ڕەسوڵ بۆسكێنی: زۆر جار باس لە بارودۆخی ژیانی ئافرەتی كورد كراوە و بەشێك لایان وایە پێویستە ئافرەتی كورد لەم بازنەیە بێتەدەر و هەوڵی پێشخستنی بدرێت، هەندێكیش ترسی ئەوەیان هەیە ئەم هاتنە دەرە زیان بە داب و نەریت و لایەنی دینیمان بگەیەنێ، بۆیە پێویستە چاو لە ڕەفتاری دەوروبەر و هاودینەكانمان بكەین و ئەوەی هەیە بیپارێزین، بەڵام هەركەس بەووردی سەرنج بدات دەبینێ بەدرێژایی مێژوو ڕەوشی ژیانی ئافرەتی كورد زۆر لە نەتەوەكانی دراوسێ ی كورد جیاواز بووە، ژنی كورد هەمیشە لەتەك پیاودا بە یەكسانی ژیانیان گوزەراندووەو لە ڕووی دەركەوتنەوە جیاوازیەكی ئەوتۆی لەگەڵ پیاوی هاو ڕەگەزی دا نەبووە. سەرەتا بە هۆی ژیانی كۆچەری و ئاژەڵداری، دواتریش كشت وكاڵ و كاری دەشت لە وڵاتی كوردەواریدا لەم ڕووەوە پیاو پێویستی بە ئافرەت هەبووە كەوا هاوكار و هاودەمی بێت لە دەشت و دەر لە كاروباری ڕۆژانەی دا لە دروێنە و گێرە و كێشە و خەلە و خەرمان و ئاژەڵداری و میوە ڕنیندا شان بە شانی پیاو لە كاردابێ.
ژیانی چیانشینی كوردەواری هۆكاری ئەوە بوو كە هەمیشە لاو و كیژی كورد پێكەوە بڕۆن، لە كێو و بەندەنان هەڵ بن بۆ بنێشت و كەتیرە و مازووچنین و بەرهەمەكان. لەلایەكی دیكە ئاو و هەوای كوردستان، زستانی سارد و هاوینی نەختێ گەرم، مرۆڤی كورد بەئافرەتیشەوە پێویستی بەوە هەبووە سەرتاپای باڵای دابپۆشێ، ئیتر بەرگی درێژ و جوان و ڕێك و پێكی ئافرەتی كورد پێویستی بە چارشێو و باڵاپۆش نەبووە، جگەلەوەش نەتەوەی كورد وەك نەتەوەیەكی ئاری نەژاد داب و نەریت و لایەنی كۆمەڵایەتی تایبەت بەخۆی هەبووە و زۆر جیاواز بووە لە هی عەرەب و تورك و فارس و دراوسێكانی. مێجەڕسۆن لەم بارەیەوە دەڵێ “ناوەندی كۆمەڵایەتی ژنان لای كورد زۆر بەرزە لە بەراورد لەگەڵ ڕەگەزەكانی دیكەی كۆمەڵگای ئیسلامی، وەك هاوبەشێك لە ژیانی ڕەوەندیدا پەسند كراوە و هەموو كاروبارێكی گران و ئاسان جێبەجێ دەكات و تائێستاش گیانی سەربەخۆیی تەواویان تێدایە، كە بەرگرییان لێدەكات، بەتایبەت لەو ڕووەوە كە ژنی ڕەوەندی عەرەب تیا سەركەوتووە نەبووە”.
