رەزا شـوان
لە ئەمـڕۆدا، لە ئەنجـامی کاردانـەوەی ئەو هەموو ســتەم و نـاڕەوایی و نایـەکسانی و نادادپەروەری و تونـدوتیژی و پێشێلکارییانەی کە لە کۆمەڵگای کوردیمانـدا، لە لایەن پیـاوانی دەسـەڵاتسالارەوە، بەرانبـەر بە کچـان و بە ژنـانی کورد دەکـرێن، کە هـەمـوو بوارەکان و جمگەکانی ژیانیان قـورخکـردوون و هـیچ بـوار و دەرفەتێکیان بۆ کچـان و ژنـان نەهـێشتوونەتەوە و ئازادییـان سـنووردارکـردوون. بە چاوێکی کەمـتر و بە پلـە دوو لە کچـان و ژنـان دەڕوانـن و مافـە رەواکانیان پێ رەوا نابینن و بەبێ دەسەڵات و بـە زەعـیـفە و دەڵـەشــڕ و نـاوچـاخ نـاویـان دەبـەن. ئـەم نـایـەکـسـانییەش سـەرجـەم کۆمەڵگاکانی رۆژهـەڵاتی گرتۆتەوە، بە تایبەتیش لە دەوڵەتانی ئیسلامیدا. کە ژنـان بە کارەکەر و بە موڵک و بە پاشکـۆی پیاوان دەزانن. دەبێ پیاوان بەسەر ژنانـدا زاڵـبن.
یەکسانی (جـێـندەر) و بزووتنـەوەی (فـێمێـنیزم) بـوونەتە باسێکی گەرم و بە بابەتـێکی گرنگ و هەستیاری میدیا و راگەیاندن و سایتە ئەلیکترۆنییەکان. ساڵانە چەندین کۆڕ و کۆبوونەوە و سیمینار و پانێل و خۆپیشاندانی ناڕەزایی دەربارەی ئەم پرسە سازدەکرێن. کە کەسانی ئاکادیمی پسـپۆر و شارەزا و رێکخراو و چالاکوانانی بواری مافەکانی ژنان، باس و توێژینەوە و لێکۆڵینەوە و را و بیرۆکە و بۆچوون و رەخنە و پێشنیارەکانیان بۆ چـارەسەری ئەم کـێشەیە پێـشکەش دەکـەن. بەشـداریکـردنی هـەردوو رەگـەزی نێـرینە و مێـینە بە یەکسانی، لە هەموو بوارەکانی ژیاندا لەسەر بنەمای توانا و پسپۆری، تەنیا چارەسەرە بۆ چارەسەرکردنی نایەکسانی جـێندەری. پێویستە ئەم راستییەش نەک هـەر بە قسەی رووت، بەڵکو بە راستی و کـرداری لە رۆشنبیری و لەسەر زەویی راسـتیدا، رەنگـدانـەوەی هـەبێـت. ئـەمـە راسـتیـیەکی هـاشـا هـەڵـنەگـرە، کـە ژنـان و پیـاوان هەردوو نیوەکەی کۆمەڵـن و تەواکەری یەکـترین و هەردوو باڵی ژیان و پێشکەوتـنن.
“جـێـندەر” وشەیـەکی ئینگـلیـزییە و لە وشـەی “جـینـۆس”ی لاتـینـیـیەوە هـاتـووە.
وشەی”جـێندەر” لە زانستی زمـان و لە فەرهەنگـدا، بریتییە لەو جیاوازییە زگماک و سروشتییانەی کە لە نێوان نێر و مێـدا هـەن. بە تایبەتیش لە جیاوازە بایۆلۆژییەکاندا.
جیاوازییە بایـۆلـۆژییەکانی جەستەش چەسپاون و نەگـۆڕن. کەواتە زاراوەی جـێـندەر پێناسـەیە بۆ هـێـمای دوو گـیانـلەبـەری نـێریـنە و مـێـینە. ئـەم دوو مـرۆڤـە لە رووی بایـۆلـۆژییـەوە جیـاوازن و وەک یەکـنـین، هـەریەکـەیـان خەســڵەت و تایبـەتـمەنـدیی رەگـەزیی خـۆی هـەیـە. کە شـونـاسـنامەی رەگـەزی مـرۆڤ پـێکـدەهـێـنـن، ئەمـەش سـروشتییە، مـرۆڤ کە لەدایـک دەبێت یا کچـە یا کـوڕە. جـێـندەر لە ناوەڕۆکـدا، واتە
قـبووڵکـردنی رەگـەزی یەکـترییـە وەک کـچ و کـوڕ.
