نازم دڵبەند هونەرمەندێكە هەم لە كاری نووسینی دەقی دراما و هەم لە دانانی تێكستی گۆرانیدا جێپەنجەی دیارە، ئەگەر چەند لاپەڕەیەك لە ژیانی ئەو هەڵبدەینەوە، ئەوا دەبینین هیچ كاتێك لە خەباتی هونەری نەوەستاوە و هەمیشە كاری تازەی هەبووە. ئەو لە ساڵی 1981ـدا یەكەم درامای نووسیوە، دوادرامایشی “سیدارەكانی باپیرە فەندی”ـیە كە وەكوو خۆی دەڵێت: “هەموو سێكوێجەكانم تەواو كردووە و ئامادەیە كە بكرێتە درامایەكی تەلەڤزیۆنی.” (دڵبەند) لە ئێوارەیەكدا هەندێك لە كاتی خۆی بۆ تەرخان كردین و توانیمان بیدوێنین.
*سەرەتای دەستپێكردنی كاری هونەریت بۆ كەی دەگەڕێتەوە؟
ـ سەرەتای هاتنی من بۆ نێو جیهانی هونەر و نووسین، بۆ ساڵی 1969 دەگەڕێتەوە. ئەو كاتە لە تەمەنێكی بچووكدا بووم و خانووەكەمان لە گەڕەكی (تەیراوە) بوو، من سەرەتا خولیاكەم گرینگیدان بوو بە بابەتی مێژوویی، چونكە ئەوساكە مامۆستایەكمان هەبوو بە ناوی (ئەحمەدی مەلا شەریف) ڕوحێكی كوردیی لە ناخدا هەبوو، ئەو مامۆستایە كە لە پاڵ وانەگوتنەوەیـدا باسی مێژووی كوردی بۆ دەكردین، بۆیە منیش حەزم لە بابەتی مێژوویی دەكرد، بەڵام پاشان وردە وردە، هەستم دەكرد خوا بەهرەیەكی بە من بەخشیوە و بۆیە بەردەوام هەوڵم دەدا پەرە بە بەهرەكەم بدەم، كاتێك خانووەكەمان گواسترایەوە بۆ گەڕەكی (كوران)، لەوێ كۆمەڵە هاوڕێیەكم ناسی لەوانە (دارا محەممەد عەلی، ئەكرەم خامۆش، نامیق عەلی قادر، شێرزاد حەسەن) كە كاریگەرییەیان لەسەر پەرەسەندنی هونەرەكەی من هەبوو. كاتێكیش گەییشتمە قۆناغی ناوەندی، سەردانی ئەو ئەو شوێنانەم دەكرد كە ڕۆشنبیران و هونەرمەندانی لێ دادەنیشتن، لەوانە (چایخانەی وەسمان و كتێبخانەی سۆلاڤ) هەبوون لە هەولێر و بەردەوام باسی نووسین و هونەری تێدا دەكرا، ئیدی لەوێ چەند نووسەرێك و هونەرمەندێكم ناسی. من لەو تەمەنەمدا تامەزرۆییەكی زۆرم بۆ جیهانی شیعر و هونەر هەبوو، بە ئەندازەیەك بوو كە ئیواران پێش ئەوەی بچمە ماڵەوە، دەچوومە گەراجی هەولێر و چاوەڕێی ئەو گۆڤار و ڕۆژنامانەم دەكرد كە لە بەغداوە دەهاتن و دەنگ و باسی شیعر و هونەری تێدا بڵاو دەكرایەوە.
*سەردەمانێك تێكستی گۆرانیت دەنووسی، دەكرێ بپرسین كەی یەكەم تێكستت بۆ گۆرانی نووسی؟ – یەكەم تێكستی گۆرانی كە نووسیم لە ساڵی 1978ـدا بوو، لە سەر داوای هونەرمەندی نەمر (سەید ئەحمەد بەرزنجی)ـبوو و ئاوازێكی هەبوو و داوای لێ كردم كە تێكستێكی بۆ بنووسم، ئەوەبوو شیعری “پەشیمانی”ـیم بۆ نووسی و (كاوە ژاژەڵەیی)ـیش كردوویەتییە بە گۆرانی. پاشان شیعرم دایە هونەرمەند (فوئاد ئەحمەد)، دوای ڕاپەرینییش لەگەڵ (زیاد ئەسعەد)ـی هاوڕێم بە یەكەوە كارمان دەكرد، ڕۆژانە بۆ ماوەیەكی زۆر بە یەكەوە بووین و ئاوازی بۆ دەهێنام و منیش شیعرم بۆ دادەنا، یەكەم شیعریش كە بۆ هونەرمەند (زیاد ئەسعەد)ـم دانا، “خودا حافیز” بوو كە ئاوازەكەی لە فارسیوە وەرگرتبوو.
