مناڵ ئەو مرۆڤە خنجیلانە پڕ سۆز و خۆشەویستی و بێ تاوانەی کە بە خۆشی و خۆشبەختی خێزان و بەشێکی سەرەکی پێکهاتەی کۆمەڵایەتی دائەنرێت وە بۆ دروست کردنی تاکێکی سودبەخش و بەبەرهەم دایک و باوک و خێزان و کۆمەڵگە ئەبێ زۆر بەوشیارییەوە مامەڵە لەگەڵ مناڵ بکات.
مناڵ تەنها پێویستی بە خۆراک و پۆشاک نیە تا سکی تێربێ و پۆشتەو پەرداخ دەرکەوێ بەڵکو پێوستی بە سیستمێکی سیاسی گونجاو هەیە کە بتوانێ حەزەکانی تێربکات و وەڵامی هەموو ئەو پرسیارانە باتەوە کە لای مناڵ دروست ئەبێ هەر لە زمان پژانییەوە تا ئەو کاتەی ئەبێ بە کەسایەتییەکی سەربەخۆو پێگەشتوو ئامادە.
سیستەم:
بریتییە لە چەند پێکهاتە یان بەش، کە کار لێک ئەکەن و پێکەوە کارئەکەن بۆ بەدیهێنانی ئامانجێکی دیاریکراو، بەجۆرێک هەموو دامەزراوەکان هاوبەش و هاوکار و چاودێری سەریەکتربن و بەدابڕانی هیچ لایەکیان ڕەوتی کارکردن تێک نەچێت.
کایەی پەروەردەش لە چەند بەشێک پێکیەت وەک، قوتابخانە، خێزان، ئاین، مێدیا…هتد ئەم پێکهاتانە پێویستە کارلێکردن (تعامل)یان لەگەڵ یەکتر هەبێت و بەپێچەوانەی یەکتر کارنەکەن، بۆئەوەی ئامانجەکانی پەروەردە بێننەدی.
لێرەوە ڕوون ئەبێتەوە کە بۆ دروست کردنی وڵاتێک کە بە سیستم و دیسپلین کاربکات، ئەوا ئەبێت مناڵ بە ئەمانج بگیرێت تا ئەو کاتەی خودی مناڵەکە ئەبێت بە بەشێک لەو سیستەمە، بۆ ئەو کارە هەرە گرنگەش ئەبێت پەروەردە و سیاسەت و پەروەردەی سیاسی بەردەوام لە تازەگەریا بێت و ئامادەی وەڵامدانەوەی کۆی ئەو پرسیارانە بێت کە ئاڕاستەی ئەکرێت.
پێگه‌یاندنی سیاسی:
بریتییە لەو پرۆسە گەشەپێدانەی كە لە ڕێگەیەوه تاك و كەسەكان ئاڕاستە سیاسییەكانیان و شێوازی ڕەفتاریان وەرئەگرن، هەربۆیە ڕەفتاری سیاسی نادروست و ناحەز یان دروست و شایستەی کەسانی سەرکردەی سیاسی و باڵا دەست و بەڕیوەبەرانی دەوڵەت ئەبێت بە بەشێکی گرنگی پەروەردەی لایەنی کەمی سیاسی مناڵان و کە ئەکرێ وەک کارێکی بۆماوەی لە پاشەڕۆژدا لەکارەکانیانا ڕەنگباتەوە، کە ئەکرێ نمونەی وڵاتانی تازە پێگەشتوو ویان زۆربەی وڵاتانی عەرەبی و بەشێکی ئەفریقا وەرگرین کە دەسەڵات و سیستمی سیاسی ئەگەر پاش چەندین دەیەش لەلایەن نەوەیەکی نوێوە بەڕێوەبرێت بەڵام هەر هەمان کێشە و هەر بەهەمان عەقڵیەت وڵات بەڕێوەئەبرێت کە هەرێمی کوردستانتش نمونەیەکی زیندووی ئەو بابەتەیە.
كەواتە پێگەیاندنی سیاسی پرۆسەیەكە، بۆ ئەوەی تاكەكان ڕەفتارەكانیان و ئاڕاستە سیاسییەكانیان لە هه‌موو قۆناغە جیاوازەكانی ژیان گەشەی پێ بدرێت، بگوجێنرێت لەگەڵ پێشهات و ڕووداوەکانا تا داهێنان بەردەوامبێت و لەچەقبەستووی دوورکەونەوە.
