خوێندنەوەیەک بۆ هـۆنراوەکانی (مرواری) ی محەمەد بەرزی..

رەزا شـوان

پێش ئەوەی بێینە سەر باسکردنی پەرتووکی (مرواری) حەزدەکەین بۆ سوودوەرگرتن، زۆر بە کورتی و بە چـڕی، باسی مەرج و ستانـدارد و کوالـیتی پەرتـووکی نموونەیی و هـۆنـراوەی گـونجـاو بـۆ منـداڵان بـکەیـن.

پەرتـووکی منـداڵان گـرنگـییەکی زۆری هـەیە. بە دەروازەیەکی جیهـانی دادەنـرێـت بـۆ چـوونە ناو هـۆشی منداڵان، کە چەندین دەرگایان بۆ خەیاڵکردن و داهـێنان و فـێربوون لەسەریان دەکـاتەوە. لە رێگەی پەرتـووکەوە، جـیهـانی دەوروبەریـان دەناسـن و فـێری خوێنـدنەوە و نووسـین دەبـن. زاخـاوی کارامەییـان دەدات و سامـانی زانستـیـیان زیـاتر دەبێـت.  زمانیشیان گەشەدەکات و فەرهەنگی وشـە و زاراوەکانیان دەوڵەمەنتر دەبێـت. بۆیە پێویستە لە منداڵییەوە منـداڵەکانمان بکەیـن بە هـاوڕێی پەرتـووک، تا خوێنـدنەوە ببێـت بە خووی رۆژانەیان و بە کولـتوور بە پێـویستییەکی ژیانیان. لـێرەوە گرنگـیدانی نووسـەرانی وێـژەی منـداڵان، بە تەکـنیک و بە جـوانی پەرتـووکی منـداڵان سەرچاوەی گرتووە. هەر پەرتووکێک کە شایەنی سەرنجـڕاکـێشانی منداڵانی خوێنەربێـت، پێویستە مـۆدێـرن بێـت و کومەڵـێک مەرجی هـونەری و جـوانی و سـتانداردی و کوالیـتی باشی کاغـەز و تەکـنیکی چـاپ و ناوەڕۆک و شـێوە و قـەبـارە و نەخـشە و فـۆنـتی گـونجـاو و چەند مەرجێکی تری چاپکردنی جـوان نـموونەیی لەخـۆگرتـووبـێـت. وەک: پێویـستە قەبارەی پەرتووکی منداڵان، لەگەڵ تەمەنی منداڵانـدا بگونجـێت. بە فـۆنتێکی باش و بە ستایلێکی جوان چاپ بکرێت. ناونیشانەکەی درێژ نەبێت و بە فـۆنتێکی گەورە و روون نـووسـرابێـت. پێویـستە کاغـەزی بـەرگی پـەرتـووکی منـداڵان و پـەڕەکانی ئەسـتوور و وبـریـقـەداربـن. بە وێنـەی کـێـشراوی رەنـگاوڕەنـگی جـوان یان وێـنـەی فـۆتـۆگـرافی بـڕازێـنرێتـەوە. چـونکە وێنـە تەواکەری دەقـی وێـژەییـە. منـداڵان هـەمـیشە، هـۆگـر و تامەزرۆی پەرتووکی وێنـداری رەنگاوڕەنگـی جـوانـن. زیاتر سەرنجیان رادەکـێشێت و  زیاتر مەیلی خوێندنەوەی دەکەن، بۆ ماوەیەکی زیاتریش بابەتەکان لەیادیان دەمێننەوە.
پێـویـستە رەنگەکـان گـەش و روون و دڵخـۆشکەربـن. پەرتـووکی وێنـەیی، یارمەتـیی منـداڵان دەدات، کە وێنـە و وشـە و رسـتەی نووسـراو بەیەکەوە ببەسـتنەوە. یارمەتی ئـەوەشـیان دەدات، لە کارەکـتەرەکـان و شـوێنـەکان و لە پـڵـوتی بابـەتـەکـان تـێـبگەن. توانای خوێنـدنەوەیان باشتر دەکات و ئارەزوو و چـێژێکی زیاتـریشیان پێدەبەخـشێـت.

