جەلال بەرزنجی: شیعر نووسین لای من ئەنجامی شەیدابوونێكە

بەشی یەكەم : جەلال بەرزنجی ئەو شاعیرەی هەر لە سەرەتای ژیانی ئەدەبیدا ویستویەتی ستایلێكی تایبەت بەخۆی هەبێت و كاری بۆ ئەوە كردووە خۆی جودابكاتەوە لەنێو بازنەی دەنگە باوەكاندا، بەدوای شوێن پێیدا خۆی گەڕاوە و تا شوێنێك بۆ خۆی بدۆزێتەوە.

رووبەری داهێنان: سەرەتای روشنبیری كوردی سەرتاییەكی شیعرییە و بە شیعر دەست پێدەكات بۆ دەربڕین لە حاڵ (خود)، ئایا تۆش لە یەكەم شەقاودا بە شیعر شەرحی حاڵی خۆت كرد؟

جەلال بەرزنجی: راست دەكەی، دیوانی شیعر، ئەو كیتابانەی بە زمانی هەست، سۆز، هەڵچوون، دیدی سیاسیانەی بێ بناغەی زانستی، لەسەر رەفەی كتێبخانەی كوردی بەشی شێریان بەركەوتووە. یەكەمجار بە شیعردەستم پێ نەكرد. یەكەم بابەتی بڵاوكراوەم، باسێكی مێژوویی بوو لەسەر میدیەكان مامۆستای مێژووم یادی بەخێر “پۆلس یەعقوب عەسكر” لە ئامادەیی كوردستان بەعەرەبی نووسی، منیش وەرمگێڕایە سەركوردی، ساڵی 1971 لە گۆڤاری “رەهێڵە” كە لە ئامادەیی كوردستان لە هەولێر دەردەچوو بڵاوم كردەوە. دوایش بووم بە ئەندامی دەستەی نووسەرانی گۆڤارەكە. ساڵی دواتر ناوی گۆڤارەكە گۆڕدرا، بوو بە “بیری نوێ” بەرهەمی دووەمم پەخشانە شیعرێك بوو بەناوی “گۆڕستانێكی قڵیشاوە” لەو گۆڤارە بڵاومكردەوە. لەساڵی 1979 دیوانی “سەمای بەفری ئێواران”م چاپ كرد، بەڕای ئەوانەی لەسەریان نووسی و خۆشم، ستایل و دیمەنی شیعرەكان جیاوازبوون لەگەڵ ئەودیوانە شیعریانەی ئەوكات چاپ دەكران. خەیاڵ و وێنەی هونەری ئەو رۆشنبیرییەی ئەوكاتم هەبوو لەگەڵ ئەوبڕە بەهرەی هەمە كە وەك هەوێنە بۆ نووسین، گیانیان خستبووە بەر شیعرەكانم زیاتربوون لە “شەرحی حاڵی دڵ” ئەوەی من لە شیعر نووسین زیاتر مەبەستمە، هێنانی جوانی بۆ ناو ژیان و راگرتنی پارسەنگی رۆح و بە درەوشاوەی راگرتنیەتی.

رووبەری داهێنان: سەرەتای رژانە شیعری تۆ كڵپەیەك بوو لەناخ و رۆحت یان گڕێك بوو كز كز دەسووتا یان عشقێك بوو یان دنیایەك ئەگەری جیاوازبوو؟

جەلال بەرزنجی: سەرەتا و ئێستاش شیعر نووسین لای من ئەنجامی “شەیدابوونێكە” لە سەرخۆیە و بەرەو رامانێكی ئەبەدی دەڕوا. توانەوە و دروستبوونەوەیەكی لە سەرخۆی ناو جوانی و پاقژەییە. هەڵبەتە ئەو كردارە هونەریە بەبێ خورپەی دڵ و بەشداری كردنی تەواو نابێ. سەدەیەك پێش ئێستا شاعیری فەڕەنسی “پۆل ڤالێری” دەلێ: “شیعر دیاری ئاسمانە” بەڵام شیعر چیتر وەك گەزۆ لە ئاسمان نایەتە خوارەوە لەسەر خەیالێ شاعیر بكەوێت. شیعر بووە بەژیان و رامانێكی هەمیشەیی. شاعیر وەك ئەوەوایە لەسەر محوەری گەردوون بێت، بە بەهرەیێكی زۆر، روشنبیری، چاوێكی قوڵ و تیژ، زمانێك پوخت و كەرستەی راوكردنی جوانی لەشتەكان وردەبێتەوە بۆئەوەی بە دیدی خۆی بنووسێ “پێویستە لەسەردەمە جەنجاڵ و پڕ لە ئاژاوەكانیش بە هێمنی بیر بكەینەوە” دانانی ئەو وتەی رۆمانووسی جیهانی بۆریس باسترناك لە دەروازەی كۆمەڵە شیعری “سەمای بەفری ئێواران” ئەوە پیشان دەدەن ئەو كاتیش هەر چەندە گەنجێكی ئارەزوو خەون سەركوت كراوی شارێكی دواكەتوو و میللەتێكی ژێردەست بووم، بەڵام هەوڵم داوە بەئارامی بنووسم و بەجارەكی خۆم نەدەمە دەست تەوژمی هەڵچوون.

