سـلـێمانی له ئەفـسانەی نیشـتـمان پەروەرێـكـدا..

سـەردار قـادر

ساڵ پەنجـاو حـەوت بـوو، بەرلەوەی چەمـۆڵەی زریان هـەناسه فـێنكەكانی شـنەی با بتاسێنێ، بەرلەوەی گوڵاڵه سورەی دوای نەورۆز چرۆی ئارەزوی بژاكێ ، بەرلەوەی بێچووی كۆتره شینكه لەناو هێلانەی غوربەتا كزهەڵنشیێ، بەرلەوەی قریشكەی هەوره تریشقه كۆرپەی ناوبێشكه لەخەوی شیرین هەستـێنێ سلێمانی وەك كاكـێشانێكی گەش دەڕژایه سەرشانی تریفە و لەگەڵ گەردی گوڵەئەستێری وشەدا ئاوازیان بۆخەندەی گوڵ دەچڕی، بەیانیـان گـەڵ شـنەی بادا وەك گـوڵی ئەرخەوان سەمای دەكـرد لەو بەڕەنگی پەمەییەوه كڕنوشیان بۆئەوین وخۆشـه ویستی دەبرد هـەر ئەو ساڵه خودا فـریشـتیەك دەبەخشێ بەسلێمانی و وەك ئاویترین گۆرانی كانی بەهێوری بەرەوڕوبارودەریاچەكان دەخـرۆشێ، سەرتـاپـا سارای ئـەم مەڵـبەنـده پـڕدەكات له ئـاوازی گـڕوگـاڵ و نیانـترله چەهـچەی بولبـول وخۆشترله جـریـوەی پەڕەسـێلكه دەڕژێتـه نێـو سەوزتـرین سترانی شارەوه، شەوێـك لەشەوانی دواهـەمـین وەرزی بەهـار جـۆزەردان وەك مانگه شەوی شیعـر باوش بۆتـریفەی ئەوین دەكاتەوەو بەعـەزرەتەوه گـوێ ڕادەدێرێ بۆگـڕوگاڵی كۆرپەیەك، سروه پێش خەنـده و قاقای سەرلێوی خاتوومامان وەك یەكەمین نوقڵانەی پێكەنین مزگـێنی دەدا بە سەردەمی كازیـوەوڕومەتی پـڕدەكا لەجـێگه مـاچی ئەستێره هەواڵ دەدابەگۆیـژە و ئەزمەڕو پێان دەڵێ: مـزگـێنێ بێ ئەمشەو شارەكەم تەژی بـوو لەگۆرانی نەوتراو، پڕبوو لە هـیواو ئەوین، پڕبـوو له تریقە و قـاقـای ژنـانی گەڕەگ، ڕێـك ئەوساته وەخـته دەبێ، كە گـوڵه هـێرۆ لەبـەر تینی خـۆرا شـۆڕشی ڕەنگـاڵەیی پێشكەش بە چاوەشینەكانی ئاسمان دەكات، سروه بە ئاوێتەی خوناوەوه گوڵ دەخاته سەما، پەڕەسێلكه بە دڵێكی پڕ لە خەونەوه هەڵـدەفرێ و دەجریونێ بەسەر شـكۆفـەی باخ و باخچەدا وەك ئەوەی سلێمانی و جۆزەردان چاوەڕوانی لەدایك بوونی شاعـێرێك بـن وەك ڕونـاكی كازیـوه خـۆی لەشـەوەزەنگ ڕاسـت بـكاتەوه، هـەرئـەو شەوه وەك یەکەمین شادومانی بچکۆلانەی ژیان مناڵێك وەك خاڵخاڵۆكەیەكی