د لێکۆلینەکا فۆرمالیستی – سیمانتیکی دا
کۆڤان خانکی/ ماستەر لە ئەدەبیاتی کوردی/ زانکۆیی دھۆک
پێشەکی:پشتی من تەکستا “شەرابی سپی” یا باریکان ئیسماعیلی خواندی، من ھەست پێکر ئەڤی تەکستی ب “دورستی” دەربڕین یا ژ ھەستێن شاعیرێ کری. چاوە ڤیایە..چاوە حەزکرییە..وسا دەربڕییە، دبت قەلەمێ وێ نکاریبت ھندەک تشتان بنڤێست، لێ دھنەک جییان دا ئەز ھەر جورئەتێ تێدا دبینم، لەورا من بریار دا ڤەکۆلینا وێ بکم، رەنگە ژی ئەو تشتێ بالا من کشاندی یێ دوور بت ژ مەبەستا شاعیرێ.
من دڤێ لێکۆلینا کورت دە ڤیایە تەکستی ژ کنارێ فۆرم و مانایێ ڤە شرۆڤەبکم، دێ ھەول ژی دم خوە نێزیکی مژارێن شاعیرێ مەبەست پێ ھەیی بکم، لێ دێ چەند کارم؟ ئەز ژی نزا.
تەکستا “شەرابی سپی”
بیرت ئەکەم
ھێندەی بیری وشەکانت ئەکەم
ھێندەی بیری مەستی بوون بە ئەشقت ئەکەم
سەد ھیندە ئارەزووی شەرابی سپی ئەکەم…
پڕ بە دوونیا
پڕ بە تاریکی ئەم شارە
پڕ بە باوەشی ئاسمان
ھاوار ئەکەم بیرت ئەکەم ھیواکەم….
لەم شەوە خامۆش و سستەیا
بە شەرابی سپی لێوت
بە نووری گەرمی چاوانت
لاشەی منت سڕ کردوە
ھێندەی پەنجاکانت ئاشقن بە قژی خاوم
سەد ئەوەندە ئەشقن بە پشویەک
لە سەر سینەم…
ئەو کاتانەی لێوەت بەر لێوم ئەکەوێت
ئەتوێمەوە لە ناو ھەستی بە تینی تۆ
ئەی کە خۆشە بە ھەناسەی گەرتم
بسمیلم کەی و
ھەرچی گوناھە بیرم چێتەوە…
لەم شەوەدا بە وشەکانت مەمدوێنی
بە ھەناسە
بە مەستی چاوانت
بە شەرابی لێوت
من دەزانم
حەزەکانت چی دەلێن
بە وشەکانت مەمدوێنە…
لە خامۆشی و لە تاریکیا
لە ناو باوەشی گەرمی تۆ
لە جەنگی ئاوێتە بوونم لە گەڵ تۆ
من سەرمامە
مەلە ئەکەم لە ناو شەرابی لێوات
کەچی من ھەر تامەزرۆمە…
با پەنجەکانت ھەر لە ناو قژی خاوم بن و
دەستێکت بخە سەر سینەم
لەو کاتەی شەرابی لێوت بە قورگما ئەڕوات و
ماندوو بونم خامۆش ئەکا
تۆ بۆ دواجار ئا لەم شەوا
ماچێک بکە لە گەردەنم…
ئانالیزەکرنا تەکستی ژ کنارێ فۆرم ڤە:
١- کێش:
بی\رت\ ئە\کەم\ ٤ بڕگەیە
ھێن\دەی\ بی\ری\ و\شە\کا\نت\ ئە\کەم\ ١٠ بڕگەیە
ھێن\دەی\ بی\ری\ مەس\تی\ بوون\ بە\ ئەش\قت\ ئە\کەم\ ١٢ بڕگەیە
سەد\ ھێن\دە\ ئا\رە\زو\وی\ شە\را\بی\ س\پی\ ئە\کەم\… ١٤ بڕگەیە
پڕ\ بە\ دوون\یا\ ٤ بڕگەیە
پڕ\ بە\ تا\ری\کی\ ئەم\ شا\رە\ ٨ بڕگەیە
پڕ\ بە\ با\وە\شی\ ئاس\مان\ ٧ بڕگەیە
ھا\وار\ ئە\کەم\ بی\رت\ ئە\کەم\ ھی\وا\کەم\…. ١١ بڕگەیە
لەم\ شە\وە\ خا\مۆ\ش و\ سس\تە\یا\ ٩ بڕگەیە
بە\ شە\را\بی\ س\پی\ لێ\وت\ ٨ بڕگەیە
بە\ نوو\ری\ گەر\می\ چا\وا\نت\ ٨ بڕگەیە
لا\شەی\ م\نت\ سڕ\ کر\دوە\ ٧ بڕگەیە
ھێن\دەی\ پەن\جا\کا\نت\ ئا\ش\قن\ بە\ ق\ژی\ خا\وم\ ١٤ بڕگەیە
سەد\ ئە\وەن\دە\ ئەش\قن\ بە\ پ\شو\یەک\ ١٠ بڕگەیە
لە\ سەر\ سی\نەم\… ٤ بڕگەیە
ئەو\ کا\تا\نەی\ لێ\وەت\ بەر\ لێ\وم\ ئە\کە\وێت\ ١٢ بڕگەیە
ئەت\وێ\مە\وە\ لە\ ناو\ ھەس\تی\ بە\ تی\نی\ تۆ\ ١٢ بڕگەیە
ئەی\ کە\ خۆ\شە\ بە\ ھە\نا\سەی\ گەر\تم\ ١٠ بڕگەیە
بس\می\لم\ کەی\ و\ ٥ بڕگەیە
ھەر\چی\ گو\نا\ھە\ بی\رم\ چێ\تە\وە\… ١٠ بڕگەیە