رووبەری داهێنان: (سەمای بە فری ئێواران) سەمای شتەكانی نێو وجودە، یان سەمای رازە شاراوەكانی ناخە؟ یان سەمای رەمز و راكردنی وێنە سەركەشەكانە؟ یان سەمای هەڵڕشتنی هەگبەی سروشت و گوندە؟

جەلال بەرزنجی: وەڵامی ئەوپرسیارەش رەنگە كەمێك لە وەڵامدانەوەی پرسیاری یەكەم بچێت، دەكرێ بڵێم ئەوسێ تاخمەی تۆ ناوت هێناون شتەكانی ناو وجود، كە ئەویان دەكا هەموو شتەكانی دەرەوەی خۆمان لەگەڵ خۆمان، چونكە ئێمەش بوونەوەرێكی ناو وجودین “رازە شاراوەكان” لەگەڵ ئەوەشم چونكە شاعیر هەمیشە بەدوای ئاشكرا كردنی ئەورازە نهێی و شاراوانە دەگەڕێ كە سانسۆری ناوەوە و دەرەوە كپیان كردووە. لەبەرئەوەی من وەك دایكم دەڵێ “لەرۆژێكی بەهار لەدایك بوویم” هەتا تەمەنی حەوت ساڵانیش لە گوند لە ناوسروشت ژیاوم، ساڵێك دوای هەڵگیرسانی شۆرشی ئەیلول لە 1961 سوپای ئیراقی پەلاماری گوندەكەمانیدا، سوتاندی، ئێمەش بە شەو رامان كردە شاری هەولێر، سەرلەنوێ نیشتەجێ بووینەوە، لەو كاتەوە لە سروشت دابڕام، لە ساڵی 1976بە مامۆستا لەگوندی سكتان دامەزرام، ئەو جارە بەچاوی كەسێك لە دایك بووی ناو سروشت و گەورەبووی ناو شار و شاعیرێك چوومەوە ناوسروشت وگوند، سروشتیش بە هەر چوار وەرزەكانی وەك بوونەوەرێكی جوان، زیندوو، نەك كەرستەیەكی وەستاو بۆ نووسینی شیعری رۆمانسی، بوونە توخمێكی تری پێكهێنانی شیعریم. ئەزموونی ئەو دوو ساڵەی گوند، تەنیایی، رامان لە سروشت و جوانی، كۆمەڵە شیعری “سەمای بەفری ئێواران”ی بەرهەمهێنا.

رووبەری داهێنان: لەكاتی شەڕی ناوەخۆدا لە ناوەراستی نۆهەدەكاندا تۆ بە شیعر (زەمبیلەكۆتری سپیت دەڕژاند) و دەفراند و ئاهاتەكانت ئاوێزان دەكرد لەگەڵ ئەو پرسیارەی من چ شیعریكی خۆت بەبیردێتەوە؟ كە پەیامی ئاشتی بە گوێی مروڤەكان دائەدا؟

جەلال بەرزنجی: شیعری “شەڕ، تازە درەنگە بۆ خۆرئاو و سەبەتەكۆترێكی رژاو” هەرسێكیان پەیامی ئاشتی و جوانی من بوون لە دژی بێ هودەیی “شەڕێكی خۆتڕێن” شیعری شەڕ كەوا لەگەرمەی شەری ناوخۆلە ساڵی 1996 بڵاومكردەوە زیاتر باس لە بێ هودەیی شەڕ دەكات بە “مانفێسی” خۆمی دەزانم. دوایش هەر بەوە نەوەستام هەڵوێستێكی فیزیكیشم لە شەڕەكە وەرگرت و هەڵاتم، رەنگە لای هەندێك كەس لە كوردەواری وشەی “هەڵاتم” عەیب بێت، بەڵام من بە ئازایەتی دادەنێم، شانازی پێوەدەكەم هەڵاتنەكەم بەجێهێشتنی زێد و دووركەوتنەوە لە خانەوادە، برادەران، شوێنی بیرەوەریەكانم بوو. سەفەرێك بوو بەرەو نادیاری. دەست پێكردنەوەی ژیان لە وڵاتێكی سێ كێشوەر لەوڵاتەكەی خۆم دوور بۆپیاوێكی تەمەن 45 ساڵ ئاسان نەبوو. دەبوایە جارێكی تر لە ئەتمۆسفیری كەلتوور و زمانێكی تر دەست پێ بكەمەوە، زەحمەتیێكی زۆرم دی، هەتا سەرلەنوێ لە سفرەوە دەستم پێكردەوە، هاتمەوە سەر نووسین و بوومە پیری تاراوگە. كەسێكی ماندووی رێگای نێوان نیگەرانی ناسەقامگیری روحی تاراوگە و قیت نەبوونەوەم لە نیشتمانی یەكەمم. دێت بڕوابە و قسەی رتسوس بێنم “كەگۆشەكەی ناوەوەی خۆت لێتێك چوو هەموو دنیات لێتێك دەچێ”