ڕەنگـین دەفڕێ وەك یەكەمین سەرچاوەی سۆز و ئەویـن دێتـه ناوباخچـەی ژیـانەوه ئای كە جـوانه شارێ لەنـاو بیلبلەی چاوا پـڕبێت له سەمـای گـوڵە گەزیـزەی عەیاروبـۆن و بەرامەی خۆی تێكەڵ بەشنەكانی كازیـوه دەكات، من نازانـم ئەم شاره بۆلەبونەوه پـڕپـڕه لە سیحری ئەویـن، ئەوەتـا بە تەمـەنـێكی كـەمـەوه، خـۆی كـرد بـه پێـشەوای گـەردون و وەك شۆڕەسـوارێك بەهـێزو هـیوای عەشـقەوه غـاردەدات ئەو پیـاوە شاعـیرو تێكۆشەره “مەردان” بوو هەرلەوساتەوه بۆیەكەمین جاروەك منداڵێكی بزێو پاش ئەوەی دەست دەکا به ناسینی زمانی دایکی، دوای بیستنی ئەم زمانه شیرینه بەعـەشـقه وه هـۆگری دەبێ و بەدڵ گوێی لێ دەگرێ و پێی دەدوێ و ئیدی وەك سەركێشێك كاردانەوەی خۆی دەبێ، ئەوسـا وەك مناڵێكی كورد جـوانتر ئاشنای زمـانی خـۆی و دایـكی دەبێ هەربەو زمانه شیرینەش ڕۆژ لە دوای ڕۆژ لەگـەڵ هاوڕێ و دەوروبەرەكانیدا پێوەندی دەگرێ هـەربەو زمانەش زۆر شەیـدایانه یاری و گـەمە و كـایه دەکـاو پێ دەکـەنێ وهـەست و نەستی ئاوێتەدەكـا تەنـانەت خـەونەكـانیشی بـەو زمـانەوه ڕاڤـه دەكـا و بـەو زمـانەش كتێبەكانی چاپ دەكات ئیدی بەوپەڕی متمانە و بڕوابەخۆبوونەوه لەگەڵیدا گەشردەكا و باڵادەكات، ئێستا ئـەم پیاوه بـووه بە دیـرۆكی ژیلەمـۆ و سەرەتای هەموو خاكەلێوەیەك خـتووكەی عـەشـقـمان دەدا و وەك بەهـارێـكی ئەبـەدی وەك ســرودەكەی پیـرەمـێرد و ئاوازەكەی دیلان نەورۆزباران و گـوڵبارانمان دەكات هەمـوو ئێةوارەی نەورۆزێ وەك نیگای ئاگـرێكی گـەش بە بیـرەوری مامـەیـارەدا كـڵپەدەكا، وەك ئەسـتێرەیـەك لەپشـت هەورەوه خەونه سپیەكانی دەچـنێـتەوه مـەردان له تـوخـمی مـۆسـیقا دەچێ، نەسـنوری هەیە و نەزمان نەنەژاد، زۆرجار لە خۆر دەچێ هەندێ جاریش لە تریفه هەندێ جاریش وەك خوڕەی دەنگی شەپۆل پرپره لەمیلۆدی كەسك، مەردان گەردونێكه پڕپڕه لە شنەی با و گۆرانی باران من هەمیشە لە خۆم دەپرسی ئەرێ ئەم شەكره پیاوه لەچ ڕەگەزێـكه واهـێنده شـێت و شەیـدای بـڵـیسەی ئاگـر و گـوڵاڵـه سـورەی سەردەمی خـاكەلـێوەیه.