چەمکی “جـێندەر” بەرامبـەر بە “رەگـەز” پێناسەکـراوە. بە پێی ئەو پـێناسەیەی کە لە ئەنسیکـلۆپیـدیـای (نەتـەوە یەکگـرتـووەکان) و رێکەوتنە نێـونەتـەوەییەکانـدا هـاتـووە، جـێندەریان بەرانبەر بە رەگەز داناوە. بەپێی پیناسـەکەی نەتـەوە یەکگرتووەکان، واتـای جـێندەری (بەرابەری رەگەزییە، واتا دابینکـردنی هـەل و پێـداویستییەکـانە بە یەکـسانی لە نێـوان ژنـان و پیـاوان دا، هەروەهـا بەرابـەرییە لە بـەردەم یاســادا).
لە “پسـوولـەی کەسایەتی” و “پاســپۆرت”ی هەریـەکە لە ئێـمە، بەرانبـەر”رەگـەز” مـێ یا نـێر نـووسـراوە. ئەمـەش ئاماژەیـە بە ناسـنامەی رەگـەزی هـەریەکمـان.
ئامانجی نەتەوە یەکگـرتووەکان ئەوەیە، کە بە یەکسانی مامەڵە لەگەڵ کچان و کوڕانـدا بکـرێت. یەکسانی جـێـندەری یەکێکە لە ئامـانجە گرنـگەکانی راگەیانـدنی گـەردوونی بۆ مافەکانی مرۆڤ کە لە لایەن نەتـەوە یەگرتووەکانەوە راگەیەندراوە. یەکسانی جـێندەری بەشێکە لە پرۆگرامە نەتەوەییەکانی وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریکا. کە هەر لە منداڵییەوە پەیـڕەویی ئەم یەکسانییە جـێندەرییە دەکەن و بە یەکسانی لە کچـان و کـوڕان دەڕوانن. هـەردوو رەگەز ئـازدن. جیاوازیش لە ئەرکەکان و لە مافـەکانی کچـان و کـوڕان ناکەن.
جـێندەریزم، سیستمێکی کۆمەڵایەتی و باوەڕێکی کولتوورییە. کە دەڵێت: جێندەر تەنها دوو دانـەی هـەیـە: نـێر و مـێ. هـەر وەک چـۆن دوو زایـەنـد هـەن. واتـە جـێـنـدەری کەسایەتییەک هاوشێوەی زایندەکەیەتی. کچان گەورەدەبن و دەبن بە ژنـان، کوڕانیش گەورەدەبن و دەبـن بە پیـاوان. ئەمەش راستییەکی زگمـاکی و سروشـتی و نەگـوڕە.
جـێندەر پێیوایە، کە هەموو ئەو ناڕەوایی و نایەکسانی و پەراوێزخستنەی رووبەڕووی کچان بوونەتەوە. هیچ پەیوەنـدییەکیان بە تایبەتمەندییەکانی بایـۆلـۆژییەوە نییە. بەڵکو دەرئەنجامی نۆرم و رێساکان و بنیادنانی کولتوورییـەکەی کۆمەڵگایە. ئەوە کۆمەڵگایە لەسـەر بنەمـای بایـۆلـۆژی، جیـاوازیی خسـتۆتە نێـوان کچـان و کـوڕان. ئەم جیـاوازی کردنـەش لە ئەنجـامی پەروەردەیـەکی نادروسـت و سەقـەتی کۆمـەڵایەتییـەوە دروسـت بـووە. کـە هـیچ رەوایـەکی لـۆژیـکی و مـۆراڵی و یاسـایی و مـرۆڤـایـەتیـیان نیـیە.