جل و بەرگی ڕەنگا و ڕەنگ و ئاودامانی وەك كراس و ژێركراس و سوخمە و كەوا و دەسماڵ و چارۆكە و كۆڵوانە و دەرپێ و پێڵاو، بەرگی كوردی هێندە شیاو و ڕێك و پێكە هەرگیز پێویستی بە باڵاپۆش نەبووە، هەرچی باڵاپۆش (عبا‌وە)ە ئەوە كەلتوری عەرەبە و بەسەر ئافرەتی كوردا سەپاوە، ئەگینا تانیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمیش زۆر كەم ئافرەتی كوردی لە شار بەخۆیان داداوە و ئافرەتی لادێ هەرگیز بەكاری نەهێناوە، (پەچە)ش دیاری دەستی توركە عوسمانیەكان بوو بۆیان هێناین، كەوا هەندێك ئافرەتی شاری دەیانپۆشی، گوایە باڵاپۆش و پەچە بۆ ڕێز و شەرم و خۆداپۆشینە، ئیتر ئەو داب و نەریتەی ئەوان بۆ ئافرەتی كورد بووە كەلتور، مامۆستا هێمنی موكریانی لەم بارەیەوە دەفەرموێ “ئەو ڕووبەند و چارشێوەی نەدیوە نەنكی تۆ، ئەوە دیاری دوژمنی دڵ چڵكنە”
ئەگەرچی كەلتوری وڵاتە دراوسێ و داگیركەرەكانی بووە سەرچاوەی بەشێك لە مەینەتیەكانی ئافرەتی كورد، بەڵام ئەوان دواتر بەبڕیاری مستەفا كەمال ئەتاتورك و حەمە ڕەزا شای پەهلەوی هەر كەس لە وڵاتی خۆیدا قەدەغەی كرد. هەر چەندە دەسەڵات لە كوردستان لەسەر بنەمای خێڵ و هۆز و عەشرەتگەری بووە و شێوەی خێڵسالاری لە باودا بووە، بەڵام لەگەڵ هەموو كەم كوڕیەكاندا كۆیلەیی و كەنیزە(جاریە) بۆ ڕۆژگارێكی قوڵ لە كوردستان دا پەیڕەو نەكراوە، بە پێچەوانەی عەرەب كەوا توند و تیژی بەرامبەر بە ژن ئاسایی بووە، كوشتن و زیندەبەچاڵ كردنی ژن حەڵاڵ بووە، بەڵام لە ناو كورددا بەپێ ی دینی زەردەشت توند و تیژی دژی ژنان پەیڕەو نەكراوە و كوشتنی ژن حەرام بووە.
زۆر لەو گەریدەو ڕۆژهەڵاتناسانەی هاتوونە كوردستان ئەوەیان سەلماندووە كەوا ئافرەتی كورد لە هی دراوسێكانی جیاوازە و داب و نەریت و كەلتووری تایبەت بە خۆی هەیە وەك ئیدمۆندس نوسیوویە”زۆر گەڕیدە پێش 1914سەرنجیان وابووە، كە بەشێوەیەكی گشتی وەریبگری، ژنە كورد لە خوشكە عارەب و تورك و فارسەكانیان سەربەستیان زیاترە”، فرێزەر كەدێتە سەرباسی ئافرەتی كورد دەڵێ “…وەكو ژنە فارسەكان عەبا ناپۆشن، ئەوپەڕەكەی دەسرۆكێك لەسەر دەنێن لچكی دێتەوە سەر دەم و چەناگەیان” بلایبترۆ لە كۆتایی سەدەی نۆزدەدا هاتۆتە ناوچەكە دەڵێ “ژن عەبا ناپۆشن و لە زۆربەی گەلانی ڕۆژهەڵات سەربەستیان زیاترە”.