رەسـووڵ هـەمـزاتـۆڤ دەڵـێ:”كاتێ لێت دەپـرسن تـۆ كـێی؟ دەتـوانی ناسنامەی خـۆت پێـشان بـدەیـت. بـەڵام كـاتێ لـه گـەلـێـك دەپـرسـن ئـێـوه كـێـن؟ دەتـوانـن زانـا و نووسـەر و هـونەرمەنـدەكانیان پێـشكەش بـكەن”.

گەلی كوردیش ئێسته خاوەنی دەیان و سەدان كەسایەتیی بەتوانایه له بواره جیاجیاكاندا، كه جێی دەستیان دیـاره.

مامـۆسـتا (محەمـەد مـەردان) یەكێكه له و شـاعـیر و نیشـتمان پـەروەر و دڵسـۆزانەی کەهـەمـیشه بەچـاوی خـۆشـەویسـتـیـیەوە لە سـروشـت و ژیـنـگەی شـارەكەی خـۆی و هـەمـوو كوردوسـتانی گـەورەی ڕوانیـوه بـەبێ جـیاوازی بـە دڵـێكی گـەورەوه خـۆی بەخـزمەتکاری گەلـەكەی زانیـوه ئێستاشی لەسەربێ ڕۆژبەڕۆژ خۆشەویستی خاك و نیشتمان لەنێو و دەرونیدا چەكەره دەكات، لەكاتێدا ئەم خۆشەویستیه لە دڵ و دەروونی هەموو تاكـێكی كوردا نیه وەك پێویست، بەڵام مەردان مەردانه قـۆڵی لێ هەڵـدەمـاڵێ و دێت و بەعەشقێكی كوردانەوه (پیرەمێرد) ئاسا بێ ماندووبوون ژیانی خۆی بۆگەلەكەی تەرخان دەكـات قـەلەنـدەر ئاسـا لەدوای ڕاپەڕینـەوه مەشخـەڵـەكه لەدەسـت پیـرەمـێرد وەردەگرێ هەربەو عەشقەوه بۆماوەی زیاتر لە چارەكه سەدەیەك درێژه به ڕێگاكانی ئەو مرۆڤه نەمره دەدات جەژنی نەورۆز زیندوودەكاتەوه ناهـێڵێت ئاگرەگەی پیرەمێرد كپ بكرێتەوه بۆیه لەگەڵ چەندین هاوڕێی نیشتمان پەروەردا خۆبەخشانه دێنه گۆڕپان.

بە دڵێكی كوردانەوه لە گەروی هەزاران ئازارەوه سەرهەڵـدەدەن، لەهـەمـان كاتیـشدا بەسنگێكی فـراونەوه لەپێناو ئدوعەشقەدا مەردان بچوكترین تێكۆشانی هاوڕێكانیشی بەکردەوەیەكی شێرانه لەقەڵەم دەدا.

مەردان بەلایەوە گرنگ نەبـوو چەنـد مانـدوودەبێت و چەنـد شەونخونی دەكات. بۆیه لەدوای ڕاپەڕینەوە دەست دەكات بە چالاكیەكانی وەك سەردەمه زێرینەكەی بێكەس و دیـلان و گـۆران ووڵات پـڕدەكات لە سرودی نەورۆزو ئەی ڕەقـیب و قـریوەی كچان ولاوانی جوامێری شار.

مەردان له بەهـاری ساڵی (١٢/ ٥/ ١٩٥٧) دا، لـه گـەڕەكی گـۆیـژەی سـلـێمانی دا، لە سەوزترین هـەواری ڕەنگـین وجـوانتـرین مەڵـبەندی ئـەوین دا لەدایـك دەبێـت. وەک شەتـڵی ڕەیحـانە و خەونی گـوڵه گەزیـزە و شـنەی شەمـاڵ دا چـاوی دەبـڕێته خۆری بەهار و ئاگـره گەشەكەی نەورۆز.

سـلێمانی ئەگەرچی شارێـكی سەركـێشه، كەچی بـەو تەمەنەكەمەوه خـۆی ناسانـدوه بەهەموو جیهان زۆر بە خێرایی خۆی ئامابازی زەینی گەلێ ناودارانی جیهان كردوه.

سلێمانی هەمیشه به شکۆی بڵندی خۆیەوه سەربەرزبووه، ئەو شارە گەردن بەرزەى کە هـەمـیشە پیـشەنگ بـووە لە لەعەشـق و ئازادیـدا، ئـەوەى ڕۆژێک لە ڕۆژان بە مەبەستى درێـژە پێـدان بـۆ ژیـان ڕوی لەم شاره خۆشەویسته كـردبێ هەرگیز هەستى بە نامۆیی و غەریبی نەکردوە. بەردەوام بزە و خەندەكانی خۆی بەسەریاندا ڕژاندوه، هەمیشه به بـۆنی بەفـری ئەزمـەڕ و گـۆیـژە و پیـرەمەگـرونەوه دڵـیانی فـێـنك فـێـنك كردۆتەوه. سلێمانی وەك بنەوانی مێژوو به هەزاران ساڵ بەر له ئێستا هەر له دیرۆكی زەردەشتەوه هەتا پیەەمێرد و بێكەس و گۆران، به شێنەیی و لەسەرخـۆ پەرده لەسەر هەمـوو راستییەکانی هـەڵـدەداتەوه. کارەسات له دوای کارەسات، ئازار لە دوای ئازار، مەینەتی، ڕۆژڕەشی، باوبۆران، تۆفـان و بەند، زستانی سەخڵەت و سەخت، ڕێبەندان و بەفـرانبار، ویشـوومه، بەڵام سـلـێمانی هـەمیـشه وەك سـیحری گـۆرانیـەكانی ئێـوارانی سـەرچنـار و وەك شـیعـره ناسـكەكـانی دڵـشـاد مەریـوانی لەنـاو بیـرەوری عـاشـقان دا بۆ هەتـاهـەتـایه لەبیرنـاچـنەوه.

