زمناكۆ بورهان قانع : بۆ قسەكردن لەسەر ژیان و بەرهەمى كافكاو سادقى هیدایەت دەبێت خوێنەر نیازى بە تێپەڕبونى زەمەنێكى نادیارو بێسنور هەبێت، چونكە سەرەڕاى بونى جۆرێك لە كارەكتەرى كۆمپلێكس لە چیرۆكەكانیاندا،
خوێنەر درك بەوەش دەكات كە خۆیان هەڵگرى جۆرێكى كوشندەن لە رەشبینى و بە تەواوى خۆیان و خوێنەریان كاولكردوە. ئەگەر لیمیتەیشن لە رەشبینى لاى كافكا بەدیبكرێت ئەوا لاى هیدایەت دەگاتە چڵەپۆپە. كافكا بە سیل مرد و هیدایەتیش خۆى گازاوى كردو خنكا. پێدەچێت تەنها جیاوازى لە فەوت بونیاندا هەبێت و لە زۆر شتى تردا كۆپیكراوى یەكدى بن. بەشێك لە تەمەنى هیدایەت دەكەوێتە ناو ماوەى ژیانى پڕ لە سیل و نەخۆشیى كافكاو بەشەكەى تریشى دەكەوێتە ناو دونیایەكى تاریكى پڕ لە هەڵسوكەوتى سەیرو سەمەرەو نائومێدییەكى قوڵەوە. بە حوكمى شێوازى مردنیانەوە خوێنەر دەگاتە ئەو كۆنكلوژنەى كە بڵێت هیدایەت ریاڵیست تر بوەو لەناو دونیایەكى دیفاكتۆدا كاردانەوەى توندى هەبوە بەرانبەر بە ژیان و مەرگدۆستێكى تا سەر ئێسقان بریندارو رەشبین و نائومێد بوە. خۆ پێدەچو ئەگەر نەخۆشى سیل نەبوایە كافكاش بەجۆرێك لە جۆرەكان خودكوژى ئەنجامبدایە، بەڵام تازە وا هات. ئەم وتارە لەسەر دوالیزمەى سیل و خۆكوشتن قسە دەكات. یەكەمیان، لاى كافكاو ئەویدى كە ترسناكترین بڕیارى مەردومە، لاى هیدایەت هێڵى بۆ دەكێشرێت.
سیل و كافكا
جولەكەیەكى چیكى كە بە زمانى ئەڵمانى دەنوسێت تەنها 41 ساڵ دەژى (1883-1924)و سیل دەیكوژێت. ئەم نوسەرە گۆشەگیرە بەردەوام لە ململانێدا بوە نەك تەنها لەگەڵ ژیان بەڵكو لەگەڵ باوك و هاوڕىَ و دەوروبەرو ئەو كچانەشدا كە دەهاتنە ژیانییەوە. گۆشەگیرى و تەنهایى وایلێدەكات داوا لە (ئۆتلا)ى خوشكى بكات فلاتێكى لە تاریكترین كۆڵانى پراگ-ى پایتەختدا بۆ بەكرىَ بگرێت. فلاتەكە لە راستیدا خانویەكى بچوك و چڵكن بو، ژمارە 22ى لەسەر بو، دەكەوتە رێڕەوێكى تەسكى كۆڵانێكى خواروخێچەوە. هەر لەو فلاتەدا ژەمەكانى خۆى لەگەڵ مشك و جرجەكاندا بەش دەكردو پێدەچێت ئەوەش فاكتەرێكى نەخۆشییەكەى بوبێت. بەردەوام خەونى ئاڵۆزو ناخۆشى دەبینى، ژیان لاى ئەو جۆرێك لە رشانەوە بو، هەمیشە ماندو، بێكەس و تەنهاو گۆشەگیرو كەمدو. نەخۆشى تەنگى پێهەڵچنیبو، ژیان لە زیهنى ئەودا پارچەیەك قوماشى رەشبو. كارەكتەرەكانى لە خۆى ماندوتر. زۆربەى جار لە بەرهەمەكانیدا تەرجەمەى واقیعى خۆى كردوە. جولەكەیەكى باریكەلەى نەخۆش لە پراگەوە دێت و هەموان سەرسام دەكات بە خۆى، باوكى نەبێت. هێرمان كافكا-ى باوك چەندینجار لەكاتى نانخواردنى كافكا-ى كوڕدا لەسەر مێزى نانخواردنەكەى نینۆكى كردوە. كافكا بەشێكى زۆرى رق و توڕەیى و