مێجەر سۆن دەیچەسپێنێ كە كورد هەر نازانن عەبا چیە و ژن سەربەستیەكی تەواوی هەیە” ژنەكانیان ڕووپۆشیان نیە و ڕوخساری خۆیان ناشارنەوە، هەرگێز ناشڵەژێن كاتێك لەبەردەم پیاوێكی بێگانەدا دەوەستن. دوودڵ نیە لەقسەكردن لەگەڵ بێگانەدا، ئەگەر پیاوگەل لە ماڵا نەبوون هەلئەسێ بەدەوری خانەخوێیەكی زۆر چاك و میوانداری ڕێبواران و میوانەكان دەكات”هەروەها دەڵێ” ڕاستی، ژنیان وەكو ژنی هەر وڵاتێكی ئەوروپایی سەربەستن ئەوەندە نەبێ ناچنە بازار. بەرەوپێشچوون و دەربڕینی بەرز لەو سیستەمە مەودای داوە بە ژن، تا لە دیدێكی نزیك بەتێگەیشتنی ئاستی ژن لە ڕۆژئاوا ببینرێ” بە هەمان جۆر پێ دادەگرێ، كەكوردەكانی كوردستانی خواروو ناوەڕاست ” بەشێوازێكی پیاوانە ” لەگەڵ ژنان دەجوڵێنەوە” لەوە زیاتر كە لە ناو نەتەوە موسڵمانەكانی دی باوە، یا وەك لەوەی لە سیستەمە ئابووریەكانی دیكەی ڕۆژهەڵات دەبینرێ ” یاخوود دەڵێ” كورد لە زۆربەی نەتەوە محەمەدیەكان زیاتر ڕێزی ژنەكانیان دەگرن، تەنیا سەرۆكەكانیان ژنیان دادەبڕێنن و گۆشەگیریان دەكەن. ئەم ڕەوشتەش تازە لە ژێر زەبری كاریگەری توركی یەوە سەری هەڵداوە”.
لایەنێكی دیكەی گرنگی ژیانی ئافرەتی كورد ژن و ژنخوازیە، دیارە لە بارەی ژن هێنان و فرە ژنیەوە لەناو نەتەوەی كورددا فرە ژنی باوی نەبووە، بەدەگمەن پیاوی كورد لە ژنێك زیاتری هەبووە، مەگەر بە هۆكاری تایبەت نەبێت. سۆن لەم بارەیەوە دەڵێت” كورد تەنیا یەك ژنی هەیە و بەدەگمەن ژنی دووەم دێنێ”هەروەها دەڵێ “تێكەڵاو بوونی سەربەستیانەی كوڕ و كچ دەستوورە، هەر بۆیە ژن هێنانی بە حەز لێكردن زۆرە”.
زۆربەی ڕۆژهەڵاتناسانی بیانی كە هاتوونە ناوچەكە و كوردستان سەرنجیان داوە بەم شێوەیە دەربارەی ئافرەتی كورد نوسیویانە “كەوا ئافرەتی كورد لە ئافرەتی ناوچەكانی دیكەی ئیسلامەتی سەربەستی زیاترە، لە شارو ناوچە شارستانیەكان نەبێ عەبا ناپۆشێ و یەك ژنی باوە، ژن هێنانی بەحەز لێكردن هەیە. لەگەڵ ئەوەشدا، ناشێ هەموو ئافرەتانی كورد، كە دەبێ باری ژیاری و ڕۆشنبیریان لەبەرچاوبگرین، لەژێر یەك سەردێڕی گشتی وەكو( ئافرەتی كورد) كۆبكەینەوە”. لە سەدەی هەشتەم لە دوای هاتنی خێڵە عەرەبە دەشتەكیەكانی بیابان بۆ كوردستان ڕەوشی ژیانی ئافرەتی كورد گۆڕا، داب و نەریت و كەلتوری ئەوان تێكەڵ بە كەلتوری كورد بوو، سەرەڕای ستەم و چەوساندنەوە و پێشێل كردنی مافەكانی ژنی كورد ژیانی سنووردار كرا و چەندین مەرجی تایبەتی بۆ دانرا لەوانە:
– پیاو بۆی هەیە بەبێ هۆ هەر كاتێك بیەوێ بە ئارەزووی خۆی واز لە ژنەكەی بهێنێ، بەڵام ئەم مافە بەژن ڕەوا نەبینراوە و پێویستە بە قەدەر ڕازی بێت.