یەکسانی جـێندەری، ئاماژەیە بۆ مامەڵـەکردنی یەکسانـانەی دروست لە نێـوان کچـان و کـوڕانـدا، بەپـێی پێویستی و توانـا و لێهـاتـوویی هـەر یەکـەیـان. بێگـومان یەکـسانی و هاوسەنگی جێـندەری دەبێتە رەهـەند و هۆیەکی زۆر گرنگی پێشکەوتن و گەشەکردنی ئابـووری و پـەروەردەیی و کۆمـەڵایەتی و دادپـەروەری و رامیـاری و سەقـامگـیری و یەکـتری قـبووڵکـردن. لەمە زیـاتر ناچـینە نـاو قـووڵایی ئـەم باسـە فـراوانـەوە. دێیـنە سەر کـرۆکی باسـەکەمان کە دەربـارەی نایـەکسانی جـێـندەرییە لە ئـەدەبی منـداڵان دا.
منـداڵان لە تەمەنێکی زۆر زوودا، هـەستی رەگەزییان گەشەدەکات. زۆربەی منـداڵان لە نێـوان (١٨) مانـگ بـۆ (٣٠) مانـگ ناسـنامەی رەگـەزییـان گەشـەدەکات. کـەواتە جێندەر لایەنێکی گرنگە لە لایەنەکانی گەشەکردن. بابەتێکی بڵاوە لە ئەدەبی منداڵان دا دەتـوانین ئاشکـرای بـکەیـن. منـداڵان لە گـەلێ سەرچـاوەوە زانـیـاری وەردەگـرن. لە خـێزان و مامۆسـتاکان و هـاوڕێکـانیان، هـەروەهـاش لە ئـەدەبی منـداڵانەوە. منـداڵان هـەوڵی دروستکـردنی ناسنامەی تایبەتی خۆیـان دەدەن. یەکـێک لەو رەگـەزانـەی کە کارتێکـردنیان لـەم ناسـنامـەیـەدا هـەیە. ئـەو ئـەدەبـەیە کە دەیخـوێنـنەوە یان بـۆیـان دەخوێننەوە. ئـەدەبی منـداڵانیش بە گشتی بەوە پێناسە کراوە، هەر شتێک دەگەیەنێت کە منـداڵان دەیخـوێنـنەوە. بـەڵام ئـەم پێـناسـەیە لە جـیهـانی ئەمـڕۆدا بەرتەسـکە.
دەکرێت لە رێی ئەدەبی منداڵان و چالاکیی پەیوەندیداردا، کارتێکردن لە هەڵوێستەکانی منـداڵان و رەگەزییەکـانی منـداڵان بکـرێت. زۆربەی منـداڵان هەستێکی جـێگـیریان بە ناسـنامەی رەگـەزی خـۆیـان هـەیە.
نووسەرانی بوارەکانی ئەدەبی منداڵان دەتوانن رۆڵێکی گرنگ و کاریگەریان لە چاندنی تۆوی یەکسانی جـێندەریدا هەبێت، بە دابەشکردنێکی یەکـسانی و لەسەر بنەمـای توانا و لێهـاتوویی، بێ لایەنگیری، رۆڵ و چالاکی پاڵەوان و کەسایەتی و کارەکتەرەکانی ئەو بابەتە هەمەجـۆرە ئەدەبییانەی کە بۆ منداڵان دەیاننووسن دابەش بکەن. کە لە ئەمڕۆ و لە داهـاتووشـدا کاریگەری و رەنگـدانـەوەیـەکی ئەرێنـیان دەبێـت.
شـێواز و رێبازی گونجـا و ئەرێـنی، لە دەربڕینی رۆڵی هەردوو رەگەز، بێ لایەنگـیری لە ئـەدەبی منـداڵانـدا، کارتێکـردنی لەسـەر بۆچـوون و هـەڵـوێستەکـانی منـداڵان دەبێت دەربـارەی رەفـتار و هـەڵسوکـەوتی گـونجـاو بـۆ جـۆری کۆمـەڵایـەتی لـە کۆمـەڵـدا.