*هەندێك لە هونەرمەندانی ئێستا هەن لە یەك كاتدا تێكست و ئاواز بۆ گۆرانی دادەنێن، ئەمە تا چەند گۆرانییەكی سەركەوتوو بەرهەم دەهێنێت؟
ـ ئێستا لە نێو هونەری كوردیدا مۆدەیەكی تازە پەیدا بووە كە هەندێك لە هونەرمەندە كوردییەكان لە یەك كاتدا ئاواز و شیعر بۆ گۆرانییەكان دادەنێن، ئەمە ڕەنگە زۆر جار كاردانەوەی باشی بۆ هونەرمەندەكە هەبێت، چونكە هونەرمەندەكە دەتوانیت بە پێی بەرزی و نزمی و ڕیتمی میووزیكەكە، تێكستەكە بنووسێت، بەڵام ئەگەر لە من بپرسن، ئەوا من پێم باشە كە شیعر هەبێت ئینجا میووزیكەی بۆ دابنرێت، واتە گۆرانیبێژەكە چەند جارێك شیعرەكە بخوێنێتەوە و بچێتە ناو ڕۆحی شیعرەكە و لە ماهییەتی تێ بگات ئینجا ئاوازێكی جوانی لەبەر بكات.
* زۆر گلەیی لە زمانی دراما كوردییەكان دەكرێت، نەبوونی زمانێكی ستانداری بۆ درامای كوردی تا چەند گرفتی بۆ ئیوەی نووسەران دروست كردووە؟
ـ ئەمە گرفتی سەرەكیی ئێمەی هونەرمەندانە، ئێمەی كورد زمانی ستاندارمان هەیە بۆ نووسین و شیعر، بەڵام بەداخەوە زمانی ستاندارمان بۆ دراما و شانۆگەری نییە. لە هەولێر و سلێمانی و دەهۆك هەر یەكێك بە شێوەزارێكی جیا دەنووسێت، ئەم كێشەیەیش ناوچەگەری و شارچییەتی نییە، بەڵكوو بە درێژایی زەمەن ئەو شتە هەر هەبووە، بەڵام من یەك پێشنیازم هەیە، خۆزگە هەموو نووسەرەكانی دراما و شانۆگەرییەكان كاریان لەسەر یەك شێوەزار كردبایە، ئەویش شێوەزاری موكریانییە، چونكە شێوەزارێكە هەموو شارەكانی كوردستان بە ڕوونی لێی تێ دەگەن.
* بۆچی زۆربەی هونەرمەندان و ڕەخنەگران پێیان وایە كە ساڵی حەفتاكان و هەشتاكان بە سەردەمی زێڕینی هونەری كوردی دادەنرێت؟
ـ منیش لەگەڵ ئەو ڕایەدام كە جاران بە سەردەمی زێڕینی هونەری دادەنرێت، ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی هونەرمەند و نووسەرەكانی ئەوساكە بە ڕۆحێكی زۆر لە خۆشەویستی كاریان دەكرد و بەربەرەكانێی سیاسەتی ڕژێمی ئەوساكەیان دەكرد. لە لایەكی دیكەیشەوە خەڵكی جاران خۆشەویستییەكی زۆریان بۆ هونەر هەبوو، زۆر كاتی وەها هەبوو كە پێش بڵاوكردنەوەی بەرهەمی هونەرمەندان، خەڵكی دەچوون بۆ تۆمارگەكان ناوی خۆیان دەنووسی تا بەرهەمی هونەرمەندەكانیان زوو دەست بكەوێت، هەروەها هونەرمەندەكانی ئەوساكە كێشەكانی كۆمەڵگەی كوردییان دەكردە چیرۆكی دراماكانیان، واتە كاتێك خەڵكیك تەماشای دراماكانی دەكرد، وەهای هەست دەكرد كە خۆی كارەكتەرێكە لە ناو دراماكەدایە، لەوانە “ڕەجەب” و “لاس خەزال” و چەندینی دیكە كە ناوەكانیان تاوەكوو ئێستایش لە خەیاڵی تاكی كوردیدا هەر ماوەتەوە. دوای ڕاپەرین ڕاستە سانسۆر نەما، بەڵام بەداخەوە هونەری شانۆ و دراما پاشەكشەی كرد كە ئەمەیش زۆر جار پرسیاری زۆری دروست كردووە، ئایا دوای ڕاپەرین كێشە نەماوە تا بكەین بە دراما؟ بۆچی بیر لەوە ناكەینەوە كە هەندێك لەو گرفتانەی لە ناو دەستەڵاتدا هەیە بیانخەینە ڕوو؟