– پیاو دەتوانێ لە یەك كاتدا چوار ژنی هەبێ و هەر كاتێك ئارەزوو بكات دەتوانێ وازیان لێ بهێنێ و بچێت ژنی دی بخوازێت بەبیانوی ئەوەی لاوەكان لە جەنگدا لەناو دەچن، یا هەر بیانوویەكی دی، چارەسەری بەوە دۆزرایەوە چوار ژن بكرێتە خەڵاتی پیاوێك، ئەگەرچی دەبوایە كوشتنی لاوەكان حەرام بكرایە.
– لە دادگادا شاهیدی دوو ژن بەهی یەك پیاو دادەنرێ بەبیانوی ئەوەی ژن لایەنی سۆزی زاڵترە و هەستی لاوازە، زوو شتی لە بیر دەچێتەوە و كاریگەری سۆز و دەرونی بەلاڕێ‌ی دا دەبات.
– بەشە میراتی دوو خوشك هێندەی یەك برایە.
– ئافرەت هەمیشە بەناوی شەرەف لە ناو دەبرێ، بەڵام بۆ پیاو مایەی شانازی و خۆڕانانە.
ڕۆژگار كۆمەڵێك هۆكاری مێژوویی و سیاسی و ئاینی بە دوای خۆی دا هێنا و هەموو ڕووداو و كەلتوورە كۆنەكان لەسەر یەك كەڵەكە بوون و بوونە هۆی مەینەتی و دەردەسەری بۆ كۆمەڵگای كوردی بەگشتی و بەتایبەت ژنی كورد لەم سەردەمە. لایەنی سیاسی و بەرزی و نزمی ژیانی سیاسی كورد لەگەڵ دوژمنەكانیدا بە هۆی ململانێ و داگیركاری كۆمەڵێك داب و نەریتی نەشیاوی ئەوان بە ناوی ئاكار و ڕەوشتی جوان و پاراستنی شەرەف تاریكترین ڕەوشی بەسەر چارەنووسی ئافرەتی كورددا سەپاند. بارودۆخی كۆمەڵایەتی كاریگەری زۆری كردە سەر ژیانی ئافرەتی كورد، بەهۆی ناهوشیاری و نەخوێندەواری ژن و پیاوی نەتەوەكەمان هەرچی داب و نەریتە كۆنە داسەپاوەكانی ڕۆژگار بوون بە داب و نەریتی نەتەوەیی و سەختترین چارەنووسی لە ژیانی كۆمەڵایەتی نەتەوەكەمان دا دروست كرد.
سوود وەرگرتن لە ئاین هۆكاری هەرە گرنگ بوو، یا ڕاستتر بڵێین پیاوی ئاینی كەم ئەزموون لە ژیانی كۆمەڵگەدا كاریگەری زۆری هەبوو لە سەپاندنی داب و نەریتە كۆنەكان بە هۆی دەسەڵات و بە پیرۆزكردنی لەلایەن دوژمنەكان و ناهوشیاری كورد بەناوی خوداویستی و ڕەزامەندی یەزدانی مەزن، ڕۆحی دینی بەسەر ڕۆحی نەتەوەییدا زاڵ بوو، كۆمەڵێك داب و نەریتی نەشیاوی لەگەڵ خۆی هێنا وەك: ژن بە ژن، گەورە بە بچوك، كچ دان لەبری خوێن و شیربایی و كوژاندنەوەی كێشەی عەشائیری و چارەسەر كردنی كێشەی سوتاندنی پووش و پاوان بە ژیانی ژن و هێندەی دی ڕەوشی ژیانی ژنی كوردی ئاڵۆزتر كرد.