دەربـارەی هـۆنـراوەی منـداڵان. نازانـم بـۆ زۆربـەی هـۆنـراوەنـووسانی کوردمـان، تا ئەمـڕۆش دەست لەم سێ وشە عەرەبییە هەڵـناگرن (ئەدەب) و (شـیعـر) و (شاعـیـر)؟ لە کاتێکـدا کە بەرانبەر بەو سێ وشە عـەرەبییانە، وشەی رەسەنی کوردیـمان هـەیە: (وێـژە) و (هـۆنـراوە، هـەڵـبەســت، هـۆزان) و (هـۆنـراوەنـووس، هـەڵـبەستـنـووس، هـۆزانـڤـان). لە جیاتی وشەی (شاعـیر) چی شوورەییەکی تێـدایە، گەر لە هـاوشێوەی (چیرۆکنووس، رۆماننووس، شانۆنووس، مـێژوونووس) بنووسین (هـۆنـراوەنووس)؟ من وەک نووسەرێک، لە ئەمـڕۆوە نانووسم (شاعـیر) و دەنووسم (هـۆنـراوەنـووس).

هـۆنـراوە کۆنـتریـن و گـرنگـتریـن ژانـری وێـژەیـیە. جـوانـترین و ناسکـتریـن شـێوەیە لە شێوەکانی هـونەر. فـۆرمێکی نایاب و سەرنجڕاکێشە. هـۆنراوە نزیکترین هـونەرە لە رۆحی منـداڵانەوە. سـوود و چـێژ و خـۆشی و گـەشی و گەشبـینی و هـیوایەکی زۆریـان پێـدەبەخـشێـت. هـۆنـراوە پەیامێکی پەروەردەیی و سۆزداری و نیشـتمانی و میهـرەبانی و رەوشـتی و بەهـای بـەرزی مـرۆڤـایـەتی لـەخـۆگـرتـووە. هـەر هـۆنـراوەنـووسێکـیش شێواز و ستاـل و تەکـنیکی هـۆنینەوەی خۆی هـەیە لە گەیاندنی پەیامەکەی بە منـداڵان. گەرچی لە راستـیدا هـیچ رێگا و پێوەرێکی دیاریکراو بۆ نووسینی هـۆنراوە نییە، بەڵام دەتـوانن هـەنـدێـک مەرج و یاسا و پێـویستی بنەڕەتی  پەیـڕەوی بـکەن. بە تـایـبەتیـش لـە هـۆنـراوە بـۆ منـداڵان. وەک: هـۆنـراوە پەیـامی پەروەردەییـە، پێویـستە ئەم پەیـامە لەگەڵ تەمەن و تێگەیشتن ئەو منداڵانەدا بگونجـێت، کە هـۆنراوەکانیان ئاراستە دەکەن. بێگومان سەروا و تـۆن و ریـتـمی مـوزیـکی، منـداڵان دەخـەنـە جـووڵـە و دەتـوانـن بـە ئاسانی ئەو هـۆنـراوە و سـروودانـە لەبـەربکەن و بە ئـاوازەوە و بە دەنگی بەرز بیـان چڕن. پێویستە زمانی هـۆنراوە و سروود ، سووک و ئاسان و شیریـن بێت و دووربێـت لە ئاڵۆزی و لە وشـەی گران. دووربێـت لە هەڵەی زمانەوانی و لە لە هەڵەی رێنووسی و لە هـەڵەی زانـستی و لـە وشـەی بـێگـانە. نیـوە دیـڕەکـانی هـونـراوەکان، کـورت بـن، باشـتر وایە کە لەنێـوان دوو بۆ چـوار وشـە زیاتـر نەبـن. هـۆنـراوکانیـش درێـژ نـەبـن، باشـتر وایـە، لەنێـوان شەش دێـڕ بـۆ هـەشـت دێـڕبـن. دەکـرێـت ئاوازدانـەران ئاسانـتر ئاوازیان بۆ دابنێن. شایەنی ئاماژە و ستایشە، هـۆنـراوەنووسانی کوردمان بۆ منـداڵان، پشکی شـێری هـۆنـراوەکانیان، لەسەر خـۆشـەویـستی و دڵـسۆزی و هـاوبـەسـتەبـوون بۆ کوردستانی نیشتمانی پیرۆزمان و لەسەر سروشتی جوان و ئەفسووناوی کوردستان نووسیون. تا لە منداڵـییەوە ئەم رەهـەنـدە نیشتمانییە لە هـۆشی منداڵانی کورد بڕوێنن.
ئەوەش دەزانین، کە منـداڵان بە سـروشتی و بە رەمـەکی، هـوگـری گورانی سـروود و هـۆنـراوە و مـوزیـک و چەپـڵەلـێـدان و هـەڵـپەڕکی و خـۆشی و شـادیـن و پـێکەنـین.