ئەو زیانە روحی و مادییەی لە ئەنجامی ئەو شەڕ و زیندانی بوونم لە ساڵی 1986 لەلایەن ئەمنی رژێمی سەدام لێم كەوتن، دوای روخانی رژێمی سەدام و راوەستانی شەڕی ناوخۆ “بێ قەرەبوو كردنەوە و پێزانین مانەوە” ئێرە جێگەی ئەو گلەیە نەبوو، بەڵام باسی شەڕ و دەربەدەر بوون هێنایە گۆڕێ. لەگەڵ ئەوەیش هێشتا شانازی بەو رۆژە دەكەم كە لەسەر 35 سانتی مەتر زیندانی كرام، چونكە لەسەر هەڵوێست بوو، بە راكردن لەشەڕ چونكە راكردن بوو لە شەڕی كورد و كورد

رووبەری داهێنان: )ناوم بنێن ماڵەوە) كتێبێكی شیعری تۆیە لە ساڵی 2006 چاپكراوە، من پێم وایە مامەڵەی تۆ لەو شیعرانەدا یاری كردنە بەشتە نزیكەكان رێك وەكو مامەڵەی (یانیس ریتسوس)ە لەگەڵ شتە نزیكەكان، تۆچی دەڵێیت؟

جەلال بەرزنجی: دەڵێم وایە. زۆر جاریتریش وتوومە حاڵەتە شیعریەكان هێندەی دڵ و خوێنبەر و خوێنهێنەرەكانی دڵمان لێمان نزیكن. بۆ نووسینی ئەو شتە نزیكانە و بە بەكارهێنانی كەمترین وشە راوچی باشی دەوێت. پێموایە شاعیر پەیام هەڵگرە، لەهەمانكاتیشدا “راوكەری جوانیە”. (یانیس رتسۆس)م لە هەشتاكان خوێندۆتەوە، ئەو و زۆر شاعیری تریش دەروبەر دەكەنە گرتەی شیعری، بەڵام هەر شاعیرە و بە ستایل، كەرەسەی هونەری، جوانی، زمانی، دیدوچۆنیەتی “كواڵەتی” خەیاڵكردنی خۆی دەنووسێ.

رووبەری داهێنان: )ناوم بنێن ماڵەوە) پڕە لە گەڕانەوە و گێڕانەوە، گەڕانەوە بۆ (مناڵی و ماڵ و راهاتن و رانەهاتن و. هتد. ئەو هەموو گەڕانە لەپێناوی ئاسوودەكردنی رۆحە؟ یان هێنانە قسەی مناڵی نێو ناخە؟

جەلال بەرزنجی: لەبیرم نەماوە كێ وتویەتی “منداڵ و شاعیر دەتوانن دنیا بگۆڕن” ئەوەی وتووە رەنگ بێت مەبەستی گۆڕینی روحی شتەكان بێت. هەرگیز ناتوانم وەك تافی منداڵی خۆم بنووسەوە، بەڵام بەوەی باشە لە ناخمدا منداڵێكی تر هەیە دەمەوێ دنیای پێ ببینم، بەدیدی ئەو بنووسمەوە. لەكۆمەڵە شیعری “ناوم بنێن ماڵەوە” هەوڵم داوە شیعری خاوێن “پیور” یان “سپی” بنووسمەوە. لە 2006 لە كۆڕێكی شیعری لە هەولێر، هەندێك لەشیعرەكانی ناوكۆمەڵە شیعری “ناوم بنێن ماڵەوە”م خوێندەوە، نووسەری ناسراو مەحمود زامدار دوای تەواوبوونی كۆڕەكە وتی “جەلال لەو شیعرانە بەتەواوی بەرەو دنیای سوفیگەری رۆیشتووە”. شەیدای ئاشتی و توانەوە و دروست بوونەوەم لە ناو رووناكی جوانیدا، بەڵام نازانم سۆفیم یان نا؟ تەمەنم 57 ساڵە، بەڵام منداڵی ناخم گەورەنەبووە لە كۆمەڵە شیعری “ناوم بنێن ماڵەوە” دیدی منداڵی روڵی هەیە لە ئاسانكاری بۆ نووسینی شیعر لە روحەوە بۆ سەر كاغەز. سیخناخ بوونی تاراوگەش وایكردووە نوستالیژیا پانتاییەكی زۆر لە كۆمەڵە شیعری “ناوم بنێن ماڵەوە” بۆ ئاسوودەكردنی روحم دابگرێ. “ناوم بنێن ماڵەوە” وشەكان زیاتر بەدەست هێزی “لازۆردی”یەوەن، بەڵام سەنعەتكاریشیان تێدایە.

رووبەری داهێنان: تاچەند لەگەڵ وێنە شیعرییەكانت دەژی و لە ناخی خۆت دەیانژێنی؟ ساتێك هەوای شیعرێك یەخەت دەگرێ پەلەی لێدەكەیت تا تەواوی بكەیت یان رایدەگریت؟

جەلال بەرزنجی: چاوی شاعیر كامێرایەكی زۆر هەستیارە، یان راوچییەكی كارامەیە بۆ راوكردنی گرتە شیعریەكان، شیعر زۆرجار بە پرۆسێسی شێلان “مەساج”، “پۆلۆرایزكردن” و دێم پێدان تێدەپەڕێ هەتا وشەی گونجاو و پوخت دەبینێتەوە تاكرداری شیعر لەدایك بوون پێك بێت. بۆ بەشی دووەمی پرسیارەكەت نەخێر كە بیرۆكەی شیعرێ لەناوەوەم پێگەیشت كاتی هات بۆئەوەی بڕژێتە سەركاغەز، یەكسەر دەینووسم، دوای دێمەوە سەر رەشنووسەكە، ئیشی لەسەر دەكەم، جاری وا هەیە لە دوای چەندجارێك گەڕانەوە و پاكنووسكردنی و دەستلێدانی وەك خۆی نامێنێتەوە، دەبێتە شیعرێكی تر.

