبوو و وازی نەهـێـنا، تا لە تاقیکردنەوەی (١٠٠٠) رەمیندا سەرکەوت و کارەبای داهـێنا. هەروەها نووسەر و شانۆکاری جیهـانی (شکسپـیر) دەڵـێت:”تا لاپەڕەیەکـم نووسی.. هـەزار پەڕەم دڕی”.
١١ـ منداڵانی کـنجکاوی، هەردەم شـتێک لە ئەنـدێـشە و مێشکیان دایە، بۆ داهـێنان و زانـین و دۆزینەوە، یا بـۆ تاقـیکـردنەوە و سەلـمانـدن.
١٢ـ کـنجکاوی، داهـێنان، لێهـاتـوویی چارەسەرکـردنی کـێشەکان، سێ تایبەتمەنـدیی گرنگن، کە فـێربـوونییان، تەواوی ژیانی منـداڵەکانتان مسۆگەر دەکەن و دەبنە هـۆی داهـێنان و داڕشـتـنی بیـرۆکەی نـوێ و پـلانـدانـان لە دواتـردا.
١٣ـ منداڵانی کنجکاوی، هەردەم حەزدەکەن خۆیان ببنە پێشەوە و لەبەردەم هاوڕیانی هـاوپۆلەکانیان و مامۆستاکانیان، تواناکانی خۆیان بسەلمێنن. زیاتر لە قوتابییەکانی تر دەستیان بەرزدەکەنەوە، زیاتر دەپرسن. حەزدەکەن زیاتر خۆیان خۆشەویسـت بکەن.
١٤ـ کـنجکاوی، ئازایـەتییەکی وێژەیی زیـاتـر بە منـداڵان دەبەخـشـێـت. بەبێ تـرس و بێ شەرمکردن، بە زارەکی لەبەردەم کەسانی تردا، گوزارشت لە ناخی خۆیان دەکەن.
چـۆن پـەرە بە کـنجکاوی منـداڵەکانتان دەدەن:
دایکان و باوکان و مامۆستایانی خۆشـەویست، دوای ئەوەی کە سوود و گرنگییەکانی کـنجکاویتـان زانی، بـۆ ورووژانـدنی بیـرکـردنەوە و بـۆ پـەرەپێـدان بە کـنجـکاوی لە منـداڵەکانتان و لە قـوتابییەکانتانـدا، گەلـێک هـۆکـار و رێـگا هـەیە کە بـیانگـرنەبـەر:
١ـ هانـدانی منداڵان بۆ پرسیارکردن: هەرچەندە ئەو پرسیارانەی منداڵەکانتان دەیانکەن بێـشومـارن و رەنگە بێـزارکەریـشـبـن. پـرسیارگەلـێکی سـەیـر و سەرسـوورهـێنەرتان لێبکەن. لەوانـەیە وەڵامـدانەوەیان قـورسبـێـت، یان وەڵامی دەسـتبەجـێی هـەنـدێـک لە پرسیارەکانیان نەزانـن. وەک: ئێـمە لە کـوێـوە هاتـوویـن؟ بۆ خەڵکی دەمـرن؟ خـوا لە کـوێـیە؟ بـۆ چـیای هـەڵگـورد ئەوەنـدە بـەرزە؟ بـۆچی…؟چـۆن…؟ بـۆچـی… بـۆ..؟ بە دەیان پرسیاری لەم جـۆرانە. بەداخەوە کە هـەنـدێک لە دایکان و باوکانی نابـەڵـەد، لە منداڵەکانیان تـووڕە دەبن و بە: چەنبـاز، هەڵـەوەڕ، خۆهەڵـقـورتین، زۆربـڵێ، بێشەرم ناویان دەبەن. بەڵام لە راسـتیدا زۆر پـرسیاکـردنی منـداڵان، نیشانـەی زیـرەکـیـیانە. بە دوای وەڵامی دروسـتی پـرسـیارەکـانیانـدا دەگـەڕێـن، دەیـانـەوێـت ئـەوەی نایـزانـن، لە رێـگەی وەڵامی راستەوە بیـانزانـن. بۆیـە هـانـدانی منـداڵەکانتـان بۆ پـرسـیارکـردن بە ئـازادی، گەشـە بە کـنجکاوییان