دێینە سەر کرۆکی باسەکەمان. کە خوێندنەوەیەکی خـێرایە، بۆ پەرتـووکی (مـرواری)، کە بـریـتیـیە لە کـۆمـەڵـێک هـۆنـراوە بـۆ منـداڵان، لە هـۆنـینەوەی هـۆنـراونـووس و چیرۆکنووس و لێکـۆڵـینەوەنووسی ناسراوی کوردمان، ئـەنـدازیار (محەمەد بەرزی). کە لە سـاڵی (٢٠٢٤) دا، لە چـاپخـانەی (لـیـرە) لە شـاری سـلـێـمانی چـاپی کـردووە.

(محـەمـەد قـادر محـێـدیـن) لـە ناوەنـدی وێـژەیـیـدا، بـە (محـەمـەد بـەرزی) ناسـراوە. لە (٢٠/ یـوولی/ ١٩٤٦) لە شاری سـلـێمانی لەدایکـبووە. قـوناغـەکانی قـوتابخـانەی بنەڕەتی و ئامادەیی لە شاری سلـێمانی تەواو کـردووە. لە ساڵی (١٩٧١) دا زانکـۆی تەکـنەلـۆژی ـ لە کۆلـێژی ئەنـدازیـاری (بەشی کارەبـا)ی لە بەغـداد تـەواو کـردووە و بـڕوانـامەی بەکالـۆریـۆسی وەرگرتووە. هـەر ئەو ساڵە، لە کارگەی شەکری سلێمانی دامەزراوە. دوای داخـستنی کـارگەی شـەکـرەکە، گۆازراوەتـەوە بۆ کارگـەی تـووتـنی سـلـێـمـانی. لـە ساڵی (١٩٧٦) دا، هـاوسـەرگـیری پـێکهـێـناوە. سێ منـداڵـیان هـەیە.

لە رۆژی (٣١/ ئـاب/ ١٩٩٦) دا، لەگەڵ خـێزانـەکەیـدا، کۆچـیان بۆ ئەمـریکا کـردوە. لە ئـێـستادا، لە ویـلایـەتی (یـۆتـا)ی ولایـەتە یەکگـرتـووەکـانی ئەمـریـکادا دەژیـن.
محـەمەد بـەرزی تا ئێستا کۆمەڵـێک چـیرۆک و هـۆنـراوەی لە زمـانی ئـینگـلـیزییەوە، وەرگـێڕاون بۆ سەر زمانی کوردی. تا ئەمـڕۆ (٧) پەرتـووکی هـۆنراوە و چـیرۆکی بۆ منـداڵان بە ناوەکـانی (ناسک و ورچـەکە، بـازن، مـریـەم، خـۆزگـە، بەرخـەکـەی لانـە، مـرواری) و دوو پەرتـووکی زانستیشی (وزەی خـۆر، کوڵـێـنەری هـەڵـم) چاپکـردوون و بڵاویـانی کـردوونـەتەوە. زیـاتـریـش لە (٢٥٠) نـووسـینی بابـەت هـەمـەجـۆرەی لە گۆڤار و لە رۆژنامە و لە سایتە کوردییەکاندا، بڵاوکردۆنەتەوە. دانەبـڕاوە و درێـژە بە نووسینە هەمەجۆرەکانی دەدات. زیاتر لە (٥٥) ساڵە بەردوامە لە نووسین بۆ منداڵان.