ئافرەتی كورد لە رێكخستنی ژیانی خێزان و كاروباری كۆمەڵگەدا كاریگەری زۆرە، بێجگە لە ئەركەكانی سەرشانی وەك هاوسەر و دایك و بەرێوەبەری ماڵ لەگەڵ پیاودا بەشداری لە كار و بەرهەم هێناندا كردووە”لە ئەنجامی ئەوانەوە بۆمان دەردەكەوێ كە ژنی كورد ژیر و بەتوانایە و هاوبەشی گیانی سەربەخۆیی لە ڕەگەزی خۆیدا ڕادەیەكی زۆر بەرزترە لە ژنانی عەرەب یان تورك”ئافرەتی كورد هەمیشە چالاكانە بەشداری پیاوی كردووە، بەڵام بەداخەوە لەگەڵ هاتنی داب و نەریتە بیانیەكان جیاوازی زۆری لەگەڵ پیاو دا پەیدا كرد بەوەی دەبێ ڕەگەزی نێر و مێ كەنارگیر و لەیەك دوور بن، ئەگینا پێچەوانەی دەستوورە.
هاوكاری ژنی كورد لەتەك پیاودا بە هۆی باری ناهەمواری كورد و سیاسەتی دوژمنەكانی ئەركی سەرشانی ئافرەتی كورد سەختتر و گرانتر بوو، شان بە شانی پیاو خەباتی كردووە و لەو بوارەشدا زۆرجار ئافرەتی ناوداری لێ هەڵكەوتووە، “ڕاستی ئەو كاتەی كە كورد كەوتۆتە تەنگانە تاك و تەرا ژنی چینە بەرزەكان ناوبانگیان دەركردووە. ئەمەش پێچەوانەی ئەوەیە گوایە لە وڵاتەكانی ئیسلامەتیدا ئافرەت توانای ئیش كردن و دەركەوتنی كەمە”.
” لەناو بنەماڵەكانی حاكمدا ڕەوتێكی ئاساییە كە ژنی بەتەدبیر نەخشی گرنگ لە سیاسەتی عەشیرەتیدا بگێڕێ” زۆر جاری وا هەبووە ئافرەتی كورد هەلی بۆ هەڵكەوتووە، توانیویەتی بەشداری بكات لە دەسەڵات و بەڕێوەبردنی وڵاتدا سەرمەشقی پیاوان بێت، نموونەی لەم جۆرە لە مێژووی ئافرەتی كورددا كەم نیە، چەندانی وەك خانزادی سۆران لە سەدەی نۆزدەهەم، قەدەم خێری بەختیاری لە سەرەتای سەدەی بیستەم، عادیلە خانمی وەسمان پاشای جاف لەسەرەتای سەدەی بیستەم دا نموونەی دیاری ئافرەتی كوردن لەم بوارەدا. ئیدمۆندس بەسەرنجەوە باسی دەكات: لەنزیك ڕەواندز، خانمێكی دی هەبوو كە فاتمە خانیان پێدەگووت و زۆر بۆ كارگێرە سیاسیەكان ئاشنا بوو. ئەو ژنە دوای مردنی مێردەكەی كاروباری هەشت گوندی هەڵدەسوڕاند و بۆ خۆی هەموو كارەكانی لەگەڵ حكومەت بەڕێدەخست و پەیتا پەیتا لەلایەن گوندیەكانەوە بەنوێنەر هەڵدەبژێررا تا لە جێی ئەوان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمان دەنگ بدات، هەرچەندە یاسا بەڕاشكاوی دەیگووت تەنیا پیاوان دەتوانن وەك هەڵبژێرەر و ئەندامی لیژنەكانی هەڵبژاردن بەشداری بكەن لە هەڵبژاردن دا”.
سەرەڕای ئەوەش لە ڕۆژگاری تازەدا چەندانی وەك مارگرێت، لەیلا قاسم، گوڵاڵە لە بەشداری خەباتی سیاسی و نیشتمانی گەلەكەماندا لە پێناوی نیشتماندا خۆیان كردە قوربانی و وەك ئەستێرە لە ئاسمانی شۆڕشگێڕی گەلی كورد دا دەدرەوشێنەوە. حەپسەخانی نەقیب كەسایەتی بەرزی ئافرەتی كورد بوو لە سەردەمی خۆیدا یەكەم كەس بوو كەوا پەچە و چارشێوی فڕێ دا و هەوڵی زۆری دا بۆ دەركەوتن و خوێندەوار كردنی ژنی كورد و زۆر بواری دیكە.