رووبەری داهێنان: بێجگە لە دنیای شیعر بیرت لە رۆمان نووسین نەكردووەتەوە بۆ فراوانكردنی جیهانی هونەری خۆت؟

جەلال بەرزنجی: “یادەوەری زیندانم” بە كوردی لە فۆڕمی رۆمان نووسیوە. پرۆفیسۆر (سەباح ساڵح) وەریگێڕاوەتە سەر زمانی ئینگلیزی، زانكۆی ئەلبیرتا لە كەنەدا چاپی دەكات، ئێستاش خەریكی نووسینەوەی ئەزموونی سەفری زستانی 2008 م كە لە پلەی گەرمی -50 (پەنجا لە ژێر سفر) ئەگەر بای بهاتبایە دەبووبە- 70 لەماڵی پیتر بووم لە “داسن” لە بەستەلەكی باكوور، لەسەر سنووری “ئالاسكا” نازانم ئەو ئەزموونە دەبێتە رۆمان، یان بەشی دووەمی “یادەوەرییەكانم”.

رووبەری داهێنان: تاراوگەی نالی و حاجی قادر چەند جیاوازە لەگەڵ تاراوگەی تۆ؟

یان تۆ چەند دابڕاویت لە هەواڵی زێدی خۆت؟

جەلال بەرزنجی: تاراوگە لە “فەرهەنگ” و “ئینسكلۆبیدیا” پێناسەیەكی گشتی كراوە، بەڵام لەبەرئەوەی هەستكردنێكی گیانییە “سپیروچل” رەنگە وەك وشەی خۆشەویستی، یان شیعر كاریگەری لە كەسێكەوە بۆ یەكێكی تر جیاواز بێت. نازانم نالی وحاجی قادری كۆیی چەند ساڵ لەتاراوگە بووینە، چونكە كە زۆر دەمێنێتەوە سیخناخ دەبیت، بڕیاردان لەسەر ئەوەی لەكوێ بژیت؟ ماڵت لەكوێندەر بێت؟ زەحمەت دەبێت. قسەی نووسەری ئەمریكی بە رەگەز فەڵەستینی (ئیدوار دسەعید)م زۆرپێ راستە كە دەڵێ “تاراوگە دابڕانێكی بە زۆرە ملێیە، لەنێوان مرۆڤ ونیشتمان، ئەوەش خەمێكی شاراوە لەناخی مرۆڤی تاراوگە بە جێدەهێلێ، ناتوانی لێی دەرباز بیت”، هەستدەكەم ئەو پێناسەیە بۆ زۆربەمان تاراوگەنشینەكان بەتایبەتی نووسەر و شاعیران بشێ! ئەمڕۆ جیهانگیری “گلۆبلازیێشن”، پەیوەندی ئەلكترۆنی و ئاسانی سەفەری ئاسمانی و زەوی وایانكردووە ئەگەر روحت سیخناخی تاراوگە نەبووبێت، لەوڵاتی خۆت جێگەت ببێتەوە، رەنگە بتوانی كۆتایی بە تاراوگەی فیزیكی خۆت بهێنی و بگەڕێتەوە. رەنگە ئەوە بۆ سەردەمی نالی و حاجی كەمێك زەحمەت بووبێت. ناشزانم ماڵەوە لە تاراوگە بۆوان چ مانایەكی هەبووە!.

رووبەری داهێنان: بێجگە لە زمانی دایك تا ئێستا بە چەند زمانی تر هەوڵتداوە شیعر بنووسی و پانتایی شیعر و هەودارانی خۆت زیاتر بكەیت؟

جەلال بەرزنجی: دەمێكە بە ئینگلیزی شیعر دەنووسم و هەندێك لە شیعرەكانی خۆمم وەرگێڕاوەتە سەر زمانی ئینگلیزی. دوو شیعریشم كراون بە ئیسپانی و لە گۆڤار و رۆژنامەكان بڵاوكراونەتەوە. لەدەیان كۆڕی فیستیڤاڵ شیعرم خوێندووەتەوە. هەوادارانی شیعریم لە باكووری ئەمریكا زۆرن. شیعری “ماڵێك لە ناو جانتا” تا ئێستا لە 3 گۆڤاری ئینگلیزی بڵاوبووەتەوە، جگە لەوەش تێكەڵ بەكۆمیونەتی نووسەرانی كەنەدا بوومە، ئەندامی “كۆمەڵەی پیاسەی شاعیرانی ئیدمتۆن، فیستیڤاڵی شیعری ئیدمنتۆن، یەكێتی نووسەرانی ئەلبیرتا و ئەندامی نووسەرانی نێونەتەوەیی “پێن كەنەدی”م، زۆر جار نووسینم لە گۆڤاری “پێن” بڵاودەبێتەوە و دەگاتە سەنتەرەكانی “ئینتەرناشناڵ پێن” لە 144 وڵات. ئێستا هەوادارانی شیعر و نووسینەكانم هەر كورد نەماون، خەڵكێكی زۆر چاوەڕوانی دەرچوونی كیتابی یادەوەریەیكانمن بەوەش لەلای خۆمەوە ئەدەب و شیعری كوردی كوردۆلۆژیم بردووەتە ئاستێكی”لیڤڵ” جیهانی. حەزم نەدەكرد بۆخۆم باسی ئەوچالاكیانە بكەم، لەگەڵ ئەوەی لە وڵاتی كەنەدا رێزیان لە نووسینەكانم گرتووە، خەڵاتیان كردووە. بۆ چەپڵە و خەڵات نانووسم، بەڵام پێم خۆش بوو ناوەندە رۆشنبیری و میدیای كوردی یان ئەو شاعیر و نووسەرانەی لە نزیكەوە دیكۆمەندەكانیان بینیوە هەواڵی چالاكیەكانیان بیستووە، كە قسە دێتە سەر هەوڵەكانی نووسەرانی كورد بۆ بە جیهانیكردنی شیعر و ئەدەبی كوردی، ئەو هەوڵانەی منیان پشت گۆیی نەخەستبایەوە و ئاماژەیان پێ بدابایە.

