دارا خونچە: وە پێی ئەو مێژووەی تا نهۆ کە وە شێوەیەکی پوخت ساغ بوویتەوە.. دین جیهانبینیی زۆربەی زۆری مرۆڤەکانی چاخە دێرینەکان بووە، واتە سەردەمانەک کە مرۆڤ زانست و زانیارییەکی ئەوتۆی نەبووە تا بکاری هزرمەندانە بەرسڤی پرسیارە فەلسەفییەکان بداتەوە پەنای بردیتە بەر ئەندێشە و لەسەر ئەفسوون ئەسپی خۆی تاو دایە.. سەرەنجام وە ناچاریی دینی وەک فەلسەفە ئافەریدە کردییە و (بەنگ – حەشیش) ئاسا خۆی پێ سەرمەست کردییە.
پاش ئەوەی زانست پتر گەشەی کرد و لە خووندنەوەی ”بوون” جێی ئەندێشەی گرتەوە و لە رێی شیکارییە فیزیایی و کیمیاییەکان مادییانە بەرسڤی پرسە فەلسەفییەکانی داوە و گەردوونی وەک پیازەکی سپیکرا و دوور لە شرۆڤەی ئەندێشبازیی خستە بەردەست و سەلماندی کە هیچ تشتەک لە دەرێی مادە یان لە سەرێی سروشت بوونی نییە تا گەردوونی ئافەریدە کردبی و بەڕێوەی ببا.. ئیدی مرۆڤ دینەکانی وەلاخست.. واتە پێویستی وە دین نەما و چیدی ئەندێشەش دەرفەتی نەما دینی نوێ ئافەریدە بکا کە پێشتر یەک لەدوو یەک ئافەریدەی دەکردن و کات و توانستەکانی مرۆڤی وەفێڕۆ دەدا و لەمپەری دەخستە پێش ژیانی تازە و باشتر.
لێ تا نووکەش مرۆڤ وە هۆی کەمیی ئەو ماوەیەی کە بەرگی ئەفسانەیی لەبەر خۆی دادڕییە.. نەپەڕژایتە سەر ئەوەی ئەو فەرهەنگە گەورە و بەرفراوانەی دینەکان وە تایبەتییش توندڕەوەکان وە شێوەیەکی بنەبڕ پووچەڵ بکاتەوە کە وە درێژایی مێژوو کەلەکە بووە و وە هۆی رەوشتی نەرێنییانەی خودپەرستیی سروشتییانەی مرۆڤ دەرفەتی بەرانگژبوونەوەی هەیە و مرۆڤی داغان و داگیر کردییە، ئەوەش مرۆڤەکانی دابەشی سێ لایەن کردییە:
١- بەرگرییکەران لە مانەوەی دین و درێژەپێدانی: دین بوویتە هێزەکی گەورە لۆ بەرگرییکردن لە دەسەڵات و بەرژەوەندییە مادییە چینایەتییەکانی ئەو لایەنە و پاراستنی رەوشتە نەرێنییە خودپەرستییە سروشتییەکانیان.. تەنانەت ئەگەر مێشکیشیان لەبار بی لۆ وەرگرتنی زانست و رەتکردنەوەی ئەفسوون لێ وە هۆی بەرژەوەندییان لە پێگە باڵایە جڤاکییەکەیان و دەقگرتنیان وە دابونەریت و هزر و هەڵسوکەوتی باو هەر دەستبەرداری نابن و هەر شەڕی مانەوە درێژەپێدانی لەسەر دەکەن. ئەو لایەنە لە هەموو دەم و جێیەک پشتگیرییەکی فرە مەزنی لە لایەن دەسەڵاتەوە لێ دەکرێ چونکە دەسەڵات لە سروشتی خۆیدا دژ وە گۆڕانی ئەرێنییە و ئەو لایەنەش داردەستەکی چاکە تا لە بەرانگژبوونەوەی گۆڕانخوازان بەرکاریبهینی.. هەرچەندە ئەو خولیا و رەفتارەی دەسەڵات لە رووکەشدا ئەوها دیار نییە لێ لە نێوەرۆکدا فرە کردەیی و راشکاوانە پەیڕەوی دەکا.
٢- شۆڕشگێڕان و تێکۆشەرانی پووچەڵکردنەوە و لەنێوبردنی دین: ئەو لایەنە پشئەستوورن وە زانست.. سەڕەڕای ئەوەی وە دڵنیاییەوە بڕوایان وە دین و هەبوونی (خودا – ئافەریدەکەری بوون و بوونەوەر!) نەمایە و نییە پێش لەسەر ئەوە دادەگرن کە مانەوەی دین کاریگەریی لەسەر خێرایی گەشکردنی زانست دادەنێ و سستی دەکا.. هەروا مرۆڤەکان دەکاتە کۆیلەی ئەفسوون و سیستەمی چەوسێنەری دەسەڵاتداران.. بەوەش گۆڕان و پێشڤەچوونی ژیان و گوزەران لە یەک ئاستی نەرێنیی رادەگری و چارەنووسی مرۆڤەکان دەداتە دەست ئازار و چەرمەسەریی پتر و پتر. ئەرکی ئەو لایەنە فرە فرە قورس و سەختە چونکە دەبی سەرسەختانە لە بەرانبەر لایەنی یەکەم کە سەرەنجام ئاوێتەیەکە لە خەڵک و دەسەڵات خەبات بکا هاوکات بەرانگژی لایەنی سێیەم – گێدرێژی نێو جۆگەکە – ببتەوە.