لەم\ شە\وە\دا\ بە\ و\شە\کا\نت\ مە\مد\وێ\نی\ ١٣ بڕگەیە
بە\ ھە\نا\سە\ ٤ بڕگەیە
بە\ مەس\تی\ چا\وا\نت\ ٦ بڕگەیە
بە\ شە\را\بی\ لێ\وت\ ٦ بڕگەیە
من\ دە\زا\نم\ ٤ بڕگەیە
حە\زە\کا\نت\ چی\ دە\لێن\ ٧ بڕگەیە
بە\ و\شە\کا\نت\ مە\مد\وێ\نە\… ٩ بڕگەیە
لە\ خا\مۆ\شی و\ لە\ تا\ریک\یا\ ٨ بڕگەیە
لە\ ناو\ با\وە\شی\ گەر\می\ تۆ\ ٨ بڕگەیە
لە\ جەن\گی\ ئا\وێ\تە\ بوو\نم\ لە\ گەڵ\ تۆ\ ١١ بڕگەیە
من\ سەر\ما\مە\ ٤ بڕگەیە
مە\لە\ ئە\کەم\ لە\ ناو\ شە\را\بی\ لێ\وات\ ١١ بڕگەیە
کە\چی\ من\ ھەر\ تا\مەز\رۆ\مە\… ٨ بڕگەیە
با\ پەن\جە\کا\نت\ ھەر\ لە\ ناو\ ق\ژی\ خا\وم\ بن\ و\ ١٤ بڕگەیە
دەس\تێ\کت\ ب\خە\ سەر\ سی\نەم\ ٨ بڕگەیە
لەو\ کا\تەی\ شە\را\بی\ لێ\وت\ بە\ قو\رگ\ما\ ئەر\ِوا\ت و\ ١٥ بڕگەیە
مان\دوو\ بو\نم\ خا\مۆش\ ئە\کا\ ٨ بڕگەیە
تۆ \بۆ \د\وا\جار\ ئا\ لەم\ شە\وا\ ٩ بڕگەیە
ما\چێک\ ب\کە\ لە\ گەر\دە\نم\… ٨ بڕگەیە
شاعیرێ گرنگی نەدایە کێشێ و نە خواستییە شیعرا خوە ل گۆڕەیی ھندەک یەکەیێن رێکخستی بچت، بەلکو ڤیایە خوە ژ قەیدێن کێشەکا سنوردارکری رزگاربکت. ژ بۆیی ھندێ بزانن کا ھەر کێشەک چەند جاران بکارئانییە، دا تەماشەیی ڤی خشتێ ل خوارێ بکن:
٤ بڕگەیی ٥
ب. ٦
ب. ٧
ب. ٨
ب. ٩
ب. ١٠
ب. ١١
ب. ١٢
ب. ١٣
ب. ١٤
ب. ١٥
ب.
٦ ١ ٢ ٣ ٩ ٣ ٤ ٣ ٣ ١ ٣ ١
وەکە دیار کێشا (٨) بڕگەیی ل سەر گەودێ تەکستی یا زالە، ئەڤە ژی وەکە کێشەکا شیعرا خۆمالی یا کوردی (کو کەڤنترین کێشا شیعرا کوردی یە) دھێتە زانین.
٢- سەروا:
ئەو کریارەیە، دەمێ دەنگێن برگەیێن دوماھیکێ یێن دوو پەیڤان یان زێدەتر وەکی ئێک بن، و ھەر یەک دەنگڤەدانا یا دن بت و ب ھەڤرا مۆزیک و ریتمەکێ دورست دکن. ئەم ژی دێ سەروایا شیعرا شەرابی سپی ئانالیزە کن، جارەکێ ل سەر ئاستێ پارچان و جارەکێ ژی ل سەر ئاستێ تەکستی ب تمامی:
ڕ- ل سەر ئاستێ پارچان:
١. بیرت ئەکەم
٢. ھێندەی بیری وشەکانت ئەکەم
٣. ھێندەی بیری مەستی بوون بە ئەشقت ئەکەم
٤. سەد ھیندە ئارەزووی شەرابی سپی ئەکەم…
٥. پڕ بە دوونیا
٦. پڕ بە تاریکی ئەم شارە
٧. پڕ بە باوەشی ئاسمان
٨. ھاوار ئەکەم بیرت ئەکەم ھیواکەم….
درێزا (١، ٢، ٣ و ٤)ێ دا پەیڤا (ئەکەم) ل داویا رێزکان ب کارئانی یە، ئەڤە ژی وەکە پەیڤا سەروا ناھێت حسێبێ، ژ بەر کو ھەموویان ئێک فۆرم و واتا ھەیە، بەلکو سەروا یا دپەیڤێن بەری وان دا و ئەگەر بەری وان سەروا نەبا، ھنگی ئەو دابتە کێماسییا سەروایێ، چونکی پەیڤێن وەکی ئێک (ب فۆرم و واتا) نەخوەشییێ دورست دکن، دڤێ پارچێ دا پەیڤێن (بیرت، وشەکانت، ئەشقت) جۆرە سەروایەکێ دورست دکن و ئەگەر ئەم ڤان پەیڤان ژی بزڤرینن ئۆرجینالییا وان؛ دێ ئەو ژی ھندا بت، بۆ نموونە؛ دێ ب ڤی رەنگی بن: (بیر، وشە\وشەکان، ئەشق) ب ڤێ یەکێ ژ سەروایێ ڤالا دبن، لێ درێزا (٤) دا ئەو وەکھەڤییا دەنگی یا د پیتا (ت) دا دورستکری ژی لادایە، و پەیڤا (سپی) تینت کو یا ڤالایە ژ دەنگێ (ت) یێ داویێ، لێ پا ئەگەر ئەم (ئەکەم)ێ دگەل رێزکا (٨) یا (ھیواکەم) ھەڤبەرکن، ل وی چاخی ژی جۆرە سەروایەکێ دورست دکن.