*زۆر لە ئەكتەرەكان دوای بەشداری كردنی لە درامایەك دەكەونە ڕەخنە لەو درامایەی كە بەشداریان تێدا كردووە، تۆ ئەم لایەنە چۆن لێكدەدەیتەوە؟
ـ من هەمیشە لەو باوەڕەدام كە هەر ئەكتەرێك پێش ئەوەی بەشداری لە هەر درامایەك بكات ئەوا دەبێ پێشوەخت دەقی دراماكە بە تەواوەتی بخوێنێتەوە، ئەگەر ئەو ڕۆڵەی بۆ هونەرمەندەكە دانراوە لە ئاستی ئەو دابوو، ئەوا بەشداری تێدا بكات، ئەگەریش لە ئاستی ئەودا نەبوو و نەیتوانی داهێنانی تێدا بكات، ئەوا با ڕەتی بكاتەوە، بەڵام نەگوتراوە كە درامایەك ژمارەیەكی زۆری لێ تۆماركرابێت دوای وێنەگرتن و مۆنتاژ و پیشاندانی لە شاشەكان ئەوا هونەرمەندەكە ڕەخنە بگرێت.
*زۆر جار دەگوترێت كە هەندێك لە هونەرمەندان لەبەر بێ پارەیی بەشداری لە درامایەكی لاوازدا دەكەن، تا چەند ئەم قسەیە ڕاستە؟
ـ لەوانەیە هەندێك جار پارە هۆكار بێت، چونكە بەداخەوە لە نێو كورددا هیچ كات ئەوە نەڕەخساوە كە هونەرمەند لە ڕێگەی هونەرەكەیەوە خۆی بژێنێت، بۆیە زۆر كات وەها ڕێك كەوتووە كە هونەرمەندەكە لەگەڵ دەقی ئەو درامایە یان فیلمەكەدا نەبێت كە بەشداری تێدا دەكات، بەڵام ڕۆژگار وای لێ دەكات كە بەشداری بكات، ئەو كارەیش لە زۆربەی ئەو فیلمە بازاڕییانەدا دەبینرێت كە ئێستا لە بازاڕەكاندا دەست دەكەون. من پێم باشە كە حكوومەتی هەرێمی كوردستان گرنگی بە ژیانی هونەرمەندان بدات و نەهێلێت هونەرمەندان جگە لە كاری هونەری، كارێكی دیكە بكەن.
* ڕەخنەگرە دراماییەكان تا چەند لە هەڵسەنگاندنی بەرهەمەكاندا ڕاستگۆن؟
ـ لە نێو كورددا نەك هەر ڕەخنەگری هونەری، بەڵكوو ڕەخنەگری ئەدەبیشمان كەمە، بەداخەوە زۆر لە ڕەخنەگرەكانمان لە دەرگەی سۆزەوە بۆ شتەكان دەڕوانن. ئەركی ڕەخنەگر ئەوەیە كە لایەنە باشە و خراپەكانی بەرهەمێك دیار بخات، نەك تەنیا لە لایەن خراپەكان بكۆڵێتەوە، هەروەها پێویستە ڕەخنەگر لە كاتی هەڵسەنگاندنی هەر بەرهەمێكدا، هاوڕێیەتی بە لاوە بنێت و ئەو ئەركە گەورەیەی كە لەسەریەتی، وەكوو خۆی ڕایپەرێنت. من وەكوو خۆیشم هەمیشە گوێم شل كردووە بۆ ئەو ڕەخنانەی كە لە من گیراون و هیچ كاتێك پێی سەخڵەت نەبووم، بەڵكوو بە ڕۆحێكی فراوانەوە وەرمگرتوون.
* سوودوەرگرتن لە دەقی درامای بێگانە تا چەند خزمەتی هونەری كوردی دەكات؟
ـ وەرگرتنی دەق لە بێگانە و وەرگێڕانی بۆ سەر زمانی كوردی، شتێكی ئاساییە، بەڵام ئەوەیش مەرجی خۆی هەیە، گرنگە نووسەر لە كاتی وەرگرتنی دەقێكی درامایدا، ئەوە لەبەرچاو بگرێت كە تا چەند زیادەی خۆی دەخاتە سەر، یانیش تا چەند دەیكوردێنێ، بەڵام كە نووسەر بێت و دەقێكی بێگانە وەكوو خۆی بكاتە كوردی، ئەوا كاریگەریی لەسەر بینەر و خوێنەر نییە.