دڵپڕیى خۆى سەبارەت بە باوكى لە رۆمانى (مەسخ)دا و لە رێگەى كارەكتەرى گریگۆر سامسا-وە بەتاڵكردۆتەوە. سامسا لە فۆڕمى قالۆنچەیەكى غولدا تەرجەمەى دونیاى ریاڵ-ى كافكا دەكات. سامسا، ئازارى هەیە، بریندارە، بە خراپ ئاوەژو دەبێتەوە، پشتى پڕە لە ئەڵقەى گومەزاویى، پیسایى لە ژێر خۆى دەكات، جاربەجارێك خوشكەكەى ئەگەر زۆر لە خۆى بكات دێتە ژورەوە پاكى دەكاتەوە، باوكى بەردەوامە لە قسە ناخۆشەكانى، وردە وردە قۆچێك لە شێوەى شاخى ئاژەڵێكدا لە جەستەى سامساوە دێتە دەرەوە، ئیتر تەواو جوڵەى ئەو نیوە مرۆڤە- قالۆنچەیە قورستربو. باوك لەولاوە هەر پرتەو بۆڵەیەتى، دایك، بێدەسەڵاتەو هیچى پێناكرێت و لە شێوە قێزەونەكەى كوڕەكەى دەترسێت. لێپرسراوى كارەكەى سامسا كە هەرگیز لێى نەپرسیوە ئەو بەیانییە بەهۆى ئەوەى گریگۆر نەچۆتە سەر ئیش بە هەڵەداوان خۆى دەگەیەنێتە ماڵى سامسا. ئەویش بە چەشنى باوكى قالۆنچە گەورەكە هەر پرتەو بۆڵەیەتى. ئیدى لێرەوە كافكاى دەرەوەى دەق و سامساى ناو دەق وەك مرۆڤ هیچ ئیعتیبارێكیان نییە. ئەو بەشێوەیەكى ناقوڵا ئاوەژو بۆتەوە، ئیدى كەس چارەى ناوێت. هەرچۆنێك بێت، ئەو مەخلوقە سەمەرەیە لاى كتێبخانەكەیان مرداردەبێتەوە. ماكس برۆد-ى هاوەڵى نزیكى كافكا بەشێكى زۆر لە تاوانەكانى كافكا بەرانبەر بە خوێنەر لە ئەستۆ دەگرێت، چونكە لە دیدگاى زۆرێك لە رەخنەگرانەوە كافكا تاوانبارێكەو خوێنەرى بەلاڕێدا بردوەو ترس و دڵەڕاوكىَ دەخاتە دڵى خوێنەرەوە. كاتێك كافكا ئامۆژگارى برۆد دەكات بە سوتاندنى بەرهەمەكانى پێش بڵاوكردنەوە، برۆد بە قسەى ناكات و بڵاویان دەكاتەوە. ئیتر لێرەوە بیرى كافكاوییەت تەشەنە دەسێنێت و دەبێتە قوتابخانە بۆ زۆرێك لە نوسەرانى دواى خۆى بە تایبەتى ئیمپراتۆرى كۆمارى رەشبینى (سادقى هیدایەت). دواى سیازدە ساڵ لە مەرگى كافكا (1937) ماكس برۆد دێت رۆژانەو یادگارییەكانى ئەو یەهودییە چیكییە بڵاودەكاتەوە كە ئەوانیش لە ماوەى ساڵانى (1910-1923) نوسراون و نیشانەكانى نەخۆشى سیل-یش لە ساڵى 1917دا لە كافكادا دەردەكەوێت. سیازدە ساڵ یادگارییەكانى نوسى و سیازدە ساڵیش دواى مەرگ-ى بڵاوبونەوەو ژمارەى دەفتەرى یادگارییەكانیشى هەر سیازدە بون. كۆبونەوەى ئەو هەمو ژمارە سیازدەیە نیشانەیەكە بۆ نەگبەتى و شوم-یى ژیان و مەرگى گریگۆر-ى ناو دەق و كافكا-ى دەرەوەى دەق. بەهۆى نەخۆشى سیلەوە كافكا ئارەزوى لە هیچ نەما، خۆ باوەڕناكەم پێشتریش ئارەزوى لە هیچ بوبێت، سوریالییەكانیش لەولاوە بوەستن كە زۆربەى بەرهەمەكانیان دزى و ئاماژەیان بە ناوەكەشى نەدا. بەشێك لە لاپەڕەكانى دەفتەرى یادەوەرییەكانى ژمارەى لەسەر بو، وەلىَ ئەوانى دى بىَ ژمارە بون. بێجگە