زانكۆی ئەلبیرتا لەكەنەدا بەنیازە سەد شیعرم بە ئینگلیزی لە كیتابێك چاپ بكات، ئەوەش دەبێتە دووەمین كیتابم بە زمانی ئینگلیزی. وابزانم جگە لەو شیعر و چالاكییە رۆشنبیرانەی لە تاراوگەكەم لە باكووری ئەمریكا بە زمانی ئینگلیزی ئەنجاممداون و چاپ بوونی ئەو دوو كیتابەم چونكە لەلایەن زانكۆیەكی بەناوبانگی گێتی چاپ دەكرێن كۆپی بۆ زانكۆ بەناوبانگەكانی گێتی دەنێردرێن، وابزانم ئەوە هەوڵێكی تری باش دەبێ بۆ بە جیهانیكردنی ئەدەبی و رۆشنبیری كوردی.

جەلال بەرزنجی: نووسین بووە بە ماڵ و نیشتمانم
2011

دیمانە : شێروان ئیبراهیم حەیدەری

بەشی دووەم و كۆتایی

رووبەری داهێنان: تا ئێستا چەند خەڵاتی شیعریت وەرگرتووە؟ مەبەستم لە دەرەوەیە، ئایا هەڵسەنگاندنی شیعر لەوێندەر لە سەر چ بنەمایەكە؟

جەلال بەرزنجی: “دەزانم مەبەستت لەدەرەوەیە!” تائیستا چوار جار خەڵاتكراوم. دووجار لەبەر نووسینەكانم، دوو جاریش لەبەر سەركەتوویی دەست پێكردنەوەی ژیانم لەوڵاتی دووەم. هەروەها ئەوكارانەی لە ناو كۆمیونەتی كوردی “وەك كردنەوەی قوتابخانەی كوردی و یارمەتیدان و راوێژكردنی رەوەندی كوردی لە “ئیدمنتۆن – ئەلبیترتا”. بۆئەوەی بەشێوەیەكی تەندروست تێكەڵ بە كەلتور و ژیانی وڵاتی نوێیان ببن.

ساڵانە دەیان نووسەری بواری ئەدەبی، رۆشنبیری، كۆمەڵایەتی و زانستی لەلایەن خوێنەری باش كەسانی سەربەخۆ و پسپۆر بۆ رێزلێنان، یان خەڵات كردن لەسەر بنچینەی داهێنان و زیادكردنی شتێك بۆ سەر خەرمانی سامانی نەتەوایەتیان دەپالێورێن. ئەوەی مسەتەحق بێت وەری دەگرێت. پێم خۆشە كە دەبیستم نووسەرێك یان شاعیرێك لە كوردستان رێزی لێ دەگیرێ یان خەڵات دەكرێ، بەڵام هیوادارم چیتر كەس بە تەسكیەی رێكخراوە حزبی و ناوەندە سیاسیەكان و لەبەر چاوگرتنی لایەنگری هێڵ و هێڵبازی، شارچییەتی، گەڕەكچییەتی، گروپانی، میزاج و موودەی لێژنەكە خەڵات نەكرێن، سیاسەت و حزبایەتی زۆربەی بوارەكانی ژیانی مۆنۆپۆڵ كردووە، با لێگەڕێن ئەدەب و كەلتووەكەمان كە تاكە “ناسنامەی نەتەوایەتیمانە” بە ئاسایی بێ دەست تێوەردان گەشە بكات. نووسەر یان هەر داهێنەرێكی تری بوارەكانی ژیان لەبەر بەرهەمەكەی خەڵات بكرێت نەك بەرهەمەكەی لەبەر دوور و نزیكی خاوەنەكەی لە حزبەكان.