١. لەم شەوە خامۆش و سستەیا
٢. بە شەرابی سپی لێوت
٣. بە نووری گەرمی چاوانت
٤. لاشەی منت سڕ کردوە
٥. ھێندەی پەنجاکانت ئاشقن بە قژی خاوم
٦. سەد ئەوەندە ئەشقن بە پشویەک
٧. لە سەر سینەم…
درێزا (٢ و٣) دا دیسا ب رێیا دەنگێ (ت) یا کەسێ دوویێ یێ تاک سەروا دورست کرییە، درێزا (٥ و ٧) دا ب رێیا دەنگێ (م) یا کەسێ ئێکێ یێ تاکە دورست کرییە.
١. ئەو کاتانەی لێوەت بەر لێوم ئەکەوێت
٢. ئەتوێمەوە لە ناو ھەستی بە تینی تۆ
٣. ئەی کە خۆشە بە ھەناسەی گەرتم
٤. بسمیلم کەی و
٥. ھەرچی گوناھە بیرم چێتەوە…
دڤێ پارچێ دا چ جۆرە سەروایەک ناھێتە بەرجەستەکرن.
١. لەم شەوەدا بە وشەکانت مەمدوێنی
٢. بە ھەناسە
٣. بە مەستی چاوانت
٤. بە شەرابی لێوت
٥. من دەزانم
٦. حەزەکانت چی دەلێن
٧. بە وشەکانت مەمدوێنە…
ب دەنگێ (ت\ درێزا ٣ و ٤) سەروا دورست کرییە و پەیوەندی ب سەروایا پارچێن دن یێن دەربازبوویی ڤە ھەیە، دەنگێ (ە\ ل داویا رێزا ٢ و ٧) ژی سەروایێ دورست دکت.
١. لە خامۆشی و لە تاریکیا
٢. لە ناو باوەشی گەرمی تۆ
٣. لە جەنگی ئاوێتە بوونم لە گەڵ تۆ
٤. من سەرمامە
٥. مەلە ئەکەم لە ناو شەرابی لێوات
٦. کەچی من ھەر تامەزرۆمە…
د رێزا (٢ و ٣) دا جێناڤێ سەربەخۆ (تۆ) ل داویێ ئانییە، لێ وەکە پەیڤا سەروا ناھێتە ھژمارتن، ژ بەر کو ئێک فۆرم و واتا ھەنە، ھەروسا دپەیڤێن بەری وان ژی دا (گەرمی، گەڵ) سەروا نەبوویە تا ئەم بێژن وەکو پەیڤێن پاش سەروا بکارئانینە. درێزا (٤ و ٦) دا سەروایەکا دن یا سەربەخۆ ب ھەردوو دەنگێن (مە) چێکرییە.
١. با پەنجەکانت ھەر لە ناو قژی خاوم بن و
٢. دەستێکت بخە سەر سینەم
٣. لەو کاتەی شەرابی لێوت بە قورگما ئەڕوات و
٤. ماندوو بونم خامۆش ئەکا
٥. تۆ بۆ دواجار ئا لەم شەوا
٦. ماچێک بکە لە گەردەنم…
ب دەنگێ (م) سەروایێ د رێزێن (٢ و ٦) دا دورست دکت، ب دەنگێ (ئا) ل رێزێن (٤ و ٥) دورست دکت، ژ ھەژی یە بدن زانین ئەو سەروایێن شاعیرا مە دورست دکت؛ زێدەتر د ئێک دەنگی نە، ئانکو نە خوەستییە سەروایێ ب دەنگێ بەری سەروا، سەروا و پشتی سەروا دورست بکت. ژ بەر ھندێ وەرگر گەلەک چێژێ ژ سەروایا وێ وەرناگرت، ئەڤ سەروایا دورستکری ژی بەھرا پتر ب دەنگێ (م) و (ت)ئان بوویە، ئەڤە ژی ب رەنگەکی جودا جودا، یا ژ من ڤە ئەڤ (م) و (ت) ژی، دەربڕینێ ژ تاکەکەسییێ دکن.
ب- سەروا ل سەر ئاستێ تەکستی: شاعیرا مە زێدەتر ب دەنگێ (م) و (ت) ئان ل سەر ئاستێ پارچان سەروا دورستکرییە، لێ ل سەر ئاستێ دەقی بخوە ژی ھەر ب ڤان دەنگان گشت پارچە ب ھەڤە گرێدانە، ئانکو ئەم دکارن بێژن ژ بلی ھندێ ب مانایێ پارچان ب ھەڤە گرێددت، ب سەروایێ ژی ناھێلە پارچە ژ ھەڤ بێنە قەتاندن.
– دەنگێ (م):
– دەستپێکرن ب (م)، ئانکو رێزکا (١)\ بیرت ئەکەم
رێزکا دوماھیێ ژ پارچا (١)\ ھاوار ئەکەم بیرت ئەکەم ھیواکەم….