لە یادداشت، ئەو دەفتەرانە هەندێك چیرۆك و كۆنتێمپلەیشنى كافكا-ى سەبارەت بە ژیان تێدابو. یادداشتەكان بۆ خوێنەرى رەشبین تاموچێژێكى لە رادەبەدەریان هەیە، لە باشترین حاڵەتدا كە وەسفى خۆى كردبێت لە یەكێك لە سێنتێنسەكانیدا دەڵێت: حاڵەتى من هێندە كڵۆڵى پێوە دیار نییە، وەلىَ هێندە بەختەوەریش نیم، یاخود دەڵێت: ئایا بینایى چاوەكانم هەتاكو درێژایى تەمەنم بڕ دەكات؟ پاشان بەوپەڕى ئیزدیواجییەتەوە ئاماژە بەوە دەكات كە دەتوانێت هەمو شتێك بكات بەبىَ ئەوەى هیچ شتێك بكات، كە ئەمەش تەرزێكى سوریالى لەخۆ دەگرێت و چانسێكى باش دەدات بە ئەندرىَ بریتۆن و گروپەكەى بۆ زیاتر دەوڵەمەندكردنى رێبازى سوریالیزم. سیل، رۆح و هەناوى كافكاى وردوخاش كرد، ئەویش بە نوسین و چیرۆكەكانى خوێنەرو شوێنكەوتوانى شێوە رێبازى كافكاوییەتى كاولكرد. كافكا مرد، بەڵام بەردەوام لەناوماندایە. بۆ رزگاربون لەم دەردە، دەبێت هەمومان كۆدەكانى ئەم ژیانە نەهلستییە بكەینەوە.
خۆكوشتن و سادقى هیدایەت
وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا، ئەمەیان ئیمپراتۆرو پادشاى عەرشى رەشبینى و نائومێدییە. نەك هەر ئەوە بەڵكو داهێنان لە خۆكوشتنیشدا دەكات. لە پایتەختى پارفیوم و جلوبەرگدا بە غازى بەلۆعەى حەمام و مەتبەخەكەى خۆى گازاوى دەكات و دەخنكێت. شێوازى خۆكوشتنەكەى دەكرێت ببێتە جوانترین چیرۆكى نەنوسراوەى هیدایەت. سادق-ى بنەماڵە ئەرستۆكراتیى لە رۆژى 17ى فێبریوەرى ساڵى 1903 لە ماڵى باوكى لە تاران لەدایكدەبێت و لە 48 ساڵیداو لە ساڵى 1951 لە پاریس بەو شێوە فەنتازییە خۆى دەكوژێت. هیدایەتیش بە چەشنى كافكا ژیان وەك رشانەوە دەبینێت، وردوخاشە، تێكشكاوە، خوێنى دەڵەمە بە دەمارەكانیدا گوزەر دەكات و بەرچاوى لێڵ و رەشە. هێڵنج بە ژیان هەڵدێنێتەوەو تاریكترین نوسەرى وڵاتى فارسەكانە. باڵاى قنج و قیتى هیدایەت و چاویلكەو چاوە كزەكانى لەگەڵ جلە رەشەكانى كە بەردەوام دەیپۆشى وێنەى كارەكتەرى نائومێدو رەشبین و بێهودەى هیدایەت دەنەخشێنن. هێندەى كەسوكارى ئاگاداربون دوجار هەوڵى خۆكوشتنی دا، یەكێكیان خۆى خستە روبارێكەوەو دوەمیشان هەوڵى كۆتایى بو بە گازو تریاك. هیدایەتى نقومبو لە دونیاى بێهۆشى و شپرزەیى دەرونیى، بە گەورەترین و ناودارترین چیرۆكنوسى ئێران دادەنرێت. بەهۆى ئەو ترس و دڵەڕاوكێیەى كە لە چیرۆكى یاخود نۆڤلێتى یان وەكو رەخنەگران دەڵێن كورتە رۆمانى (كوندەپەپوى كوێر)ەوە دەیخاتە دڵى خوێنەرەوە بۆ ماوەیەكى زۆر لە ئێراندا ئەو كتێبە لە ژێر چاودێریدا بو، رەقابەى چاپەمەنى ئەو وڵاتە نەیدەهێشت چاپبكرێت، چونكە ببوە سەرچاوەیەك بۆ خۆكوشتنى گەنجان، بەڵام بەشێوەى قاچاغ لە