رووبەری داهێنان: شیعری ئێستای ئینگلیزی لە روونیدا قوولە، یان دەنالێنێ لە بەرچنگی سادەییدا؟

جەلال بەرزنجی: كەدەڵێن شیعری ئینگلیزی شیعری ئەو وڵاتانە دەگرێتەوە كەزمانی یەكەمیان ئینگلیزیە ئەو وڵاتانەش بریتین لە: ئەمریكا، بەریتانیا، كەنەدا و ئوسترالیا. لە رێگەی هەندێك شیعری وەرگێردراوی فەرەنسی و ئەلمانی بۆئینگلیزی هەست دەكەیت ستایلی بەسادەیی نووسین لەو وڵاتانەش باوە، بەڵام ئەو سادەییە لاسایی كردنەوە، یان كۆپی كردن، یان قسەی ئاسایی نییە. شاعیر دەیەوێ بەسادەیی شتێكی قووڵ یان حالەتێكی شیعری یان رووداوێك یان گرتەیێك بكاتە چیرۆكی شیعری، یان بە شەفافی باسی خۆی بكات. لەگەڵ ئەوەیش شیعری درێژ و درامی یان شیعری تاریك “دارك پۆم”یش دەنووسرێ دەخوێندرێنەوە.

رووبەری داهێنان: لە بەرچی تەمومژی لە هۆنراوەی كوردی خۆی رانەگرت؟ لە ساتێكدا قۆناغێك بە تەمومژی دەستی پیكرد و بە سادەبوونەوە كۆتایی هات؟

جەلال بەرزنجی: تەمومژی قەدی درەخت، یان ترۆپكی شاخ سحر و جوانی دەداتە سروشت، بەڵام ئەو شیعرە تەمومژاویانەی ئەوكات، دەنووسران. تەموومژێكی دەست كردی نا سروشتی نەزانانەبوو، شیعریان ناشیرین دەكرد. تێگەیشتن لە هەندێك شیعر، لە هەڵهێنانی مەتەڵ و تێگەیشتن لە وڕێنە گرانتربوو. ئەو سادەییەی ئەمرۆ هەندێك شاعیر پێی دەنوسن زیادەڕوێ پێوە دیارە. شیعری جوان و هونەری بەرهەم ناهێنی، چونكە سادەیی دەبێ قووڵی رامانی و روونی رۆحی شاعیری لەگەڵ دابێت، ئەوەیش بە زۆر لەخۆكردن یان ئەتك كردن نایەتە دی. دوای قووڵبوونەوە و فراوانبوونی رۆشنبیری، شارەزایی، فراوان بوونی ئاسۆی شەیدابوون و روونی رۆحی شاعیر دێت. ئەو وتەی نفیریم پێ جوانە “هەرچەندە رۆشنبیری فراوان بێت، دەربڕینەكان تەسكتر دەبنەوە” كاریگەری لە ئەدەب هەیە هەمووان جارێك كەوتووینەتە ژێر كاریگەری نووسینێك، یان دیمەنێك، بەڵام ئەو كەسەی كۆپی دەكات،هەر چەندە بە شارەوایش بێت، لە خودی خۆی دوور دەكەوێتەوە “تكایە بڕۆ هەوڵ بدە تا ببیت بە خۆت” (ویلیم ماكسویل)

رووبەری داهێنان: دەكرێ بە زمانی شیعری رەخنە بنووسین؟ یان زمانی رەخنە شتێكی ترە؟

جەلال بەرزنجی: رەخنە نووسین و شیعر نووسین دوو ژانەری جیاوازی ئەدەبین هەریەكەو پەیامی خۆی هەیە، لە شیعر نووسین ناوەوەت و رۆحی ئەو شتانەی باسیان دەكەی سەرچاوەن، زمان هونەریانەتر دەردەكەوێت، تێكست بەرهەمی دەستی یەكە، بەڵام دەقی رەخنەیی ئیش كردنە لەسەر ئاسانكاری كردن لە گەیاندنی مەبەستی شاعیر، زمان جیاوازە، ستایلیش ئەوە نییە كە شیعری پێ دەنووسێ. بە وڵامێكی گەورە، رەخنەگری باش دەبێ بەهرە، ئاستی رۆشنبیری و زانیاریی دید و چێژ وەرگرتنی لەسەرەوە بێت بۆئەوەی لەزمانی شاعیر باش تێبگات كۆدەكانی بكاتەوە، دوور بێت لە میزاج و پێوانەی زانیاری هەرەمەكی..

پوختی، رەوانی و تیژی زمان، دیدی شاعیرانە، بەهرە، پێشینەی رۆشنبیری و زانیاری ئەمانە لەكاتی نووسینی هەموو ژانرە ئەدەبیەكان هەتا بەرهەم هێنانی كاری سینەمای دەبێ ئامادەبن.

رووبەری داهێنان: لە رەخنەی كوردیدا زیاتر لەسەر ئەو كەسانە دەنووسرێ كە بوونەتە ناو و بەناوبانگن، بەڵام چەندەها دەقی دەگمەنمان هەیە كەس سەری بەسەر لارناكاتەوە و ئاوڕی لێنادرێتەوە، ئایا لە جیهانی دەرەوەش هەمان واقیعە یان شتێكیتر؟ لەكاتێكدا هەندێجار رەخنەگری ئێمە خۆی هەڵدەواسێ بە نووسەرێكی خاوەن جەماوەر بۆئەوەی گەورەی بكات.