بەڵام بە زۆری تێبینی ئـەوە دەکـەین کە لە ئـەدەب بە گـشتی و لە ئـەدەبی منـداڵانـدا بە تایبەتی، نایەکسانی و ناهـاوسەنگی و نادادپەڕوەریی لە رۆڵی رەگەزی کۆڕان و کچـان بە زەقـی بەدیـدەکـەین. ئەمـەش بـۆ بـاوبـوون و بۆ لایـەنـگـیریی رەگـەزیی کـۆمـەڵـگا دەگەڕێتەوە، کە جیاوازییەکی کۆمەڵایەتییە نەک بایـۆلـۆژی. کـۆڕان لە پێشتر دەزانـن، هەمـوو ئـازایـەتی و بەهـێزی و قـارەمـانـێـتی و سـەرەکـێـشی و هـیوا و سەرکـەوتـن و فـریـادڕەسـییەک، دەیـانـدەنە پـاڵی کـوڕان. بەڵام سـۆزداری و لاوازی و بێ هـیـوایی و شکستی و بێ دەسەڵاتی و بەدەبەخـتیش، دەیـانـدە پـاڵی کچـان. تا ئەمـڕۆش بەشێک لە کۆنەپەرستان و ئەقـڵ ژەنگگـرتووان. هەبوونی کـچ و نەبـوونی کـوڕ بە (وچاخ کوێـر) ناودەبـەن. لە کاتێکـدا کە کچـانی کوردمـان لە هـەمـوو بوارەکـانـی ژیـانـدا، بە کرداری سەلمانـدوویانە کە هـيچـیان لە کـۆڕان کەمـتر نییە. ئەوەتـا لە سەنـگەرەکانی پێشـەوە بەرگـری لە کـوردسـتانی نیـشـتـمانی پیـرۆزمـان دەکـەن. شـان بـە شـانی بـراکـانیـان، گیانبەخـشانە دەجـەنگـن و چەنـدین داسـتانی بێـوێنەی قـارەمانێتیان تـۆمـارکـردوون و بوونـەتە جێی سەرسوڕمانی میللەتـانی جـیهـان و بە نموونە بۆ کچانی شۆڕشـگـێڕ و تێکۆشەر. ئەی پێشینانی کورد نەیانـوتووە:”شـێر لە لانە دەربـچێ.. چ نـێر چ مێ”.
بڵاوبوونەوەی نایەکسانی جێندەری لە ئەدەبی منـداڵاندا، جێی سەرسوڕمان نییە، کاتێک کە کۆمەڵگا روانینی ناهاوسەنگی و نایەکسانیان دەربارەی جـۆری کۆمەڵایەتی رەگەزی هـەبێت. تا ئەمڕۆش بەشێکی زۆری بابەتەکانی ئەدەبی منداڵان لە چوارچیۆە و قالبێکی نوخبـەیی رەگەزی دان. نەک هەر لە ئەدەبی منـداڵانی کورد، بەڵکـو لە زۆر لە شـاکارە ئەدەبییەکانی جیهـانیش بۆ منداڵان، بە زەقی دیـاردەی نوخبـەی رەگەزییـان پێـوە دیـارە. دەبینین بە زۆری لایەنگیری رەگەزی نێرینەیان گرتووە، رۆڵی پاڵەوانێتی و کەسایەتییە سەرەکییەکانیان بە رەگەزی نێرینـە داون. بەمەش هەلی ناسانـدنی رەگەزییان لای کچان سنووردار کردوون. نەک هەر لە ئەمـڕۆدا، بەڵکو هەر لە سەرەتا و لە دێـر زەمـانەوە، هەژموونی نێرینە و کوڕسالاری، کە دروستکراوی کۆمەڵگایە، لە ئەدەبیات دا باوبووە. کەواتە ئەمـە سـتەم و نایەکسانییەکی مێـژووییە دەرهـەق بە کچـان کە نیوەی کۆمەڵـن. بە داخەوە کە لە ئەمـڕۆی پێشکەوتـووشدا، ئەم نایەکسانییە رەگـەزییە درێـژەی هـەیە.
زۆر لەو تـۆژێنـەرانەی کە شرۆڤـەی ئـەدەبی منداڵانیـان کـردووە، بۆیـان دەرکـەوت کە زۆربـەی ئەو پەرتـووکـانەی بۆ منـداڵان چاپکـراون، هـەژمـوونی کەسایەتی نـێرینەیـان پێوە دیارە. بۆ نموونە: تـۆژێنـەر(ئێس. ئێرنست) لە ساڵی (١٩٩٥) دا لە شیکردنەوەی ناونیشانەکانی ئەو پەرتووکانەی کە بۆ منداڵان نووسراون و چاپکراون، بۆی دەرکەوت کە ناوی نـێرینەکـان دوو هـێندەی ناوی مێـینەکانن. ئەوەشی بۆ دەرکەوت تەنـانەت ئەو پەرتووکـانەش کە نـاوی کچـان یا نـاوی بێ لایـەنی نێـوان هـەردوو رەگـەزیـان بەسـەر ناونیشانەکـانیانەوە هـەیە. بە زۆری بە دەوری کەسایـەتییەکی نێـرینـەدا دەسوڕێنـەوە.