مەستوورەی ئەردەڵانی، دایكی سۆلاڤ، ئەرخەوان و هاوشێوەكانیان لە بواری نووسین و ئەدەب و هونەر دا ئەسپی خۆیان تاو داوە و گرەویان لە پیاوی هاوڕەگەزیان بردەوە. مریەم خان و ئایشە شان و گوڵ بەهاریش لە بەرز كردنەوەی هونەری كوردی دا نموونەیان لە ناو ئافرەتی كورد دا كەم نیە. دوڵبەر و دڵداری كورد بە پەیمان و وەفاداری چەندانی وەك شیرین و فەرهاد، مەم و زین، قەر و خاتون گوڵەزەر لایەنێكی دیاری مێژووی كوردیان نەخشاندووە. لە كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهان (ئامینە خانم)ی خێزانی ژەنەڕاڵ شەریف پاشای خەندان بەهاوكاری كۆمەڵێك ئافرەتی تێكۆشەری كورد(كۆمەڵەی تەعالی ژنانی كورد)ی دامەزراند كەلە گرنگترین ئامانجەكانی بریتی بوو لە كردنەوەی قوتابخانە بۆ ژنان و فێركردن و دۆزینەوەی كار بۆ ژنان و ئیش كردن شان بە شانی پیاوان لە بوارە جیا جیاكان و دام و دەزگا جۆر بە جۆرەكانی دەوڵەتدا. دواتریش لە ساڵی 1946 لەگەڵ دامەزراندنی كۆماری كوردستان مینا خانمی خێزانی قازی محەمەد یەكیەتی ئافرەتانی دامەزراند و درێژەیان بەو كارەدا.
خوێندن مافی هەر كەسێكە و پێویستە ڕێ لە پێشكەوتن و بەرەو پێش چوونی ژن نەگیرێ، ئەویش مافی خوێندن و فێر بوون و پێشكەوتنی هەیە، وەك پیاو دەبێ گرنگی بەژیانی بدرێ، مەودای خوێندن و فێربوونی بۆ فەراهەم بكرێ، چونكە بەهۆی دواكەوتوویی باری كۆمەڵایەتی بەشێكی زۆر لە ئافرەتی كورد هەلی خوێندنی بۆ نەڕەخساوە، دیارە ئەگەر بتەوێت نەوەیەكی پێشكەوتوو خۆشگوزەران بێتەكایە ئافرەتی خوێندەوار هۆكاری سەرەكی ئەو بوارەیە.
پێویستە ئافرەتی كورد ئازاد و یەكسان لەگەڵ پیاودا كار بكات بۆ تێپەڕاندنی داب و نەریتە كۆنەكان، بۆ ڕزگار بوون لە هەموو كارە نەشیاو و داسەپاوەكان، چونكە ئەگەر هەندێكیان لە ڕۆژگاری كۆن دا خۆیان لەگەڵ باری كۆمەڵایەتی ئێمەدا گونجاندبێ ئەوا لەم سەردەمەدا باویان نەماوە و پێویستە وەلا بنرێن، چونكە بەهۆی پێشكەوتنی زانست و تەكنەلۆژیاوە باری ئافرەتی كوردیش گۆڕاوە. لە پاش ڕاپەڕینە مەزنەكەی بەهاری 1991ی بەشە كوردستانی گرێدراوی عێراق و دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان گۆڕان و پێشكەوتنی باش بەسەر بارودۆخی ئافرەتی كوردا هاتووە، هەر چەندە هێشتا زۆر كەم و كوڕی و لایەنی خراپی لە ژیانی ئافرەتی كوردا ماوە، كەوا چەندین هۆكاری سیاسی، ئابوری، كۆمەڵایەتی و ئاینی لە پشتەوەیە، سەرەڕای ئەوەش ناهوشیاری تاكی كورد هۆكاری سەرەكی ئەم بارودۆخەیە.