پەرتـووکی  مـرواری، بەپێی ئەو هەموو کوالیـت و تەکـنیکـیە هـونەرییانە چاپکـراوە، کە لەسەرەوە باسمان کردووە. قەوارەی مـرواری گونجاوە و بەرگەکەشی ئەستوورە. ناونیـشانـەکەی یـەک وشـەیە (مـرواری) یە، کە سەرنـاوی یەکـێکە لە هـۆنـراوکانی. بەرگی یەکەم و دووەمی، بە وێنەی جـوان رازاونەتەوە و سەرنج راکـێشن. کاغـەزی پـەڕەکـانی نـاوەوەی مـرواری ئەسـتوور و لـووس و بـریـقـەدارن.

مـرواری دیـزایـنێکی هـونەریی جـوان کراوە. سەرجەم لە (١٢٧) لاپـەڕەدا، (١١٤) هـۆنـراوەی کـورتی لەخـۆگرتـووە. لە سـەدا (٩٥%)ی هـۆنـراوەکان لە شـەش دێـڕ پێکهـاتوون، نیوەدێڕی هـۆنراوەکان کورتن. هەر نیوەدێـڕێک لەنێوان دوو بۆ چوار وشە پـێک هـاتوون. وشەکانیش سووک و ئاسان و بـاون. بە شـێوەیەکی هـونەریی جـوان و بـە فـۆنـتـێکی گـونجـاو و جـوان و روون چـاپکـراون. لـەلای چـەپـی هـەر هـۆنـراوەیـەکـدا و لە هەمان لاپـەڕەدا، وێنـەیەکی کـێـشراوی رەنگاوڕەنگی گەش و جـوان هـەیە، کە پەیـوەنـدیـان بە ناونـیشان و بـە نـاوەڕۆکی هـۆنـراوەکـەوە هـەیە.
بە کورتی لە رووی تەکـنیکی چـاپکـردن و هـونەری دیـزاینی هـۆنـراوە و وێنەکـان، دەتوانم بڵـێم پەرتووکی مرواری، بەشی هەرەزۆری کوالیت و ستانداردی پەرتووکی نمـوونەیی بۆ منـداڵان تـێدایە. لە رووی چـاپ و نـاوەڕۆک و فـۆرمەوە، یەکـێکە لە جوانـترین پەرتـووکە کوردییە چـاپکـراوەکـانی ساڵی (٢٠٢٤) ە، بۆ منـداڵانی کورد.

هـۆنـراوەنـووس کاک محـەمەد بـەرزی، بە پـێـشەکییەکی کـورت دەستی پـێکـردووە.
لە پـێـشەکـیـیەکەیـدا نـووسیـوێـتی:”هـۆنـراوەی بـاش هـەوێـنی هـونـەری داهـێـنانە، پەیـامێکی چـێژبـەخـشە و کاریگەری گـەورەی لەسـەر رۆحی مـرۆڤ هـەیە، خـەم و ئازار و فـشار کەمدەکاتەوە، ئۆخـژن و ئارامی دەدا بە دەروونمان و دەتـوانێ ئێـمە و منـداڵەکانمان فـێری خـۆشـەویـستی بـکات و دڵـمان خـۆش و گـەش بکات… هـتد”.