لایەنگـیری رەگەزیش زیـان بە کوڕان و کچـانیش دەگـەیەنێت. بۆیە پێویسـتە بە وردی پێـداچـوونـەوە بە پـڕۆگـرام و بە پەرتـووەکـەکـانی خوێـنـدنـەوەی کـوردی قـوتـابخـانە بنەڕەتییەکاندا بکرێن و تا بزانـرێت تا چ رادەیەک رەچاوی یەکسانی جێندەری لە نێوان کچـان و کوڕانـدا کـراوە. میدیـا و راگەیانـدن و رێکخراوەکانیش، دەتوانن لەم بارەیەوە رۆڵـێکی باش ببیـنن لە هـۆشـیارکردنـەوەی دایـکان و باوکـان و مامۆسـتاکـان.
جارێکیان دادەیەکی باخچـەیەکی منـداڵان لە سلـێمانی، لە بەرنـامەیـەکی تەلەفـزیـۆنیـدا گـێڕایەوە و وتی: کـوڕێکی منـداڵی بـزیـۆی باخچـەکەمـان، هەمـوو رۆژێـک بەبـێ هـۆ لە کچێکی دەدا، زۆر ئامۆژگاری و سەرزەنشمان کرد، بەڵام بێ سوود بوو. ناچاربووین و بانگی دایکـیمان کرد و لەم ستەم و رەفتـارەی کوڕەکی ئاگـادارمان کرد. کەچی دایکی بە هەموو ئەقـڵێکییەوە وتی: جا با لێی بـدات، ئەو کچە ئامۆزای خۆیەتی کە گەورەبێت هـەر بۆ کـوڕەکـەمە. با لە ئێسـتاوە زاڵـبێـت بە سەریـدا و لـێی بترسـێت. لەم نمـوونەی ئـەم جـۆرە ئەقـڵـییەتە کۆنـەپـەرسـتە، کە کـۆیـلەی پیـاوسالاریـن و بێ ئـاگـان لە دنیـای ئـەمـڕۆ، بـوونیـان مـاون.
دەکرێت نووسەرانی بواری ئەدەبی منـداڵان، ئەڵتەرناتیـڤـێکی تر دابـهـێنن، کە ببێت بە ئیلهـام بۆ بنیاتنانی هەڵوێستی باشتر، بۆ یەکسانی جێندەری لە نێوان هەردوو رەگەزدا.
ئاسانترە کە لە منـداڵانەوە، دەسـت بە چاکـسازی و گۆڕانکـاری و بە بنیاتنانی هەستی هاوسەنگی و یەکسانی رەگەزی لە نێـان کچـان و کوڕانـدا بکەین. هـەر لە منـداڵییەوە منـداڵەکـانمان بە یەکـسانی رەگـەزی وهـاومـافی و هـاوئەرکی، گـۆش و پـەروەردەیـان بکەیـن. بۆ هـێنانـەدیی ئـەم ئامانجـانەش، دایـکان و باوکـان و مامۆسـتاکـان و میدیـا و راگەیانـدنەکان و نووسەرانی ئەدەبی منـداڵان و گۆڤـارەکانی منـداڵان، دەتـوانن رۆڵـێکی باڵایان لەم ئەرکە گرنگ و پیرۆزەدا هەبێت. چونکە ئازادی و گەشەکردن و پێشکەوتنی گـەل و نیشـتمان لە هەمـوو بـوارەکـانـدا، بەنـدن بە بەدیهـێنانی یەکـسانی رەگـەزییەوە.
(*) بۆ نووسـینی ئـەم بابـەتە، تـا رادەیـەک سـوودم لـە چـەنـد سـایتـێکی ئینگـلـیزی و عـەرەبی و کـوردی وەرگـرتـووه.
رەزا شـوان
سـويـد: ١٧/ سـێـپتەمبەر/ ٢٠٢١