رێزکا (٥) ژ پارچا (٢)\ھێندەی پەنجاکانت ئاشقن بە قژی خاوم
رێزکا (٧) ژ پارچا (٢)\ لە سەر سینەم…
رێزکا (٣) ژ پارچا (٣)\ ئەی کە خۆشە بە ھەناسەی گەرتم
رێزکا (٥) ژ پارچا (٤)\ من دەزانم
رێزکا (٢) ژ پارچا (٦)\ دەستێکت بخە سەر سینەم
رێزکا (٦) ژ پارچا (٦)\ ماچێک بکە لە گەردەنم…
– دەنگێ (ت):
رێزکا (٢) ژ پارچا (٢)\ بە شەرابی سپی لێوت
رێزکا (٣) ژ پارچا (٢)\ بە نووری گەرمی چاوانت
رێزکا (١) ژ پارچا (٣)\ ئەو کاتانەی لێوەت بەر لێوم ئەکەوێت
رێزکا (٣) ژ پارچا (٤)\ بە مەستی چاوانت
رێزکا (٤) ژ پارچا (٤)\ بە شەرابی لێوت
رێزکا (٥) ژ پارچا (٥)\ مەلە ئەکەم لە ناو شەرابی لێوات
رێزکا (٣) ژ پارچا (٦)\ لەو کاتەی شەرابی لێوت بە قورگما ئەڕوات و
– دەنگێ (یا) و (ئا):
رێزکا (٥) ژ پارچا (١)\ پڕ بە دوونیا
رێزکا (١) ژ پارچا (٢)\ لەم شەوە خامۆش و سستەیا
رێزکا (١) ژ پارچا (٥)\ لە خامۆشی و لە تاریکیا
رێزکا (٤) ژ پارچا (٦)\ ماندوو بونم خامۆش ئەکا
رێزکا (٥) ژ پارچا (٦)\ تۆ بۆ دواجار ئا لەم شەوا
– دەنگێ (ە):
رێزکا (٦) ژ پارچا (١)\ پڕ بە تاریکی ئەم شارە
رێزکا (٤) ژ پارچا (٢)\ لاشەی منت سڕ کردوە
رێزکا (٥) ژ پارچا (٣)\ ھەرچی گوناھە بیرم چێتەوە…
رێزکا (٢) ژ پارچا (٤)\ بە ھەناسە
رێزکا (٧) ژ پارچا (٤)\ بە وشەکانت مەمدوێنە…
رێزکا (٤) ژ پارچا (٥)\ من سەرمامە
رێزکا (٦) ژ پارچا (٥)\کەچی من ھەر تامەزرۆمە…
٣- دووبارەکرن:
دووبارەکرن وەکە دیاردەیەکە جوانکاری و شێوازگەری یا گرنگ د ئاڤاکرنا بنیادێ تەکستا شیعری دا ب گشتی و یێ ریتمی ب تایبەتی دھێتە حسێبێ، ھەروسا دووبارەکرن نە تەنێ دووبارەکرنەکا دەربرینێ یە د سیاقێ گۆتارا شیعری دا، بەلکو کارتێکرنێن ھەلچۆنێ و مانایەکا دەروونی یا ب نرخ ھەیە کو ژ ناخێ شاعر دەردکەڤت و رۆلەکی مەزن د گۆتارا شیعری دا دبینت، و “چ بنیاد ب بنیادێ ریتمی ناھێنە ناڤکرن ھەگەر توشی دوبارەکرنا وێ نەبن، ژ بەر کو شیعر ژ گشت فۆرمێن ئەدەبی پتر ساخلەتێ سیستەمی پێڤە یێ دیارە، و سیستەمەک تێدا ل سەر دوبارەکرنا یەکەیان راوەستایە. و ھەر دوبارەکرنەک بۆ یەکەیێن دەنگی، یان سینتاکسی، یان مۆرفۆلۆجی، یان مەجازی، یان سیمانتیکی، پتر دبتە جییێ سەرنجڕاکێشانێ دناڤا ڤی سیستەمێ دبنەرەد دا ل سەر دوبارەکرنێ راوەستای. ب ڤێ چەندێ ئەرکەکی گرنگ دبەرچاڤکرن و دیارکرنا وان پێکھاتێن دن یێن تەکستا شیعری دا دبینت” .
دووبارەکرن ئێک ژ دیاردەیێن جوانکاریێ یە کو ھاریکارییا شاعر دکت ژ بۆ پێکئانینا ھەلویست و وێنەکرنێ، ما دەم دووبارەکرن ڤێ یەکێ دکت، بێ گومان دڤێت شاعر گرنگییێ بدتێ دا کو نەبتە دیاردەیەکە نەخوەش و مەلەلێ دورست نەکت و ب تەنێ ب مەبەستا تەژیکرنێ نەھێت.
ئەڤ دووبارەکرنە نە تشتەکێ نوویە، بەلێ “دئاڤاکرنا ئاڤاھیێ شعرا نوودا رۆلەکی گرنگ دبینت” . “نازک الملائکە” گۆتییە:” دووبارەکرنا دەربڕینا لاواز ناھێتە قەبوولکرن” ، لەوران گەرەکە وەرگر دناڤ تەکستا شیعری دا ب ھویربین تەماشەیی دووبارەکرنێ بکت و ڕادێ پەیوەندییا وێ ب دەلالەتێ ڤە دیار بکت.