جەلال بەرزنجی: لەسیستەمی دیموكراسی و كۆمەڵگای سیڤل پسپۆرایەتی هەموو بوارەكانی ژیانی دەگرێتەوە. حزب، سیاسەت و دەست تێوەردانیان لەسەر ژیان، میدیا، ئەدەب و رۆشنبیری نامێنێ. ئەو كۆمەڵگایانە ئەدەب و كەلتوور بە “ناسنامەی نەتەوەیی” دادەنێن رێز لە داهێنەر دەگرن بەبێ لەبەرچاوگرتنی پێوانەی مەحسوبیەت. وەك كوردستان نییە زۆر جار میدیای حزبێكی گەورە بۆشاعیرێك لەسەرپێ بێت، یان شاعیریش ببێ بە شاعیری حزب. ئەوانەی دەست لە رەخنەش دەدەن پەخشان و وتاری ئەدەبی بۆ پیاهەڵدان و گەورەكردنی یەك دوو شاعیر و نووسەر بنووسن. لە وڵاتانی پێشكەوتوو ئەگەر نووسەرێك لێوەشاوە نەبێت چانسی گەورەبوونی نییە، بەڵام رەنگە نووسەرێك لەیەكێكی تر بە بەخت تربێت. رانانی زۆرتر لە سەر كیتابەكەی بكرێت. یان ئەو چاپخانەیەی كیتابەكەی بۆچاپ دەكات بەباشی دابەشی بكات خوێنەری زۆرتر بێت.

رووبەری داهێنان: لە بەرچی هەندێجار رەخنەی ئەدەبی تەنیا دەبێتە وردە تێبینی زمانەوانی و هەڵەی رێنووسی؟ رەخنەگر چاوی هیچ شتێكی تر نابینێ بێجگە لەوە، ئایا لە ئەدەبی ئینگلیزی هەمان ئاڕاستە هەیە؟

جەلال بەرزنجی: نەخێر شتی وا لە رەخنەی ئەدەبی ئینگلیزیدا نییە، لە هەڵسەنگاندن یان رەخنە لێگرتنی دەقێك هەموو لایەنەكانی جەستەی دەقەكە لەبەرچاو دەگیرێ. بۆ نموونە ئەگەر پلە بۆ هەڵسەنگاندنی دەقێك دابنێن، رێژە كە بەم جۆرەدەبێت:

مانا یان ناوەرۆك “كۆنتێنت”50%، بونیادنانی دەق “ستراكچەر” لە20%، رێزمان “گرامەر” 10%، ئەوەی تریش بۆئەوەیە چۆن چیرۆكەكەت دەگێڕیتەوە، چەندە كاریگەری دەبێت لە سەر خۆێنەر.

لەگێرانەوە “نەرەتیڤ” كۆنە و دەگەڕێتەوە سەردەمی گێرانەوەی چیرۆكە ئەفسانەیەكان، بەڵام لە نیوەی دووەمی سەدەی بیست نوێبوونەوەی لە سەركراوە. ئەمرۆ ستایلێكی باوی رۆمان نوسینە. ئەو چەند نووسەرە كوردەی هەوڵی نووسینی رۆمانیان داوە هونەری گێرانەوە لە زۆربەی رۆمانەكانیان كاڵە. هەست دەكەی سوودیان نە لە گێرانەوەی چیرۆكە ئەفسانەیەكان، نە لە ستایلی گێرانەوەی مۆدێرین و پۆست مۆدێرنی وەرگرتووە.

رووبەری داهێنان: چ شتێك وادەكات لە جیهانی دەرەوە مروڤ بەرەو ناوبانگ ببات؟

جۆری چاپخانە؟ ناوەروكی ئینسانی؟ فورمی كتێبەكە؟ زۆجار دەبینین كتێبە پر فرۆشەكانی دنیا زۆر بەهێزنین یان سادەن، هۆكاری ئەمە چییە؟