پەیڕەو كردنی توند و تیژی دژ بە ئافرەتی كورد بەشێكی لە كەلتوور و داب و نەریت و باوەڕێكی چەقبەستوو سەرچاوەی گرتووە، دوور لە یاسا و بنەماكانی مافی مرۆڤ بۆیە پێویستە ئافرەتی كورد هوشیار بكرێتەوە و ئاگاداری مافە تایبەتیەكانی خۆی بێ، چونكە هەر ئەمەش دەبێتە هۆی بەرەو پێش چوونی ڕەوشی ژیانی ئافرەتی كورد و وەدەست هێنانی مافەكانی، ئەوەی دەبێ پەیڕەو بكرێ ڕێگرتن لە پێشێل كردنی مافەكانی ژنان هەر بەتەنها ئەركی سەر شانی ژن نیە، بەڵكو ئەركی سەر شانی هەمووانە بۆ هێنانە كایەی نەوەیەكی نوێ و كارا و پێشكەوتوو. چۆنیەتی مامەڵە كردن لەگەڵ مەسەلەی ژناندا لەم سەردەمەدا یەكێكە لە هەرە مەسەلە گرنگ و بابەتیەكانی كۆمەڵگەی كوردەواری، كەوا ئەم بابەتە تەنها پەیوەندی بە چەند یاسایەكی وەك فرە ژنی و ناڕەزایی و داكۆكی هەندێك مەلا و خوێندەواری دینی لە بەرامبەر تێكەڵ كردنی نێرو مێ لە خوێندنگاكانی كوردستاندا نیە، بەڵكو قسە كردن لەسەر مەسەلەی ئافرەتان مێژوویەكی درێژتری هەیە، لەگەڵ هوشیار بوونەوەی تاكی كوردی سەری هەڵداوە، سەدەیەك بەرلە ئێستا حاجی قادری كۆیی وەك ڕۆشنبیرێكی دینی و هەڵكەوتووی سەردەمی خۆی بەپشت بەستن بە فەرمودەی پێغەمبەر(د.خ) پەیامی بەگوێ ی ئافرەتی كورد دا داوە بۆ هاتنە دەرەوەی لە ماڵ و گەڕان بەدوای خوێندن و زانست دا، ئەگەر چی لە وڵاتێكی دووری وەك چینیش بێت، دواتر مەلای گەورەی كۆیە بە پێداگریەوە درێژەی بەم پەیامەداوە، لە ئەندامە مێینەكانی خێزانی خۆیەوە دەستی پێ كرد، بەڵام دوای ئەوان كەمتر هاوپیشەكانیان درێژەیان بە پەیامەكەیاندا، بۆ هاندان و هوشیار كردنەوەی ژنان بۆ دیاری كردنی چارەنوسی خۆیان و بەشداری كردن لە ژیانی كۆمەڵگادا.
بەشداری كردنی ژن و هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی هەلومەرجێكی باشتر بەهۆی بەشداری چالاكانەی ژن لە ژیانی گشتی دا لەهەموو بوارەكانی پەروەردەو خوێندن و دەزگاكانی كارگێڕی و بەڕێوەبردن و هونەر و وەرزش و زۆر بواری دیكە، جگەلەوەش بەشداری چالاكانەی لە بواری سیاسەت و كارا كردنی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی ئەوەی سەلماند كە ژنیش وەك پیاو كارا و بەتوانایە. ئەم هاتنە دەرەوەی ئافرەت و بەشداری لە ژیانی گشتی دا لە بەرەو پێش چوونی ڕەوشی ژیانی كۆمەڵگەدا نەخشی هێناوە. دیارە هەرچەند ئافرەتی كورد زیاتر بەشداری لە ژیانی تازەی كۆمەڵگەدا كردبێ زیاتر سێبەری داب و نەریتە كۆنەكان ترسی كۆمەڵگای ڕەواندۆتەوە.