٣- میانڕەوەکان: تاکەکانی نێو ئەو لایەنە کێشە گەورەکەی نێو کۆمەڵن چونکە لە تەڕیی دەخۆن و لە هیشکیی رادەکشێن، ئەوانە لەبەرئەوەی وە هەر شێوەیەک هەیە لەسەر هزر کار ناکەن و سروشت و ئەدگارەکی ئاژەڵییانەیان هەیە نە تەبان لەتەک دین نە دژیشن.. هەرچی خەسلەتی نەرێنیی هەیە لەو رووەوە وەک (بێ هەڵوێستیی، خۆگونجاندن، دووڕوویی، هەلپەرستیی، ناڕاستگۆیی، خۆفرۆشیی، قازانجپەرستیی، ملکەچیی، بێ هوودەیی، خودپەرستیی، مشەخۆریی، … هتد) لە نێو تاکەکانی ئەو لایەنە خڕبوویتەوە.. تا هەنکەش لە بەرانبەر هەردووک لایەنی یەکەم و دووەم زۆرینەی کۆمەڵن و دەسەڵاتیش زۆر وە ئاسانیی و تا رادەیەکی چاک بەکاریان دەبا.
ئەو لایەنە میانڕەوە لەبەرئەوەی لەسەر زەمینەیەکی نەرم و فشۆل پنجیان داکوتایە و وە هۆی ئەو خەسلەتانەش کە هەیانە هەرگیز ناکارن خۆ لەبەر گوشاری دوو لایەنەکە رابگرن سەرەنجام هووردە هووردە خۆ دەدەنە دەست.. دیارە پتر و پتریش خۆ رادەستی لایەنی دووەم دەکەن چونکە لایەنی یەکەم ئەو وزە پێویستەی نییە تا بکاری تاسەر لە بەرانبەر زانستگەلێک لەسەر پێی خۆی رابوەستی کە هەمیشە لە پەرەستاندن و گەشەکردن دان و ژیانی باشتر و ئاسوودەیی پتر وە مرۆڤەکان دەبەخشن، جا لە پێناو ئەوەی هیچ نەبی هێندەک پتر درێژە وە تەمەنی میانڕەویی خۆیان بدەن ناچار دەبن وە پێی (نە شیش بسوتێ نە کەباب) هەڵسوکەوت بکەن.. واتە چەندەی لایەنگیریی زانست و لایەنی دووەم دەکەن ئەوەندەش ناشیرینیی و بێزەوەرییەکانی دین جوان و تفت و تاڵییەکانیشی شیرین نیشان دەدەن! ئیدی نمایشکەرانیان لە هەموو رووەکان تەنێ کار لەسەر رووکار و رووکەشیی دەکەن:
دەربارەی پارە و سامان کتومت وەک لایەنی دووەم وە تایبەتییش ئاراستە یەکسانییخوازەکەی دەبێژن پێویستە پارە و سامان پەیدا بکرێ لێ لە تێرکردن و ئاسوودەیی مرۆڤەکان خەرج بکرێ، کەچی لە کن لایەنی یەکەمیش دەبێژن ”پارە دیندەرە و دینبەریشە!” واتە ئەگەر پارەت هەبوو دەتوانی دینەکەت باشتر پەیڕەو بکەی و بیپارێزی هەروا هەر پارەشە بەرەو کاری خراپ و چێژ و خۆشیی ناڕەوا و نابەجێت دەبا و دەتکاتە ستەمگەر!
لە پرسی ئازادییدا لە کن لایەنی دووەم هێندە ئازادییخواز خۆ دەنوێنن تا رادەی ئازادیی رەها تەنانەت بەرەلایی تاکەکانیش کە پەیوەندیی وە ئازادییەوە نییە، کەچی لە لایەکی دیکە دەبێژن خودا ئەرک و پەیڕەو و سزا و پاداشتی لۆ مرۆڤ دانایە لێ مرۆڤیشی ئازاد کردییە و چاکە و خراپەی دایتە دەست خۆی.. لە هەمووشی گرنگتر ئەوەیە بڕاوات بە خودا هەبی چونکە زۆر لێبووردە و بەخشندە و میهرەبانە! لێ هەر خۆیان نەک لە دەستیان نایێ ئازادیی بدەنە بەرانبەرەکەیان بەڵکە لە پێناو راگرتنی هاوسەنگیی لە نێوان هەردووک لایەن ئازادیی خودیی خۆشیان لەدەست دەدەن!