دەکـات. ئیـلهـام بەخـشیش دەبـن بـۆ ئـەوەی درێـژە بە فیربوون و بە زانین و بە دۆزینەوە و بە وەرگرتن و بە داهـێنان بدەن. بۆیە کنجکاوی تایبـەتـمەنـدیـیەکی ئەرێـنی و خـوازراوە لـە منـداڵانـدا. هـەرگـیز نابێـت وەڵامـدانـەوەی پـرسیارەکانی منـداڵـەکانتان پـشتگـۆێ بخـەن، یان بە هـەڵە وەڵامیان بـدەنەوە. چونکە کاردانەوەی خـراپیان لەسەر دەروونی منـداڵەکانتان دەبێـت. وا تێدەگەن کە بەهەنـدیان نازانـن و شایەنی رێـزگرتن نین. ئەوان وا دەزانن کە ئێوەی دایکان و باوکان، هەموو شـتێک دەزانـن و وەڵامی هـەمـوو پـرسیارێکتان لەلایـە. پێـویستە بە نـەرم و نیانی و میهـرەبـانی و زەردەخـەنە و سـنگـفـراوانیـیەوە، گـوێ لە پـرسـیارەکانی منـداڵـەکانتان بگـرن و پـردێکی خۆشـەویـستی و رێـز لە نیـوانتـانـدا هـەبـێـت.
٢ـ چالاکـییەکانی رۆژانە: ناوبـەناو گـۆڕانکاری لە رۆتـینی رۆژانەی منـداڵان بکەن و سوپـرایـزە ئەرێنییەکان پێویستن، دەتـوانن ئارەزووی کنجکاوی منداڵان باشتر بکەن. کاریگەرییەکی زۆر لەسەریان دروستبکەن. چونکە رووڕبەرووی شتی نوێ دەبنەوە.
هەوڵی گۆڕانکاری و تازەگەری ناوازەیی دەدەن. هەستی کنجکاوی منداڵان و شێوازی دەرکەوتنیان و جـۆری پرسیارەکانیان، بەپێ قـۆنـاغـەکانی تەمـەنی منـداڵان دەگۆڕێت.
٣ـ زۆر خوێنـدنەوەی پەرتـووک: هـەر لە منـداڵـییەوە، منـداڵەکانتان بکەن بە هـاوڕێی پەرتـووک و گـۆڤارەکانی منـداڵان، تا خـوو بـە خـوێـنـدنەوەوە بگـرن. چـونکە وەڵامی بەشـێک لەو پرسـیارانەی لە ئەنـدێـشەیـان دان. لە رێـگەی خـوێنـدنەوەوە بەدەستـیان دەهـێنن. چـیرۆکی خۆشییان بۆ بخوێـننەوە و دەربارەی چـیرۆکەکە پرسیاریان لێبکەن.
٤ـ پێویستە ئێوەی دایکان و باوکان لە کنجکاویدا، ببن بە پێشەنگ و بە سەرمەشق بۆ منـداڵـەکانتان: تا چاو لە ئێـوە بکەن و بە دووای زانیـاری و بیرۆکەی نوێـدا بگەڕێـن.
٥ـ منـداڵەکانتان بەرن بۆ سەیران و بۆ گەشـتی سروشت: بیان بەن بۆ مۆزەخانەکان و بۆ پەرتووکخانە گشتییەکان و بۆ پێشانگاکانی وێنە و بۆ کۆڕی ئەدەبی و رۆشـنبیری و بـۆ بـینـیـنی فـیـلمی سـینەمـایی تایبـەت بە منـداڵان و بـۆ بیـنـیـنی شـانـۆی منـداڵان. بە تایبەتی منـداڵان لە سـروشـتەوە زۆر کارامەیی فـێردەبـن و کـنجاویتردەبـن، کۆمەڵـێک بیرۆکە و پرسیار نوێیان و داهـێنانیان لا دروست دەبن. زانیاری زیاتر بەدەستدەهـێـنن. دەربارەی ئەو شتانەی کە دەیانبینن، پرسیاریان لێبکەن و گوێ لە وەڵامەکانیان بگرن.