کـاک محـەمـەد بـەرزی، نـووسـەر و هـۆنـراوەنـووسێکی بە تـوانـایە و ژێـرخـانـێکی رۆشنبیری و زانـستی گـشتی هـەیە. حەز بە زۆر و بۆر ناکات، بەڵکو ئەو” نەخـت و پـوخـت” دەنـووسیت. توانـا و شارەزاییەکی باشی لە زمـانی کوردیـدا هـەیە. سەرجەم هـۆنراوەکانی مراواری، کورتن بە کوردییەکی شیرین و ناسک و ئاسان نووسیویانی و بێ گری گۆڵن. هەر یەکە لە هـۆنراوەکانی پەیامێکی پەروەردەیی بە منداڵان دەگەیەنن. بەهـای بەرزیان لەخـۆگرتـوون. بابەتاکانی نامـۆ نین و لە ژینگە و ئارەزوو و خواست و ژیـانی رۆژانەی منـداڵانی کوردەوە، ئـیلهـامی بۆ هـاتـوون. رەنگـدانەوەی سروشتی جوانی کوردستانیان پێوە دیارە. کاک بەرزی گرنگـییەکی زۆریشی بە کێش و سەروا و ریـتـم و مـۆزیکی هـۆنـراوەکانی داون. لەسـەر کـێـشی بـڕگەیی خـۆماڵی هـۆنـراوکـانی هـۆنیـوەتەوە. هەر هەمـوویان شایەنی ئەوەن کە لەلایـەن ئاوازدانەرانەوە ئاوازیان بۆ دابـنرێـن و بکـرێـن بـە گـۆرانی و بە سـروود، بـە دەنـگی نـاسک و شـیریـنی منـداڵان تۆمار بکرێن. گەر بمانەوێت بە وردی و بە تەسەلی، باسی یەک بە یەکی هۆنراوەکانی مـرواری بکەیـن. ناتوانین بە باسێکی کورتی سەرپێی چەنـد لاپەڕەیەک، بە تەواوی و بە جـوانی لـە هـەمـوو روویـەکـەوە، هـەمـوو هـۆنـراوەکـانی مـرواری شـیـبکەیـنەوە.
تەنها وەک گـوڵـبژێـر و نمـوونە، ئامـاژە بـە سێ هـۆنـراوە و بە چەنـد دێـڕێکی چەنـد هـۆنـراوەکی گۆڵـزاری هـۆنراوەکانی مـرواری دەدەیـن. گەرچی هەموو هـۆنـراوەکانی شایەنی ئـەوەن، کە بخـرێـنـە بـەردەم خـوێـنەرانی تامـەزرۆی هـۆنـراوەی منـداڵان. تا بـزانـن، کاک بەرزی بە چ مـروارییەکی دەگمەن و بەنرخ (مـرواری) ی رازانـدۆتەوە.

لە دوو دێـڕی یەکـەم، لە هـۆنـراوەی (وڵاتـەکـەم) کە مەبـەستی کوردسـتانی جـوانە:

وڵاتــــــم شـــــاخ و دەشــــــتـە
جــــوانـە وەک بـەهــەشــــــتـە

بـاخــی گـــــوڵ و گـۆڵــــــــزارە
هـەمـــــوو وەرزێ بـەهـــــــارە

لە دوو دێـڕی یەکەم، لە هـۆنراوەی (پـێـشمەرگە) باس لە بەرخودانی پـێشمەرگەی شـۆڕشگـێڕی کوردستان دەکـات، کە لە جیهـانـدا بـوونـەتە سیـمبـولی قـارەمانـێـتی.

هـەڵــــۆی ئــەم نـیـشـــــتـمـانـە
پـێـشــــمـەرگـەی قـــارەمــــانـە

ســــەری لـە ئاسمـان دەخــشێ
بـۆ ئـێـمــــــە تـێـــــــدەکــۆشـی

لە هـۆنراوەی (پەلکە زێـڕینە)ی حەوت رەنگـدا، کە دوای بـاران دەردەکەوێـت، وەک مـژدەیـەکی خۆشی و خـۆر دەرکەتـن، سەرنـجی گەورە و منـداڵان رادەکـێـشـێـت. ئەم هـۆنـراوەیەی کاک بـەرزی، لەلایـەن ستافی سایـتی (مـوزەی هـونـەری منـداڵان) ەوە، لە ساڵی (٢٠٢٠) دا، لەسەر فـانیلە (تـیشـێـرت) چاپیـان کردوە و دایناوە بۆ فـرۆشتن.