پێگەیاندنی سیاسی، لە قۆناغی منداڵییەوە دەست پێ ئەكات، لە كاتێكا كە منداڵ توانای هەیە لەگەڵ ژینگەی كۆمەڵایەتیی دەوروبەری خۆیا پەیوەندی دروست بكات، كە دەربارەی نەتەوە و نیشانەكان و دروشمە سیاسییەكان، ئاراسته‌كانی بۆ دروست ئەبێ.
“دێڤد ئیستۆن” و “جاك دەنیس” پێیان وایە، منداڵ له‌و كاته‌وه دەست بە كرانەوە دەربارەی جیهانی سیاسی ئەكات، كە توانای پرسیاركردنی هەبێت لەسەر ئەو شتانەی كەوا لەدەوروبەری ڕوو ئەیەن، بۆ نمونە دروست بوونی کۆرپەلە، کارکردنی ئامێرەکان، هۆکاری ڕۆژهەڵاتن و ئاوابوونی….هتد.
جیهانی سیاسیی منداڵ پێش قۆناغی سەرەتایی دەست پێ ئەكات، لەو قۆناغەیا ڕووبەڕووی خێراترین گۆڕانكاری ئەبنه‌وە، کاتێک هەست بە گۆڕانکارییەکانی دەرەوەی خێزان ئەکەن و هەندێک جاریش ئەبنە هۆکارێک بۆ بیرکردنەوەو بەداواداچوون و ئیتر پژاندنی ئەو پرسیارانەی کە وەلامەکانیان هەرچونێک بێت زۆربەی کات ئەبێتە مایەی باوەڕهێنانی ئەوان، هەر لەبەر ئەو هۆکارەش زۆر گرنگە کە تا مرۆڤ دڵنیا نەبێت هیچ وەڵامێک نەیاتەوە. کەواتە ساڵانی بنەڕەت و گرنگ بۆ دروستكردنی هاووڵاتیی چاك لە لایەن سیستەمی سیاسییەوە، لە نێوان ساڵانی سێیەم تا سیانزه‌یه‌مدایه.
لێرەوە ئەگەینە ئەو دەرەنجامەی سیستمێکی سیاسی کارا و پەروەردەیەکی سیاسی تازەگەر و هاوچەرخ و گرنگیدانی حکومەتەکان بە کەرتی پەروەردە، کۆڵەکەی سەرەکی خۆشگوزەرانیە و پێچەوانەکەشی ڕاستە.
بە چوار قۆناغ ڕووداوە سیاسییەكان تێكەڵ بە هزر و بیری منداڵ ئەبن:
یەکەم: بەسیاسیكردن، جووڵاندنی هەستیاريی منداڵە بۆ بواری سیاسی.
دووەم: دەستنیشانكردن (التشخیص)، بەكارهێنانی هەندێك ڕووی دەسەڵاتە وەكوو خاڵی پەیوەنديی نێوان منداڵ و سیستەم.
سییەم: بەرزكردنەوەی دەسەڵات، تا بگاتە پلەی نموونه‌ییی باڵا، مناڵ لێره‌یا هه‌ستی خۆشه‌ویستی یان هه‌ستی ڕقلێبوونه‌وه‌ی لا دورست ئه‌بێت به‌رامبه‌ر ده‌سه‌ڵات، لێره‌یا مناڵ زیاتر لایه‌نی سۆز به‌سه‌ریا زاڵ ئه‌بێت نه‌ك به‌ره‌نجامی بیركردنه‌وه‌یه‌كی مه‌عریفی بێت.
چوارەم: دامەزراندن (التأسیس)، لێرەیا هزری مناڵ لە وێناكردنێكی كەسێتیی هەندێك لە كەسەكانی دەسەڵات، ئەگوازرێتەوە بۆ وێناكردنی دامەزراوە سیاسییه‌كان.