ئەگەر چی ڕەواندنەوەی ئەم ترسە بێ كێشە و گرفتیش نەبووە، بەڵام هەمیشە لە هەوڵی بەردەوام دابووە بۆ نەهێشتنی ئەم ترسە، هەرچەندە لەناو كۆمەڵگەی ئێمەدا بەردەوام هەندێك هەبوون چ وەك تاك و چ وەك گروپ هەرگیز نەیانویستووە خۆیان لەگەڵ ئەم پەیوەندیەی نێوان نێر و مێ دا بگونجێنن، بەڵكو هەمیشە بەگومان و ترسەوە لە تێكەڵ بوون و بەشداری ژنیان ڕوانیوە، كەوا بەهۆی گۆڕانكاریەكانی دنیا و پێشكەوتنی كۆمەڵگای كوردی هاتۆتە ئاراوە، سەرەڕای ئەوەش ئەوەندەی بۆیان كرابێت هەوڵیان داوە ڕێ لەم گۆڕانكاری و پێشكەوتنانە بگرن، كەوا بەهۆی بەشداری نێر و مێ هاتۆتە ئاراوە. بەداخەوە ئەو لایەن و ڕێكخراوانەش كە خۆیان بە داكۆكیكار و لایەنگیری بارودۆخی ئافرەت دەزانن وەك پێویست نەیاتوانیوە بەشێوەیەك گەشە بەڕەوشی ژیانی ئافرەت بدەن كە جێی ڕەزامەندی هەمووان بێت.
ئەوانەی لەم بازنەیەدا یەكدەگرنەوە لایەنە ئیسلامیەكان و هەندێك مەلا و خوێندەواری دینی كەوا بە تێڕوانینی كۆن و بەر لە گۆڕانكاریەكان بیر دەكەنەوە، ترسی ئەوانە كەمتر پەیوەندی بەدین و داب و نەریت و خو و ڕەوشتی باشەوە هەیە، بەڵكو لەدیدی ئەوانەدا پەیوەندی بە هەمە كارەیی و هەبوونی پیاو بەسەر ژن دا، ئەوانە هێڵێكی سوور لە نێوان بوونی پیاو و ژندا دەكێشن و دەرچوون لەم هێڵە سوورانە بە دەرچوون لە دین و فەرهەنگ و ڕەوشت دادەنێن، بەرامبەر بە فرە ژنی، تێكەڵ بوونی نێر و مێ، لە ماڵ هاتنە دەرەوەی ژن و بەشداری كردنی ژن لە ژیانی گشتی كۆمەڵگادا هەمیشە دووبارە بووەتەوە. بەڵگە نەویستە ئەم ترسە نەك هەر تێڕوانینێكی نادروست و هەڵەیە، بەڵكو پیشاندانی ڕوویەكی دزێوی بیری ئادەمیزادە لەم سەردەمەدا، كەوا ئەم هێزە كۆنە پارێزانە هەموو پەیوەندیەكانی نێر و مێ لە ناو بازنەی جنسی دا قەتیس دەكەن. دیارە تەسلیم بوونی كۆمەڵگەی ئێمە بە ویست و بیر كردنەوەی ئەم گروپە كۆنە پارێزانە رێگرێكی گەورە و مەترسیدارە لەبەردەم پەیوەندی تاكی كۆمەڵگا و پێشكەوتنی كۆمەڵگادا.
سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:
1- س، ج، ئیدمۆندس، كورد و تورك و عەرەب، وەرگێڕانی حامید گەردی، هەولێر-2004.
2- مەیجەر سۆن، سلێمانی ناوچەیەك لە كورۆدستان، وەرگێڕانی مینە، سلێمانی 2007.
3- هێنی هاڕۆڵد هانسن، ژیانی ئافرەتی كورد، وەرگێڕانی عەزیز گەردی، بەغدا-1983.
