ئیحسان فەتاح :
کورد دەڵێت (کاسەی پڕ، ئاشتی ماڵە).. تا کۆتایی ساڵی 2013 ئابوری هەرێمی کوردستان بە هەموو کەم و کوڕییەکانییەوە لە گەشەکردنێکی بەردەوامدابوو، پارتە کوردییەکانی هەرێمیش جارێ نەکەوتبوونە سکی یەکتر (چ عەیبمان نەبوو)، ئەو نەوتەی عێراق کە بە درێژایی مێژووی نەوت بۆ سەرکوتکردنی کورد بەکار دەهێنرا، ڕێژەی 17%ی کەوتە دەستی خۆمان و شەپڵی شەپانمان لە سەری دەکرد، داهاتی ساڵانەی هەرێم لە بەغداوە 10 ملیار دۆلاری تێپەڕاند. هێدی هێدی ئاراستەکان بۆ ئەوە دەڕۆیشتن کە کۆمەڵگایەکی کەنداو(خەلیج)ی دروستبکرێت، کۆمەڵگا بەشیوەیەك پەروەردە دەکرا، کە ئیتر پێویست ناکات کەس ئارەقە بڕێژێت، ئێدی پێویست ناکات کەس کاربکات، یەك موچە پێداویستییەکانت پر ناکاتەوە؟. بۆت دەکەین بە دوو موچە، دوو موچەت پێ کەمە؟ بزانە کێت لە ماڵەوە هەیە با خانەنشینی بکەین بۆت!. پێت ناخۆشە خزمەتی منداڵەکانت بکەیت؟. سریلانکییەك بێنە و با جلکەکانت بۆ بشوات و ماڵەکەت بۆ خاوێن بکاتەوە، لە ڕێستۆرانت و ئوتێلەکان کارکردن کاری دانیشتوانی هەرێم نییە، دەبێت بەنگەلادیشی و سریلانکی و بێگانەکان بیکەن، پاککردنەوەی شەقامەکان و شارەوانێکان درا بە بەڵێندەرە بیانێکان، ئەو کارانە چیتر کاری دانیشتوانی هەرێم نیین.
بەو شێوەیە ئابوری هەرێم گەیشتە ئەو ئاستەی گەر دوو مانگ بۆری نەوتەکەمان لێ بگرنەوە، ئەوا گەر لە برسان نەمرین، توشی نەخۆشی کەمخۆراکی دەبین. لەشکری موچەخۆرانی هەرێم کە ژمارەیان زیاتر لە 1 ملیۆن و 400 هەزار موچەخۆرە ، مانگانە 850 ملیار دینار وەردەگرن، کۆی موچەی ئەو لەشکرە ساڵانە دەکاتە 8 ملیار دۆلار. ئەو موچەخۆرانە (بێکاری دەمامكدار)ن چونکە جگە لە چەند خزمەتگوزاریەکی ساکار هیچ بەرهەمێکیان نییە، وەکوو فەرمانگەکانی تاپۆ، شارەوانی، پەروەردە، تەندروستی، ئاو، ئەوقاف و ……هتد، زۆربەی ئەو کارانەش خزمەتگوزارین، لە وڵاتە پێشکەوتوەکاندا بەدیگیتاڵ کراوە، کاری پرۆگرامی کۆمپیوتەرە و کارمەندی زۆری پێویست نییە. بە هەموو موچەخۆرانی وەزارەتەکانەوە لە ماوەی ساڵێکدا یەك پەتاتەیان بەرهەم نەهێناوە، خراپی ئەم ڕەوشە بێگومان ناکەوێتە سەر موچەخۆران. پارتەکانی دەسەڵات لە پێشبڕکێیەکی سەختدا بوون بۆ دامەزراندنی زیاتری هاووڵاتیان و خانەنشین کردنیان بە پلە و پایەی بەرز و موچەی باش و چەور، بۆ ئەوەی لە هەڵبژاردنی داهاتوودا چەند دەنگێکی زیاتریان پێ بدرێت.