٦ـ هەرچەندە زۆرێک لەو شتانەی کە منداڵان حەزیان لێدەکەن، یان دەیانەوێت تاقـییان بکەنەوە، مەترسـیدارن بۆیـان: بەڵام نابێت سەرکوت و دەمکوتی منداڵەکانتان بکەن و بیانتـرسـێنـن بە: نـەکەن، وا مەکەن، دەستیان لـێمەدەن، تاقـییان مەکەنەوە، رامەکەن، قـسەمـەکەن، سەرکـوێـریان بکەن و هـەمـوو شـتێک لـێـیان بـکەن بە بـڤـەیە،. بەڵکو باشتر وایە هـەوڵـبدەن ژینگەیەکی فـێربوونی گونجاو و هـانـدەریان بۆ بـڕەخـسێنن. با خۆیان تاقـیبکەنەوە. راستی و هەڵەکانی خۆیان بـزانـن، پەنـد و وانە لە سەرکەوتـن و لە شکستییەکانیان وەربگـرن. مەبەستیشمان ئەوە نییە، لەژێر چاودێری و کۆنترۆڵـدا نەبـن. لە کاری ملهـوڕی و سەرەکـێشیی لە توانابەدەر و مەترسیدار دوورنەخرێنەوە.
بۆ هـانـدان و پشتگـیریی کنجکاوی لە منـداڵەکانتانـدا، دەبێـت کاتیان بۆ دیاری بکەن و بابەتی هەمەجۆرە و هەمەڕەنگەی یاریکردنینان بۆ دابین بکەن لەگەڵیاندا یاری بکەن. بۆ گەشەکردنی ئەنـدێشە و بیـرکردنەوەیان. بـواری پرسیار و وەڵامیان بۆ بـڕەخـسێنن.
٧ـ دابینکردنی ئامرازە مۆدێـرنە گونجاوەکان بۆ منداڵەکانتان: بتانەوێت یان نەتانەوێت، ئەم ئامرازانە، وەک: ئینتەرنێـت و ئایپـاد و ئەپـڵـیکەیـشنەکان. بـوونەتە پێویستیی ئەم سەردەمە. کە هـۆکارێکن بۆ گەشەکردنی کنجکاوی لە منداڵانـدا. کاریگەرییان هـەیە و سـوود بە منـداڵەکانتـان دەبـەخـشن، لەسـەر خـۆیـان فـێریان دەبـن کە چـۆن بەکاریـان بهـێـنن. بە دوای وەڵامی پـرسیارەکانیان و بە دوای شتی نـوێـدا دەگەڕێـن بێجگە لەو هـۆکار و رێگایانە، بۆ پەروەردەکردنی دروستی کـنجکاوی لە منداڵاندا، گەلێک هـۆکار و رێگەی تـر هـەن، کە هـانـدەر و یارمەتیـدەرن بۆ زیـاتر گەشـەکـردن و پەرەپـێـدانی کـنجکاوی و گەشبینی و هـیواخوازی لە منداڵەکانتانـدا. کە کاردانەوەیان لەسەر ژیانی ئەمـڕۆ و لە داهـاتـوویانـدا هـەیە و دەبێـت. پێـدەچـێـت کە کـنجـکاوی بە تـێپەڕبـوونی کات، کـاڵ بـێـتەوە یا کەمـتر بێـتەوە، فـێربـوونی فەرمی جـێگەی دەگـرێـتەوە.
ئەم نووسینەی ئـێـمە، دەربارەی کنجکاوی لە منـداڵاندا، بە مەبەستی زانیاری و سوود وەرگرتنە. جێگەی راوێـژکردن لەگەڵ پـزیشکی دەروونناسی منـداڵان ناگرێتەوە. ئەگەر لەم بارەیەوە لە مامەڵەکردن لەگەڵ کنجکاوی منـداڵەکانتاندا، تووشی کـێشەیەک بوون، بێ شەرمکـردن دروسترە، راوێـژ بە پـزیشکێکی پسپۆری دەروونناسی منـداڵان بکەن.
(*) بۆ نووسینی ئەم بابەتە سوودم لە چەندین سایتی ئینگلیزی و عەرەبی وەرگرتووە.
رەزا شـوان
نەرویــج: ٢٠٢٤
Discussion about this post