دەمێ دووبارەکرن ب رەنگەکی سەرکەفتی و ددەم و جھێ خوە دا بھێتە بکارئینان و ببتە پارچەکە پێکھاتەیی نە یا راپۆرتی، دێ کارت کارێ خوە ب رەنگەکی سەرکەفتی ئەنجام دەت ” یان دێ ریتمێ ب ھێز ئێخت، یان دێ گونجانا ھونەری بەلاڤەکەت، یان ژی پارچێن بنیاتێ شعرێ گەھینتە ئێک” ، کو شعر بخوە ژی یا ژ کۆمەکا پیت و دەنگێن جودا پێکھاتییە، لێ ” ھەلبەستڤان د دەقی دا کۆمەکا سیستەمێن وەک ھەڤ یێن دەنگی ل سەر ھێلەکا جودا یا دەلالی جێبەجێ دکەت، و ب ڤێ چەندێ ب رەنگەکی مەزن ژ رەگەزێ دەنگی جودا دبت” و ھەموو ژی کار دکن ژ بۆ بنەجھکرنا ریتما وێ یا ناڤخۆیی”دبتە لەنگەرەکێ دەنگی، تێدا گوە ھەست ب گونجان و رەھماندن و پەسەندکرنێ بکەت”. ب ڤی رەنگی دووبارەکرنا سەرکەفتی ئەوە یا دبتە ئەگەرێ ” دورستبوونا ئەلەمنتێن نوویێن داھێنانێ کو شعریەتەکا زێدەتر بدەتێ”، نەکو بەروڤاژی دەقی لاواز بکت.
میکانیزما دوبارەکرنێ دسێ ئاستان دا دھێتە ئەنجامدان” ژ دەنگی دەست پێ دکەت، پاشی پەیڤێ ورستێ یان ھەڤۆکێ” .
دیسان “ریتم دەربازی نھێنیێن دناڤبەرا دەرونی و پەیڤێ دا دناڤبەرا مرۆڤی و ژیانێ دا دبت”، ژ بەر ھندێ “سەید قوتب” جەختییێ ل سەر ھندێ دکت کو ریتم؛ “نە ھندەک بھایێن دەربڕینێن بێژەیی نە ژ ئەلەمنتێن ھەستان د رووت بن”
ڕ- دووبارەکرنا فۆنیمان: فۆنیم وەکو یەکەیەکا دەنگی دکارت ببتە پارچەک ژ گۆتارا شعری و رۆلەکێ ریتمی ل سەر ئاستێ خوە بگێرت، ھنەک ژ لێکۆلەران وسا باوەر دکن دووبارەکرنا پیتان کێمترین بەھایێ دەلالی یێ ھەیی.
لھەڤکۆمبوونا فۆنیمان ژی دووبارەکرنا ھندەک پیتانە یێن ل سەر دەقێ شعری بەلاڤەکری، یان ھاتنا ھندەک پیتێن نێزیکی ئێکە لدوو رێزبەندەکا تایبەت.
“یاکوبسون” وەسا بۆ دچت ” گۆتارەکە، ھەموو یان ھندەکێ ژ ھەمان وێنێ دەنگی دوبارە دکەت”، ئەڤجا ل سەر ڤی بناغەی فۆنیم ژی وەک یەکەیەکا دەنگی دکارت ببتە پارچەیەک ژ ڤێ گۆتارێ و ڕۆلەکێ ریتمی ل سەر ئاستێ خوە بگێرت”. ئەڤ دووبارەکرنە ژی وەکە کارەکی “مۆزیکا دەرڤە” دھێتە ھژمارتن.
ڕ- ١- دووبارەکرنا تاک فۆنیمێ:
– ئاسۆیی: پارچا (٣)
چەند جاران دووبارەبوویە تاک فۆنیما رێز
٦ ە ١
٤ و
٢ ک
٢ ئا
٣ ت
٣ ێ
٦ ە ٢
٤ ت
٣ و
٢ ن
٢ ی
٧ ە ٣
٢ ی
٢ م ٤
٢ ی
٢ ە ٥
٣ ە
٢ ر
٢ چ
٢ ی
٢ و
ڕ-١-ب- ستونی: پارچا (٤)
رێزا لێ دووبارەبوویی فۆنیما
١، ٤ و٦ ل
١، ٢، ٣، ٤، ٥، ٦ و ٧ ە
١، ٣، ٥ و ٧ م
١، ٤ و ٧ ش
١، ٣، ٤ و ٧ و
١، ٥، ٦ و ٧ د
١، ٢، ٣، ٤، ٥، ٦ و ٧ ئا
١، ٢، ٣، ٤، و ٧ ب
١، ٦ و ٧ ک
١، ٢، ٣، ٥، ٦ و ٧ ن
١، ٣، ٤، ٦ و ٧ ت
١، ٤، ٦ و ٧ ێ
١، ٣، ٤، ٥ و ٦ ی
٢ و ٣ س
٣ و ٦ چ
٥ و ٦ ز
ڕ-٢- دووبارەکرنا جۆت فۆنیمێ:
ڕ-٢-ڕ- جۆت ھەڤدەنگێن ھەڤگرتی: دەما دوو دەنگ، یان دوو فۆنیم د دوو بڕگەیێن ھەڤدەنگێن ئێکگرتی دا ب رەنگێ وەک ئێک: (ڕ+ب/ڕ+ب)، یان بەروڤاژی: (ڕ+ب/ب+ڕ) کۆمڤەدبن:
– ئاسۆیی
– وەک یەک: ھەرچی گوناھە بیرم چێتەوە… (ە + ە \ ە + ە)
– بەروڤاژی: سەد ئەوەندە ئەشقن بە پشویەک (ە + د \ د + ە)
– ستونی:
-وەک یەک:
لەم شەوە خامۆش و سستەیا (ش + ە)
بە شەرابی سپی لێوت (ش + ە)
– بەروڤاژی:
ھێندەی بیری مەستی بوون بە ئەشقت ئەکەم (د + ە)