جەلال بەرزنجی: جگە لەو سێ هۆكارەی تۆ ناوت هێناون، كە بنەڕەتین و كاریگەرییان زۆرە لەسەر بەناوبانگكرنی نووسەر. ستایلی نووسین، بەباشی دابەشكردنی كتێبەكە، رانانی “ریڤیو” كتێبەكە كاریگەرییان هەیە بۆ ناوبانگ پەیداكردنی نووسەر. نازانم ئەوكیتابە سادە و لاوازانە كامەن بوون بە پڕفرۆش برواناكەم شتی وا بەسەر خۆینەر یان چایخانەكاندا تێپەڕێ. زۆرجار هەندێك كتێب لەبەر وروژاندنی هەندێك بابەت و تۆپێكی گەرم بە ناوبانگ دەبن. “دان براون” هەرچەندە بۆخۆی رۆمان نووسێكی زۆرباشە، بەڵام كە لە “كۆدی دافنیشی” ویستی بە دنیابلێ “مەسیح چیتر كوڕی خودا نییە و مریەمیش ئەو پاكیزیە نییە كە مەسیحییەكان وادەزانن”، كاریگەری هەبوو لەو پێشوازیە گەرمەی لە رۆمانەكەی كرا بەملێونەهای لێ فرۆشرا. یان رومانی “هاری پۆتۆتەری” نووسەری بەریتانی ج.ك. رۆلینگ لەگەڵ ئەوەی چیرۆكەكەی لە سەر بناغەی فەنتازیا نووسراوە دەچێتە خانەی ئەدەبی منداڵان كە هاتە بازاڕ كوڕەكەم داوای لێ كردم بۆی بكڕم، كە چووینە كتێنخانەی “چاپتەر” ریزێ بۆ گیرابوو، بە 2 سەعات بەرمان كەوت، لەساڵی 2008 چوارسەد 400 ملیون دانەی لێ فرۆشراو وەرگێردرایە سەر 67 زمانی زیندووی دنیا. دوای ئەوەی فلیمەكەش هات ئەوجار بەخۆم و كۆڵێك ریشی سپیەوە لەگەڵ كوڕەكەم چوومە سینەما بۆبینینی، كە چوومە هۆڵی پیشاندان نیوەی زیاتری ئافرەت و پیاوی گەورە بوون، دوای بینی فلیمەكە و خوێندنەوەی، هەستم كرد لە پشت خەیاڵ و مغامەرەكانی وشەكان شتی مرۆڤایەتی گەورە وەك ریسیزم و جینوساید وروژێندراوە، زانێم بۆ بووە بە پڕفرۆش. بڕواناكەم كیتابێك چ لە میوەی واقعی خواردبێت كە لێرە پێی دەڵێن “نەن فیكشن” یان لەسەر “میوەی خەیاڵ و درۆ” نووسرابێت بۆئەوەی راست بڵێ كە بەوەش دەڵێن :فیكشن ئەگەر ئاست و كواڵەتی ناوەرۆك و ستایلی باش نەبێت پەیامێكی پێ نەبێت هەتا پەیامی خۆشی رابواردن “ئینتەرتینمنتیش” بێت بتوانێ ببێتە پڕفرۆش. هەڵبەتە چاپخانە باشەكانش هەمیشە حسابی بازار “ماركێتینگ” دەكەن.

رووبەری داهێنان: لەبەرچی رۆمانی كوردی تا ئێستا بەرەو بە جیهانی بوون نەڕۆیشتووە؟ لە بەر ناوەڕۆك و بابەتە یان لە بەر زمانە؟ لەوانەیە هەندێك بابەت لەناو رۆمانی كوردی باس دەكرێ لەوێندەر كۆتایی پێهاتبێ، كۆمەڵگای ئەوێ ئەوەی بڕیوە؟

جەلال بەرزنجی: لەبەرئەوەی رۆماننووسە كوردەكان بە خۆرسكی یان وەك لە پرسیاری یەكەم باست كرد بەشیعر دەستیان پێكردوە بەبێ زانیاری لە سەر ستراكچەری رۆمان نووسین دەستیان بەرۆمان نووسین كردووە. لەهەندێك پرسیار وەڵام دانەوەت بۆم ئاسان كردووە. ئەو هۆكارانەی لە پرسیارەكەت باست كردووە راستن، مەسەلەی كۆتای هاتنی بابەت راستە كورد لەدواوەیە، بەڵام كۆن بوون و نوێ بوونی بابەت وابەستەیە بەو زمانە و دیدەی پێی دەینوسیتەوە، زۆر ئاسایە لەسەر شتە خۆماڵیەكانی “لۆكەڵ” بنووسین، بەڵام واباشە دیدێكی مرۆڤایەتی بدەینێ. رەنگە هەبێت بڵێ وەرگێڕان پردێكە بۆ پەڕینەوە بەرەو بەجیهانیبوون، وەرگێڕان فاكتەرێكە، بەڵام مەرج نییە تەنیا بە وەرگێرانی رۆمانێك بۆسەر زمانی ئینگلیزی یان هەر زمانێكی تری زیندو رۆمانەكە ببێت بە دەقێكی جیهانی. رۆژانە دەیان رۆمان لەئەمریكا و ئەوروپا چاپ دەكرێن، بەڵام هەموویان نابنە پڕفرۆش “بێست سێلەر” تا لەسەر ئاستی گێتی بخوێندرێنەوە. بۆ بەگێتی بوون دەبێ چۆنییەتی “كواڵەتی” كیتابەكەت زۆر باش بێت و بتوانێ شوێنی خۆی لە ناوكتێبخانەی جیهانی بكاتەوە بخوێندرێتەوە.

رووبەری داهێنان: لە پرسیاری كۆتاییدا دەلێم بەخەستی ئیستا بیر لەچی دەكەیتەوە؟ دەتەویت چ مروارییەك لەملی گەردوون بكەیت؟

جەلال بەرزنجی: دەمێكە نووسین بووە بە ماڵ و نیشتمانم، هەست دەكەم لە ناوی دەژیم، بیر لەوە دەكەمەوە چۆن جوانتری بكەم.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

* ژیانی ئەدەبی و رۆشنبیریی نووسەر لە كوردستان:

لەساڵی 1970وە دەنووسێ.

لە ساڵی 1978ەوە ئەندامی یەكێتی نووسەرانی كوردە.

1 ) “سەمای بەفری ئێواران” شیعر 1979

2 ) گەرم نەبوونەوە” شیعر 1985

3 ) بارانی رەحمەت شیعر 2002

4 )”یادەوەری كەسێكی بەربا” شیعر 2006

5 )”ناوم بینێن ماڵەوە”شیعر 2009

6 )” هەوڵدانێكی تربۆگرتنی مەوداكان” شیعر 2010