ئەم قۆناغە قۆناغێكی گرنگ و بنەڕەتیی پرۆسەی پێگەیاندنی سیاسییە، سەرەتایەكە بۆ دروستكردنی هاووڵاتیی باش، لە میانه‌ی فێركردنی مناڵ بە كۆمەڵێك بەها و ئاراستەی گرنگ، كه له دواجارا ئه‌م به‌ها و ئاراستانه ڕەنگدانەوەی سەرەكیان ئەبێت لەسەر كەسایەتی و ڕەفتاری كۆمەڵایەتی و سیاسیی تاك لە كۆمەڵگەیا. له دواجاریشا ئه‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی كه كۆی بونیادی ده‌سه‌ڵات و سیسته‌می سیاسی به‌شه‌رعی بناسێنێ، ئه‌مه‌یش گرنگترین ئامرازه كه پشتگیری بۆ سیسته‌می سیاسی دروست ئه‌كات.
پەروەردە:
پێویستە پەروەردە لەگەڵ بەها بنەڕەتییەکانی کۆمەڵگا یەک بگرێتەوە، ئەگەرنا تاکێک دروست ئەبێت کە توانای خۆگونجاندنی نابێت لەگەڵ کۆمەڵگاکەی، ئەوکاتە یان ئەوەتا کەسایەتییەکی ناهاوسەنگ دروست ئەبێت، یان توشی ململانێیەکی دەروونی ئەبێت، ئەگەرچی ئەرکی پەروەردە دروستکردنی تاکێکی ئامادەکراوە بۆ ژیان و توانای خۆگونجاندن لەگەڵ دەوروبەر، وێڕای ئەوەی بەهاکانی کۆمەڵگا لە گۆڕاندان و بەهای نوێ جێگەی بەها کۆنەکان ئەگرێتەوە، بەڵام ئەم گۆڕانە بەشێوەیەکی پلەبەندی و لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی کە ڕوئەیات، هەندێجاریش ئەبێتە هۆی بەریەکەوتن لەنێوان دوو نەوەیا کەهەر یەکەیان دنیا بینییەکی جیاوازیان هەیە و دژی یەکتر ئەجەنگن، بەڵام پەروەردە ئەبێ رۆڵی هەبێت لەڕواندنی بەها نوێکان و بژارکردنی بەها کۆنەکانی کۆمەڵگا، بەواتایەکی دیکە پەروەردە هەڵئەستێ بە دروستکردنی هاوسەنگییەک لەنێوانیانا، یاخود پەروەردە تاکێک ئامادە ئەکات کە توانای قوتتدانی شتە نوێکانی هەبێت و تاکێک بێت ئامادەی گۆڕان بێت، نەک کۆنە پارێز و توندڕەو و ناهاوسەنگ. خۆ ئەگەر وانەبێ ئەوا خودی سیستم ئەبێت بە ستەم لە فێرخواز و قوتابیان و کۆمەڵگایەکی هاوسەنگ و بەختەوەر دروست نابێت.
سیسته‌می سیاسی هه‌رێمی كوردستان له بنه‌ڕه‌تدا بریتیه له سیسته‌مێكی ئۆتۆكراسی كه بنه‌ما شه‌رعیه‌كه‌ی وه‌لای ته‌قلیدیه بۆ حیزب و سه‌رۆك. سیسته‌مێكی ته‌قلیدی و ده‌سه‌لاتی بنه‌ماله كه له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌قل ومه‌نتق دانه‌مه‌زراوه، هه‌ربۆیه نه‌یتوانیوه‌و نه‌شی ویستوه ببێته سیسته‌مێكی موئه‌سه‌ساتی ڕاسته‌قینه.
کەواتە بۆ گۆڕانکاری گرنگە تاک و خێزان و مامۆستا لەبری دەسەڵات کار لەسەر پێگەیاندنی نەوەی داهاتوو بکەن لەسەر سیستمێکی مۆدێرن و پەروەردەیەکی شارستانی بەجۆرێک فێرخواز و منالان فێری لەخۆبوردەیی، بەخشندەیی، ئاڵوگۆڕ، ڕاستگۆی….هتد بکرێت بەئومێدی ئەوەی کە دابڕانێک لەنێوان سیاسیە دەسەڵاتدارەکانی ئەمڕۆ و نەوەی داهاتووا دروستبێت لەڕووی هزرو ڕەفتار و دنیابینیانەوە بۆ بەڕێوەبردن.
سامانی وەستا بەکر ٣٠-١١-٢٠٢٠ سوید-ستۆکهۆڵم