سەد ھیندە ئارەزووی شەرابی سپی ئەکەم… (ە + د)
ڕ-٢-ب- دووبارەکرنا جۆت ھەڤدەنگێن دابڕی: دەما دوو فۆنیمێن ھەڤدەنگ د دوو بڕگەیێن دابڕی دا ب رەنگێ وەک ئێک: (ڕ-ب/ڕ-ب)، بەروڤاژی: (ڕ-ب/ب-ڕ) کۆمڤەدبن:
ئاسۆیی:
وەک یەک:
پڕ بە تاریکی ئەم شارە (ە – ئا \ ە – ئا)
بەروڤاژی:
با پەنجەکانت ھەر لە ناو قژی خاوم بن و (ئا – ە\ ە – ئا)
ستونی:
وەک یەک:
ئەو کاتانەی لێوەت بەر لێوم ئەکەوێت (ت – ن)
ئەتوێمەوە لە ناو ھەستی بە تینی تۆ (ت – ن \ ت – ن)
بەروڤاژی:
بە نووری گەرمی چاوانت (ن – ی)
لاشەی منت سڕ کردوە (ی – ن)
ب دیتنا من ئەڤ دووبارەکرنێن فۆنیمان، پارا پتر شاعیرێ ئاگەە ژێ نەبوویە کو یا کارەکی رێکخستنێ و سیستەمەکی رێک و پێک یێ فۆنیمی ئەنجامددت، ژ بەر کو دەما شاعیر شیعرێ دنڤیست، ھند ھزر د وان فۆنیمێن ھوور یێن ژ ھەڤ ڤەقەتیایی دا ناکت، ھنەکان ژی ب دلنیایڤە دبێژم ھای ژێ ھەبوویە، ب تایبەتی ئەو فۆنیمێن بھەڤرە دھێن، یان دەما دەنگەکی دکتە مەبەست و ل سەر گەودێ تەکستی پارڤەدکت و مۆزیکەکا ئێک دەنگی دورست دکت، ژ خوە دووبارەکرنا پەیڤان و رستان، دووبارەکرنەکا ب ئاگاھی یە و ھایی ژ دووبارەکرنا وێ ھەیە و مەرەمێن جودا جودا پێ ھەنە.
ب- دووبارەکرنا ئامرازان: ھەر چەندە ئەڤ ئامراز و پرتکە د دوو پیتینە، ئانکو ئەم دکارن دبن دوبارەکرنا فۆنیما (ڕ+ب\ڕ+ب) یا ستونی دا پراکتیزە بکن، بەلێ ژ بەر کو ئەڤ دیاردەیا دوبارەکرنا ئامرازان ب بەرفرەھی ل سەر گەودێ ڤی تەکستی ب رەنگەکی ستونی و ھەروسا ئاسۆیی ژی دھێنە دیتن، لەورا مە سەربەخۆ باس کر:
ب-١- ستونی:
پارچا (١)\
پڕ بە دوونیا
پڕ بە تاریکی
پڕ بە باوەشی
پارچا (٥)\
لە خامۆشی
لە ناو باوەشی
لە جەنگی
ب-٢-ئاسۆیی:
پارچا (٥)\
– لە خامۆشی و لە تاریکیا
………………………..
– لە جەنگی ئاوێتە بوونم لە گەڵ تۆ
د ڤان چەند پارچان دا دوو ئامراز دووبارەکرنە، “بە” و “لە” کو ئەو ژی ب رەنگەکی رێکخستی بووینە.
ج- دووبارەکرنا پەیڤان: ئەڤ جۆرێ دووبارەکرنێ ل سەر دوو ئاستان دھێتە ئەنجامدان، ئەو ژی؛ ستونی و ئاسۆیی، بێ گومان دەما شاعیر پەنایێ دبتە بەر دووبارەکرنا پەیڤەکێ، ل وی چاخی ئەو ژ وەرگری را رادگەھینت کو بابەتێ وێ پەیڤێ (ل نک شاعیر یێ گرنگ)ە، و دخوازت وەرگر باش د مەبەست و بابەتێ وێ پەیڤا دووبارەکری دا بگەھت، بەلێ پا ل ڤێ دووبارەکرنێ ژی دڤێت شاعیر یێ خوەدی تاکتیک بت، ژ بەر کو ئەگەر پەیڤەک ب رەنگەکی نە یێ (ب مەرەم و ھۆنەری) دووبارەکر، ل وی چاخی دێ دووبارەکرنەکا نەخوەش بت و مەلەلێ ژ وەرگری را دورست کت، ھندەک ژ لێکۆلەرێن ئەدەبی ڤێ دووبارەکرنا پەیڤان ب ئاسانترین جۆرێ دووبارەکرنێ دھژمێرن:
– ستونی: ئەو جۆرێ دووبارەکرنێ یە پەیڤ ب رەنگەکی ستونی دناڤ تەکستا شعری دا دووبارە دبن:
پارچا (١)\
١. بیرت ئەکەم
٢. ھێندەی بیری وشەکانت ئەکەم
٣. ھێندەی بیری مەستی بوون بە ئەشقت ئەکەم
٤. سەد ھیندە ئارەزووی شەرابی ئەکەم…
٥. پڕ بە دوونیا
٦. پڕ بە تاریکی ئەم شارە
٧. پڕ بە باوەشی ئاسمان
٨. ھاوار ئەکەم بیرت ئەکەم ھیواکەم….
پەیڤا (ئەکەم) ل رێزکا (١، ٢، ٣، ٤ و ٨ “دوو جاران”) دووبارە بوویە.
پەیڤا (ھێندە) ل رێزکا (٢، ٣و ٤) دووبارە بوونە.