بەهیچ شێوەیەك بیریان لەم پێشهاتە ئابورییە و تەنگەژەکانی نەکردبووەوە، ئەوە یەکەم جار نییە لە مێژودا کە نرخی نەوت دەگاتە ئاستێکی نزم، لە ساڵی 2004 یش ئەم داڕوخانە لە نرخی نەوتدا ڕویدا، پێش ئەو ساڵەش چەندیین جار نرخی نەوت داتەپیوە، بۆ نمونە لە سەرەتای ساڵی1999 نرخی بەرمیلێك نەوت گەیشتە 16 دۆلار. هۆکارەکانی دابەزینی نرخی نەوت دەگەڕێتەوە بۆ دابەزینی داواکاری لە سەر نەوت لە جیهاندا، پاش ئەوەی ئابوری وڵاتی چین پاشەکشەی کرد، یەدەگی نەوتی ئەمریکاو نرخی دۆلاری ئەمریکی بەرزبووەوە، بەرهەم هێنانی نەوتیش لە ڕووی چەندایەتییەوە ڕووی لە هەڵکشانە لە جیهاندا، هۆکارەکان هەرچییەك بن، دابەزین و داڕوخانی نرخی نەوت لە دەرەوەی هاوکێشەکە نییە، بەڵام بەداخەوە یاسەتمەدارانی هەرێم ئەو مەترسییە سامناکەیان نەبینی.
کشتوکاڵ و پیشەسازی پشتگوێخرا، ئەو داهاتەش کە لە کەرتی گەشتیارییەوە دەهاتە بازاڕەکانی هەرێمەوە بە بۆنەی شەڕی داعشەوە قڕی تێکەوت، ئەو پاشخانە ئابورییەی کە هەشمان بوو نەما، زۆربەی گوندەکان لە بری ئاوەدانکردنەوەیان چۆڵکران، دەستکرا بە هاوردەکردنێکی بێشومار لە دەرەوەی وڵاتەوە بە کوالیتییەکی زۆر خراپ. بەکورتی و بە کوردی هەرێمی کوردستان بوو بە کۆمەلگایەکی بەکارهێنەر، لە بری کۆمەلگایەکی بەرهەمهێنەر.
هۆکارەکانی ئەو تەنگەژە ئابورییەی کە هەرێمی کوردستانی تێکەوتووە دەبێتە دوو بەشەوە، بەشێکیان هۆکاری ڕاستەوخۆن و بەشێکی تریان هۆکاری ناڕاستەوخۆن.
هۆکارە ڕاستەوخۆکانی تەنگەژەی ئابوری هەرێم
شەڕی داعش، کە ئەم شەڕە بێگومان خەرجێکی زۆری هەیە، جگە لە ماڵوێرانییەکەی، کە پێویستە دوای کۆتایی شەڕ، شار و گوندەکان ئاوەدان بکرێنەوە و نوێژەن بکرێنەوە، کە ئەمە بودجەیەکی زەبەلاحی پێویستە.
هاتنی نزیکەی دوو ملیۆن ئاوارە و پەناهەندە بۆ هەرێم.
کێشەی بودجە و خەرجی پێشمەرگە لە گەڵ بەغدا.
داڕوخانی نرخی نەوت.
داڕوخانی نرخی نەوت یەکێکە لە هۆکارە هەرە سەرەکییەکانی ئەو تەنگەژە ئابورییەی کە هەرێمی کوردستانی تێکەوتووە. نرخی ئەمڕۆی نەوت بۆ هەر بەرمیلێك 35 دۆلارە، بەو 700 هەزار بەرمیلە نەوتەی کە هەرێم ڕۆژانە دەیفرۆشێت، داهاتی هەرێم ساڵانە دەکاتە نزیکەی شەش ملیار دۆلار، بێگومان تێچووی گواستنەوە و دەرهێنانیشی هەیە، کە ئەمە بەشی موچە و پێداویستییەکانی هەرێم ناکات، چونکە هەرێم لە ساڵانی پێش قەیرانە داراییەکەی، ساڵانە زیاتر لە 10 ملیار دۆلار داهاتی نەوتی هەبوو. پێش ئەم قەیرانە داراییەی هەرێم نرخی هەر بەرمیلێك نەوت لەدەور و بەری 120 دۆلار بوو، کەواتا گەر نرخی نەوت گۆڕانی بەسەردا نەهاتبایە و هەر 120 دۆلار بوایە، ئێستا داهاتی نەوتی هەرێم زیاتر لە 21 ملیار دۆلار دەبوو. بەڵام ئەوە بریا و گریمان و خۆزگەیە، ژمارەیەك نییە پشتی پێببسترێت.
هۆکارە ناڕاستەوخۆکانی تەنگەژەی ئابوری هەرێم.