*زنجیرەی “بێریڤان”، مشتوومڕێكی زۆری دروست كرد، ڕای بەڕیزتان لەسەر ئەم زنجیریە چییە؟
ـ من وەكوو خۆم لەگەڵ ئەوە نەبووم كە زنجیرەی “بێرڤان” بكرێتەوە كوردی، چونكە لەم درامایەدا چەند دیاردەیەكی ناشیرینی وەكوو (مرۆڤ كوشتن) بە نەتەوەی كورد لكێنراوە كە هەر كەسێكی بیانی بیبێنت، وا دەزانێت كە ئەمە سرووشتی ژیانی كوردە و وا تێ دەگات كە كورد میللەتێكە حەزی لە ئاژاوەیە و هیچ ئاكارێكی باشی نەتەوەی كوردی پێشان نەداوە، بۆیە لە ڕۆژنامەكەتانەوە داوا لە وەزارەتی ڕۆشنبیری دەكەم كە دەستەیەكی سانسۆر هەبێت بۆ چاودێریكردنی ئەو درامایانەی كە بۆ زمانی كوردی دۆبلاژ دەكرێنەوە.
* چ هەنگاوێك باشە تا درامای كوردی بەرەو پێشەوە بچێت؟
ـ تاوەكوو جارێكی دیكە درامای كوردی بەرەوپێشەوە بچێت، پێویستە دەرهێنەرەكان بیر لەوە بكەنەوە كە سیمای ئەكتەری نوێ بهێننە سەر شاشە و ئەوەندە ئەكتەرە كۆنەكان دووبارە نەكەنەوە، چونكە تایبەتمەندیی بینەر وایە كە بەردەوام حەز دەكات سیمای ئەكتەری نوێ ببنێت، وەكوو دەزانرێت ئیستاكە ساڵی هەشتاكان نییە كە كچ نەیەتە ناوە دراما، بەڵكوو ئێستا دەبینین دەیان ئافرەت ئامادەن كە ڕوو بكەنە ناو جیهانی شانۆ و دراما.
لە لایەكی دیكەیشەوە هیوادارم هەمیشە دەستەڵات بە تایبەت دەستگەكانی ئاساییش، بابەتی درامی بدەنە دەرهێنەرەكانمان تاوەكوو بەربەچی ئەو درامایانە بدەینەوە كە لە وڵاتانی دیكە بەرانبەر بە كورد دەكرێت، وەكوو زنجیرەی “دۆڵی گورگەكان” كە لە هەندێك لە دیمەنەكانیدا سووكایەتی بە كورد كراوە، بۆیە كاتی ئەوە هاتووە كە دەرهێنەرەكانی ئیمەیش بیر لەو جۆرە بابەتە بكەنەوە و بەرپەرچی ئەو درامایانە بدەنەوە كە سووكایەتی بە میللەتی كورد دەكەن.
* ڕاگەیاندنەكانی كوردی تا چەند گرنگی بە بابەتی هونەری و هەڵسەنگانی بەرهەكان دەدەن؟
ـ بەداخەوە هەندێك لە ڕۆژنامەكان هەندێك بابەت هەڵدەبژێرن كە هیچ خزمەت بە پێشكەوتنی هونەر ناكات، من لێردەا دەستخۆش لە هەفتەنامەی “هونەری هەولێر” دەكەم كە تاوەكوو ئێستا هیچ بابەتێكی سووكایەتی بە هونەرمەندان بڵاو نەكردووە و هەمیشە بە دوای ئەو هونەرمەندانەدا گەڕاوە كە خزمەتی هونەریی كوردیان كردووە، هەروەها زۆر جاریش لە ڕۆژنامەكاندا بابەتی وەها بڵاو دەكەنەوە كە هێرش دەكەنە سەر ژیانی تایبەتیی هونەرمەندەكە، ئەمەیش كاریگەریی لەسەر دەروونی هونەرمەندەكە دەبێت و
وای لێ دەكات كە هونەرمەندەكە نەتوانێت داهێنان لە كاری داهاتووی خۆیدا بكات.
ئا:ئاريان دةرطةلةيي