پەیڤا (بیری) ل رێزکا (١، ٢، ٣ و ٨) دووبارە بوونە.
– ئاسۆیی: ئەو جۆرێ دووبارەکرنێ یە پەیڤ ب رەنگەکی ئاسۆیی دناڤ رێزکا شعری دا دووبارە دبن:
ژ پارچا (١)\
ھاوار ئەکەم بیرت ئەکەم ھیواکەم….
پەیڤا (ئەکەم) دووبارە بوویە. د رێزکەکە دن دە ژی ھەمان جۆرێ دووبارەکرنێ بەرجەستە دبت:
ژ پارچا (٣)\
ئەو کاتانەی لێوەت بەر لێوم ئەکەوێت
پەیڤا (لێو) دووبارەبوویە.
د- پەیڤێن گەلەک بکارھاتین:
ئەو پەیڤێن پتر ژ سێ جاران دناڤ ڤی تەکستی دا دووبارەبووین، دێ د ئەڤی خشتەیێ ل خوارێ دا دیارکن و کا ھەر یەک چەند بارە بوویە؟ و ل کێرێ؟.
پەیڤ چەند بارە بوویە
بیر ٥
ئەکەم ٧
ئەشق ٣
شەراب ٥
سپی ٣
خامۆش ٣
لێو ٥
شەو ٣
ھێندە ٥
ە- دووبارەکرنا دوو پەیڤان بھەڤرە: دوو پەیڤ دانینە بەر ئێکە و ئەوان ھەردوو پەیڤان دەربڕینەک یان گرێیەک دورستکرییە و ئەڤ دەربڕینە ل چەند جییەکان دوبارەکرییە، ھنەک جاران ئەڤ دەربڕینە وەکە گرێیەک بکارئانییە و ھندەک جاران کرییە دناڤ رستاندا و پەیڤ داینە دۆرێ یە:
– “شەرابی لێوت”
– رێزکا (٤) ژ پارچا (٤)\ بە شەرابی لێوت
– رێزکا (٥) ژ پارچا (٥)\ مەلە ئەکەم لە ناو شەرابی لێوات
– رێزکا (٣) ژ پارچا (٦)\ لەو کاتەی شەرابی لێوت بە قورگما ئەڕوات
– “شەرابی سپی”
– (ناڤ و نیشان)\ شەرابی سپی
– رێزکا (٤) ژ پارچا (١)\ سەد ھیندە ئارەزووی شەرابی سپی ئەکەم…
– رێزکا (٢) ژ پارچا (٢)\ بە شەرابی سپی لێوت
و- دووبارەکرنا رستەیان: رستە پێکھاتەکا مەزنە د شعرێ دا، گەلەک جاران شاعر پەنایێ دبتە بەر دوبارەکرنا وێ، چ ب رەنگەکی تەکستا و تەکست، یان ھنەک گھۆرینێن سڤک سەردا تینت، دا کو لایەنێ ریتمی یێ ھۆزانێ پێ بھێز بێخت و گرێدانەکێ دئاستێ دەلالییێ وێ دا بکت، رستە بخوە ئامرازەکێ گەھاندنێ یە د دەست ھۆزانڤانی دا، لەورا دەما دوبارە دکت، بێگومان مەبەستەک پێ ھەیە، یان ژی چ ئەو رستە یا خودان دەلالەتەکا بھێزە، لەورا جار جار شاعر دوبارە دکت دا سەرنجا وەرگری بۆ رابکێشت. ئەڤ دووبارەکرنا رستەیان یان ب رەنگەکی تەکستا و تەکستە، ئانکو ژ لایێ فۆرم و واتایێ ڤە دھەڤتەریبن. ئەڤە ژی دبتە دووبارەکرن، یان دووبارەکرنەکا نە تەکستا و تەکستە، ئانکو رستە ب تەنێ ژ کنارێ واتایێ ڤە د وەک ھەڤن، ب ڤێ یەکێ دبتە ھەڤتەریبی.
و-١- دووبارەکرنا رستان ل پێ ئێک: ئەڤ جۆرێ دوبارەکرنا رستەیان دتەکستەکی شیعری دا رستێ ل پێ ئێک دوبارە دکت، باریکان ڤی جۆری بکارتینت لێ ناخوازە مەلەلێ ب وێ دوبارەکرنێ ژ وەرگری رە پەیدا کت، بەلکو ھەر جارەکێ مەبەستا خوە یا سەرەکی “بێریکرنە” ب رەنگەکی و ب رێکەکێ دگەھینت:
بیرت ئەکەم
ھێندەی بیری وشەکانت ئەکەم
ھێندەی بیری مەستی بوون بە ئەشقت ئەکەم
ھاوار ئەکەم بیرت ئەکەم ھیواکەم….
و-٢- دووبارەکرنا رستان نە ل پێ ئێک: ئەڤ جۆرێ دوبارەکرنا رستەیان دتەکستەکی شیعری دا کو رستێ نە ل پێ ئێک دووبارە دکت، ئانکو ھەر چەند رێزکەکان جارەکێ ئەو رستەیا مەبەست پێ ھەیی دووبارەدکت. دتەکستا باریکانێ دا ئەڤ جۆرە ژی بەرجەستە دبت:
پارچا (٢)
ھێندەی پەنجاکانت ئاشقن بە قژی خاوم
سەد ئەوەندە ئەشقن بە پشویەک
لە سەر سینەم…
پارچا (٦)
با پەنجەکانت ھەر لە ناو قژی خاوم بن و
دەستێکت بخە سەر سینەم
گەر تەماشەیی ڤان ھەردوو پارچان بکن، دێ بینن کو مانایا وان رستەیان یا نێزیکی ھەڤە و نە ل پێ ھەڤ دووبارەکرنە، ئەڤ دووبارەکرنە ژی نەیا تەکستا و تەکست بوویە، ئانکو ئەم دکارن بێژن ھەڤتەریبی ئەنجامدایە. د دوو پارچەیێن دن دە ھەمان کریار دووبارە دکت:
بە شەرابی سپی لێوت
بە نووری گەرمی چاوانت
بە مەستی چاوانت
بە شەرابی لێوت
وەکە دبینن ئەڤ پارچە ژ کنارێ فۆرم و مانایێ ڤە دنێزیکی ھەڤن.