لە رووی هزریی و فەلسەفییەوە زۆر سکۆلار و مادییانە خۆ دەنوێنن.. کەچی بەشداری لە هەموو نەریت و سرووتە دینیی و ئەفسوونییەکان دەکەن و دەبێژن دین پەیوەندییەکی گیانیی نێوان مرۆڤ خۆی و خودای خۆیەتی! وە بیانووی دەرفەتدان وە فرەیی و هەمەرەنگییش چاوپۆشیی لە بێزەوەرترین و کۆنەپەرسترین و دڕندەترین هزر و رامانی دینیی و ئەفسوونی دەکەن!
سەری زمان و بنی زمانیان مافەکانی ژنان و یەکسانییخوازییە کەچی لە کرداردا وە بیانووی ئەوەی ژن هێشتا وە هۆی چەوسانەوە رەگەزییەکەی هۆشیاریی پێویستی نییە.. یان لە رووی بایۆلۆژییەوە هێندەی پیاو بەهێز نییە.. یان ژن سۆز و هەستی پترە و ئاشتیخواز و میهرەبانە.. یان ژن وە هۆی ئەوەی جەستەی نەرمە و خوونڕێزیی مانگانگانەی هەیە منداڵ بەرهەم دەهینیی جەستەی تەنانەت هزریشی لاوازتر دەبی.. و چەندین بڕوبیانووی بێ سەروبەری دیکەی لەو بابەتانە.. وە پێچەوانە هەڵسوکەوت دەکەن و ژن وە لاواز و کەم توانا یان نەخۆش تەماشا دەکەن و رێزی تایبەتی لۆ دادەنێن و لە هەموو ئەو کار و چالاکییانەی دوور دەکەنەوە کە وە پێی پێویست جەستە و هزری بەهێز دەکەن.. سەرەنجام ئەگەر زۆر لێیان بکەی کتومت وەک دیندارەکان دەبێژن ژن زۆر رێزدارە لە کن خودا چونکە پیاوی راسپاردییە بەخێوی بکا و رێزی لێ بگری.. یان دەبێژن خودا خۆی پێی باش بووە ژن ئەوها دروست بکا ئەگەر نا ئەوە ژیان یەکڕەنگ و بێ چێژ و ناخۆش دەبوو!
هەر دینەک لە کۆمەڵەک ئامۆژگاریی و راسپاردە و پابەندیی و ئەرک هەڵسوکەوت پێکدێ.. ئەگەر وەریاننەگری و پەیڕەویان نەکەی ئەوە لە دین وەردەگەڕێی و سەر بەو دینە نی، کەچی ئەوان وە پێچەوانەی هەموو دینەکان و بەرنامە توندەکانیان دین سووک و ئاسان دەکەن و دەبێژن دین وە تۆبزیی ناکرێ یان ئەوەندەی دەروەستی دێی پەیڕەوی بکە و ئەویدیکەش خودا زۆر لێبووردە و میهرەبانە و کەس لە بەزەیی خۆی بێبەش ناکا! یان دەبێژن تەنێ هاوبەش لۆ خودا پەیدا نەکەی و بڕوات وە زندییبوونەوە هەبی ئەویدیکە زۆر گرنگ نییە و سەرەنجام جێت هەر بەهەشت دەبی!
ئیدی ئەو شیرینکرن و جوانکردنەی دین هەمیشە وەک چەکەکی زۆر کوشندە لە بەرانبەر زانست و ژیانی نوێ کاری خۆی کردییە و ڤایرۆس ئاسا زیانەکی فرە مەزنی وە پێشڤەچوونی مرۆڤ گەیاندییە، خۆ ئەگەر هەر دینەک وەک سەرەتای دامەزراندنی خۆی پێی لەسەر پەیڕەوەکانی خۆی داگرتبا ئەوە لەمێژ بوو کۆتاییان پێ دەهات.. ئەوە سروشتی بوونی مرۆڤە لە نێو سیستەمی چەوسێنەر کە هەرچەندەی زانست و تەکنەلۆژیا تێیدا گەشە دەکا ئەویش هێندە کۆشش دەکا دین شیرینتر و جوانتر بکا واتە کاڵتری بکاتەوە تا بتواندرێ وە ئاسانیی پەیڕەو بکرێ و مرۆڤ هێندە بێزار نەکا وەسەریدا بتەقیتەوە و لە ماوەیەکی کەم لەنێوی ببا، کێشەی گەورە لێرەدا ئەوەیە کە ئەو لایەنی سێیەمەی ئاماژەمان پێی دا وە پێی بەرژەوەندییە خودپەرستیی و نامرۆییەکانیان ناخ و دەرێیان زۆر لە یەک دوورن.. لەبەرئەوە باشترین چارە هەر ئەوەیە کە لایەنی دووەم لە چارچیوەی بەرنامەگەلەکی گشتگیر و تۆکمە و وە پشتبەستن وە توانستە وەدەستهاتییەکانی زانست و تەکنەلۆژیا ناخ و دەرێی مرۆڤەکان لە یەک نێزیک بکاتەوە و وە خێرایی راستگۆیی پتر و پتر بەرجەستە بکا تا چیدی دەرفەتی ئەوە نەمینێ دەسەڵاتداران لایەنی سێیەم وە پێی بەرژەوەندییەکانی خۆیان لە شیرینکردن و جوانکردنی دین و درێژکردنەوەی تەمەنی دین بەکار ببەن.