پشت بەستن تەنها بە سامانە سروشتییەکان و فەرامۆشکردنی سەرچاوەکانی تر.
بڵاوبونەوەی گەندەڵی، بەدەگمەن لێپرسراوێکی هەرێم، یان لێپرسراوێکی حیزبی دەبینین کە دەوڵەمەند نەبێت، کە ئەوانیش داهاتەکەیان هەر موچەیە. گەندەڵی بە شێوەیەکی ترسناك هەموو دامەزراوەکانی هەرێمی گرتووەتەوە.
دامەزراندن و خانەنشین کردنێکی بێشومار لە دەرەوەی دادپەروەری کۆمەڵایەتی، تا کار گەیشتە ئەوەی حکومەتی هەرێم دەبێت ئێستا ساڵانە 8 ملیار دۆلار بۆ خەرجکردنی موچە تەرخان بکات!. بەڵام داهاتی ئەمڕۆی نەوت لەو پارەیە کەمترە، بێگومان خەرجی هەرێم تەنها موچە نییە.
خەرجکردنی بودجەی هەرێم لە ساڵانی ڕابردودا بە شێوەیەکی بیروکراتسی و بێ بنەما و دابەشبونی بودجە بە سەر زونی سەوز و زەرددا.
حکومەتی هەرێم نەیتوانی یەدەگی نەختینە(الاحتياطي النقدي) پاشەکەوت بکات. هەموو وڵاتێك لە بودجەی ساڵانەی خۆی، بڕێك پارە پاشەکەوت دەکات تا کەڵەکە دەبیت، وەکوو کورد دەڵێت(پارەی سپی بۆ ڕۆژی ڕەش) بەڵام حکومەتی هەرێم کە ئامانجێتی سەربەخۆیی دەوڵەتی کوردستان ڕابگەیەنێت، کەچی هیچ یەدەگێکی نەختینەی نەبوو کاتێك کە لێی قەوما. هەموو وڵاتانی جیهان یەدەگی کاشیان هەیە لە (دراوی بیانی وەکوو دۆلار یان یورۆ یان…) ئەم یەدەگی نەختینەیە پێگەی ئابوری وڵاتان بەهێز دەکات و لە هەمان کاتدا وڵاتانی خاوەن یەدەگی نەختینە دەتوانن لە کاتی ڕودانی کارەساتی سروشتیدا یان لە کاتی لێقەومان و شەڕدا یەدەگی نەختینەی خۆیان بەکار بهێنن و نەکەونە قەرزکردن. یەدەگی نەختینەی وڵاتی چیین بۆ نمونە 3 ترلیۆن و 634 ملیار دولارە، کە لە پلەی یەکەمدا دێت لە سەر ئاستی جیهان، یەدەگی نەختینەی هندستان نزیکەی 350 مليار دولارە، سەنگافورا 250,410 مليار دولار یەدەگی نەختینەی هەیە. بەڵام هەرێمی کوردستان پێش ئەوەی نرخی نەوت دابەزێت هیچ یەدەگێکی کاشی نەبوو، ئێستاش لە باتی یەدەگی نەختینە 20 ملیار دۆلار قەرزارە.
هۆکارەکان زۆرن بۆ دروستبوونی ئەم تەنگەژەیە، بەڵام ئەو دیاردەیەی لە هەرێمی کوردستان هەیە بێ وێنەیە، لە پێنچ ملیۆن دانیشتووی هەرێم 1 ملیۆن و 400 هەزار موچەخۆرمان هەیە کە بە گوێرەی پێوەرەکانی ئابوری ناکرێت هەموو مانگێك 850 ملیار دینار بۆ موچە خەرج بکرێت و هیچ بەرهەمێکیشیان نەبێت، دەتوانیین بڵێین زیاتر لە یەك ملیۆن بێکاری دەمامكدارمان هەیە لە هەرێم.
با هەمومان دەست بە دوعا بیین بۆ ئەوەی نرخی نەوت بەرزبێتەوە، ئەگەر نا.. پێ دەچێت حکومەتی هەرێم موچەی پێ نەدرێت، بەتایبەت نرخی نەوت لە دوو هەفتەی ڕابردوودا زیاتر لە 20% ی بەهای خۆی لە دەستداوە، کەسیش نازانێت لە داهاتودا نرخی نەوت چی لێ بەسەردێت.