چەپــــکـێ رەنــگی چـەمـــــاوە
پـەلـکـەزێــڕیـنــــــــەی نـــــاوە

نـــــاوە نـــــاوە دوای بــــــاران
دەردەکــــــەوێ لـە ئـاســـــمـان

لەژێـر تـیـشکی خــۆری گــەش
دنـیـــــا دەگـرێـتــــــــە بــاوەش

ســــور و پـرتـەقــــاڵـی و زەرد
ســــەوز و شــــیـنی بـێـگـــەرد

ئـەرخـەوانی و مــۆری جـــوان
گــەردی ئـــاون هـەمـــوویـــان

پـەلــکـەزێــڕیـنـــــــەی ئـاســۆ
ئـاســــمـان دەکـــا بـە تـابـلــــۆ

لـە هـۆنـراوەی دیـمـەنی (تــەرزە) باریـن دا، بـە هـەستی منـداڵـێـیەوە، دەڵـێـت:

ئـەمـــڕۆ هــــــەوارە بــــــەرزە
کـەوتــە بــەر تـــاوە تــــــەرزە

دەنــــکی وەکــــو مــــــــرواری
خـــــێـرا خــــــێـرا دەبــــــــاری

بـەربـــــوونـە ریــــــــــزە دارێ
گــــــەڵا دەڕژایـــە خــــــــوارێ

بـە دەنـــــکی زۆر گـــــــەرورە
شـەقــەی دەهــات پـەنـجــــەرە

تـەرزەیــــە تــــیـژ دابــــــــەزی
زۆر بـە قــــــایـم هـەڵـبـــــەزی

گـەر چـەتــــرەکـەم نەبــــــوایـە
رەنـــگـە ســـــەرم بـشــــکـایـە

هـۆنـراوەی (سـوێـنـد) جەخـتکـردنـەوەیە، لە دڵـسۆزی و تـێکـۆشـان و بەرگـری لە سنووری کوردستانی نیشـتمانمان، تێـدەکـۆشین و وازناهـێـنین تا دەبێـت بە دەوڵـەت:

بـە خـــوای گــەورە سـوێـنـد دەخــــۆم
دڵـســـــــۆزبـم بـۆ خــــــــــاکی خــــۆم

تـێـــــــــــکـۆشـــم بــە رۆژ و شـــــەو
بـۆ بــــــــــەرزێـتـی نــــــاوی ئـــــــەو

بـیـپــارێــــــــــــــــزم ســــــــــــنـووری
چ نـــــــــــــــــــــــزیــــک و چ دووری

بــۆی بـســــــووتـێـم وەکـو مــــــــــۆم
تـا سـەربـەخــــــــــۆیی بـــــــــــــــڕۆم

لـە بـــــــــیـری نــەکـــــــــەم ســـــاتـێ
تـا دەبــــــــــێ بـە دەوڵـــــــــــــــــەتـێ

ئــــــــاوەدان پـــــــڕ لـە جـــــــــــوانـی
ئــــــــــــــــازادبـێ رۆڵــەکـــــــــــــانـی

شایـەنی باسـە، وەک مـن ئاگـادارم، کـاک محـەمـەد بـەرزی بەشـی زۆری پەرتـووکی (مـرواری) بە دیـاری، پـێشکەش بە بەڕێـوەبەرێـتی پەروەردەی شارەکانی کوردستان کرد، بۆ ئـەوەی بەسەر قـوتـابخـانە بنەڕەتـییەکانـدا دابەشـیان بکەن. کـارێکی جـوانە. قـوتـابیـانی قـوتـابخـانەکان، دەتـوانـن بە ئاسانی دەستـیان بـە هـۆنـراوەکانی مـرواری بگات و بیانخوێننەوە. هـۆنراوەکانی بۆ قـۆناغی قوتابخانەی بنەڕەتی زۆر گونجاون.

زۆر زۆریش سوپاسی بـرای فـرە بەڕێـز و دڵـسۆزمان، کاک محەمـەد بـەرزی دەکەم. کە دانەیەک لە مـرواری بە دیـاری، لە شاری سـلـێـمانییەوە بۆ نەرویـج بـۆمی نـارد.

رەزا شـوان
نەرویـج: ٦/ سـێـپـتەمبـەر/ ٢٠٢٥