کەم شاعير هەیە وەک مەردان بە لاوی شێعـرەکانی کـرابێتنە بەستە و گۆرانی و لاوانی وڵات بە شۆرو زەوقـەوە بیڵێنەوەو ئاوا زوو بچێتە نێو دڵی ئەویندارانەوه، ڕەنگە تەنیا هـۆكاریش ئەمەبێ قەڵەمەكەی جـوان قـسەی دڵی عاشـقانی كردبێ، بۆیـه لەگـەڵ ژانی لەدایـك بوونی یەكەمین كتێبی دا (دابـڕانی خۆشەویستی) دەكاته دیـاری گشت عـاشقان ئەمەو جگە لەوەی کە مامۆستا مەردان خـزمەت بە ئەدەب و فەرهـەنگ و فـولکلۆری کوردی( بە هەموو لـقەکانییەوە) و هەروەها ڕۆشنگەری كرده هەوێنی کارەکانی و بە زمانی نووسین و مۆسیقا گشت هـونەرەکانی ترهـاتـۆته مەیـدانی چـالاکی و ئێستاشی لەسەربێ، بـۆ ساتێكـیش ڕانەوەستاوه.

ئەگەرچی بە درێژایی مێژوو شاعێران یان دۆستی دەسەڵات بوون و لە لایەن حاکمان و دەسەڵاتدارانەوە گەورە کراون و خەڵاتیان پێ دراوەو لە پڕدا وەک قارچك هەڵتۆقـیون، بەڵام مەردان خۆی ئاوێتەی ئەو فـۆڕمه نەكردوه تەنیا پێی خۆش بووه وەك كوردێكی ڕەسەن و بەئەمەك بێ پاداشت خـزمەتی گەل و نیشتمانەكەی بـكات.

ئەم كەسایەتیە ئازیزەی شاری سلێمانی، بەرێـز (محەمەد مەردان)، سوپاس بۆ یەزدانی مەزن ئێستایش لەژیاندایە و بێوچان شـەو رۆژ دەخـاتە سەریەك بـۆ زیاتر خزمەتكردنی گەل و نەتەوەكەی.

كتێبە چاپكراوەكانی نووسەر: بەرێـز محەمـەد مەردان خاوەنی (١١) كـتێبی چاپكراوە، هەندێكیان بەهاوبەشی لەگەڵ نووسەراندا نووسراوە

١ـ دابـڕانی خۆشەویستی هـۆنـراوە.

٢ـ پەرەنگی یادكردنەوەی جەژنی نەورۆزی ساڵی (٢٠٠٨) بەهاوبەشی شەهلا نامیق.

٣ـ نەورۆزنـامەی فـێستڤـاڵی سـلێمانی.

٤ـ پیاوێـك لە ئەرخـەوان ، سەیـوانـێك لە سـلێمانی.

٥ـ پەڕەنگی سەمای ڕەنگ و گۆچانەكانی هـونەرمەند شەهـلا نامیق.

٦ـ بەرات لەرێرەوی مێژوودا

٧ـ گوڵە گەنمـێك لەسلێمانی خەرمانـێك لەداستان و سەروەری.

٨ـ دیـوانی غـەمنـاك.

٩ـ سەرگوزشـتەی گـێرانەوەی خەوەكانی پاشـا.

١٠ـ فەرهـەنگی كەلەپـوور، بەهـاوبەشی.

١١ـ فۆلكلۆریست (٢٥).