هەندێك كتێبخانەدا دەبینرا. پێدەچێت لەو ساتەوەختەدا دەستكەوتنى تریاك لە كتێبەكە ئاسانتر بوایە. سادق سیمبولى رەشبینى و مەرگدۆستییە. هەڵبژاردنى ناوە سەیروسەمەرەكانى بۆ ئەو چیرۆكانەى نوسیونى دەیسەلمێنێت كەسێك بوە بەردەوام لە حاڵەتى بارگرژییەكى دەرونیدا ژیاوەو هیچ ئارەزوییەكى بۆ ژیان نەبوە. لە وێنەكانیدا بەردەوام تەنهاییەو بە چەشنى كافكا زۆر بە كەمى پێدەكەنێت. چیرۆكەكانى (زیندەبەگۆڕ، سەگى وێڵ، سىَ دڵۆپ خوێن، و تاریكخانە) ئەگەر بارتەقاى (كوندەپەپوى كوێر) خوێنەر توشى هێڵنج و رشانەوە نەكەن ئەوا دەتوانین بڵێین خوێنەر بە لاڕێدا دەبەن و دەیانخەنە نێو حاڵەتێكى پڕ لە رەشبینى و نائومێدى و بێهودەییەوە. هیدایەت زۆر هونەرمەندانە دەینوسى، خوێنەر زۆر هۆشیار نەبێت كاولى دەكات و لەناو فیكرە تاریكەكانى خۆیدا راپێچ و لولى دەكات. لە نامەیەكیدا بۆ یەكێك لە هاوڕىَ نزیكەكانى بە ناوى (جەمشید) بەوپەڕى بێزارییەوە دەنوسێت: تۆ نازانیت چەندە تەنهام و ئەم تەنهاییە چەندە ئازارم دەدات، ئەمشەو دەمەوێت كەمێك لەگەڵت بدوێم. چونكە كاتێك نامەیەكت بۆ دەنوسم هەروەكو ئەوە وایە كە لەگەڵت بدوێم، كاتێك لەم نامەیەدا بە سیغەى تاك لەگەڵت دەدوێم بمبەخشە، چونكە نازانیت ئازارە دەرونییەكانم گەیشتۆتە چ پلەیەك.. ئەم رۆژانە چەندە دورودرێژن! میلى كاتژمێریش زۆر بە هێواشى دەڕوات. نازانم چى لەم كاتە بكەم؟ ئایا لاى تۆش هەر وا بە هێواشى دەڕوات؟..هەتا كۆتایى نامەكە. هیدایەت، كەسێكى بێدەنگ و رەشپۆش و گۆشەگیرو كەمدو بوەو ئارەزوى تریاك كێشانى هەبوە. حاڵەتى تێكشكاوى دەرونیى و شپرزەیى ئەو تەنها تریاك تیمارى دەكرد، وەلىَ ئەوەش كاتى بو، هەروەكو چۆن لە سەرەتاى چیرۆكى كوندەپەپوى كوێردا ئاماژەى پێدەدات و دەڵێت: مرۆڤ بۆ لەبیركردنى ئەو زامانەى كە وەك خۆرە لە پەناوە دایدەتاشن، پەنا دەباتە بەر تریاك و شەراب و خەوى مەسنوعى، بەڵام بەداخەوە شوێن داخستنى ئەم دەرمانانە كاتیین و لەجیاتى ئارامكردنەوە دواى ماوەیەك ژانەكە پتر دەكەن. وەك چۆن وتمان كافكا سیل كوشتى، لێرەشدا دەڵێن: هیدایەت خۆیكوشت، بەڵام بەردەوام لەناوماندایە. بۆ رزگاربون لەم دەردە، دەبێت هەمومان كۆدەكانى ئەم ژیانە نەهلستییە بكەینەوە.
سەرچاوەكان:
1- سادقى هیدایەت لەناو تۆڕى عەنكەبوتدا، زمناكۆ بورهان قانع، لە بڵاوكراوەكانى پاشكۆى رەخنەى چاودێر، سلێمانى- 2007.
2- حين يستيقظ كافكا في فيليب روث!، احمد فاضل، مجلة ادب و فن الثقافية، 17/1/2010.
3- جمشیدی، اسماعیل. خودکشی صادق هدایت. تهران: انتشارات زرین، ۱۳۷۳.
4- Hayman, Ronald. K, a Biography of Kafka. London: Phoenix Press, 2001.ISBN 1-84212-415-3.