٤- زمانێ شعرێ:
ھەر زانایەکی ژ کنارەکی ڤە بەرێ خوە دایە زمانی یە، لەوران ژی چەندین دیتن و بۆچۆن ل سەر زمانی ب رەنگەکی گشتی و زمانێ ئەدەبی ب تایبەتی پەیدابووینە، و زمان ژی نە تشتەکێ عەشوائی یە و ل گۆڕەیی ھندەک یاسا و دەستوران کار دکەت.
ئێک ژ وان “تیزفاینان تودوروف”ە، کو دبێژت: ” زمانێ ئاسایی دھێتە بکارئینان ژ بۆ ڤەگوھاستنا بیرەکێ یان ھۆشەکێ یان ژی پەیوەندیکرنەکێ دناڤبەرا مرۆڤان دا، واتە زمان ل ڤێرێ رێکەکە نە مەبەستەکە، بەلێ سەنگییا زمانی دناڤ وی بخوە دە ھەیە، ئەو ژ بۆ خوە مەبەستە، بڤێ چەندێ دێ زمانێ ھۆزانێ یێ سەربەخۆ بت” .
“فورمالیستێن روسی” ژی ئەڤ چەندە دیار کرییە، دەمێ دبێژن: ” زمانێ ئەدەبی ژ زمانێ ئاسایی یێ جودایە” . و دەما ھەست و سۆزێن شاعری ژی راکت، ھنگی دبتە” بنواشەکێ گرنگە ژ بۆ ئاڤاکرنا ھۆزانێ” . لێ زمان ژی دشعرێ دا ب چەندین شێوە و رێکان دھێتە بکارئینان، لێ ئەڤە ل گۆڕەیی ئاست و شێوازێ ھەلبەستڤانی رادوەستت، دگەل ڤێ “ئەرستو” دیار دکەت”مەزنترین خاسیەتا باش یا زمانێ شعرێ ئەوە کو یێ رۆن و ئاشکەرا بت” .
گەر ڤەگەرن زمانێ تەکستا باریکانێ، وەکە دیار ب کورمانجییا خوارێ نڤیسی یە، و ب رەنگەکی وسا تەکستا خوە ئاڤاکری یە وەرگری گەلەک زەحمەتێ ب تێگەھشتنا وی رە نەبت، دگەل ھندێ ژی یێ خالی نینە ژ واتایا ڤەشارتی و لادایی و بکارئانینا جەڤەنگان، ھەروسا ژ کنارێن ھۆنەرێن دی یێن گرێدایی زمانی تەکنیک ئەنجامدایە و بۆ نموونە؛ پاش و پێش ئێخستن کری یە، ئانکو سەبارەت گرامەرێ جارنان ل دوو یاسا و دەستورێن زمانێ کوردی چۆیە کو زمانێ تەکستی یە، و ھنەک جاران ئەو یاسا شکاندنە و ب کەیفا خوە رستە لێکدانە، و ژ ڤان کریاران ژی یا ھەرە دیار دچەند رستەکان دا کارێ رستێ ژ داویێ ئینایە پێشییێ یە.
٥- خالبەندی: ئەو ھێمایەنە یێن دناڤبەرا پشکێن نڤیسینێ دا دھێنە بکارئینان دا ھاریکارییا خوەندەڤانی بکن ژ بۆ خوەندن، تێگەھشتن و دەستنیشانکرنا واتایێ .
دناڤ نڤیساندنێ دا ب گشتی و شعرێ ب تایبەتی خالبەندی یاسایەکە ھەری پێدڤییە، ژ بەر کو مینا ھەڤکارەکییە ژ بۆ تێگەھشتنا مەرەم و ڕامانا ڕاستەقینەیا تەکستی، ژ بلی ڤێ یەکێ پارەکە گرنگە د پێکئینانا ئێستاتیکا ھەر نڤیسینەکێ دا .
دتەکستا باریکانێ دا تەنێ دوو ھێمایێن خالبەندیێ دکەڤنە بەرچاڤ، ئەو ژی ھێمایێ ھێمایێ ژێبرن و لادانێ (…)، و ھێمایێ چار خالێن ل پێ ئێک (….). ھێمایێ چار خالی تەنێ ئێک جار بکار ئانی یە، ئەو ژی درێزا داویێ ژ پارچا ئێکێ دا:
ھاوار ئەکەم بیرت ئەکەم ھیواکەم….
ھێمایێ ژێبرنێ دگشت پارچێن تەکستا خوە دە بکار ئانی یە، ئەڤ ھێمایە ژ بلی پارچا ئێکێ، وەکە دن ل داویا رێزکا دوماھیکێ ژ ھەر پارچەکا تەکستی بکار ئانی یە، دپارچا ئێکێ دا ئەڤ ھێمایە درێزکا چارێ دا ئانی یە، مەبەستا شاعیرێ ژ بکارئانینا ڤی ھێمایی ل داویا ھەر پارچەکێ، دڤێت بێژتە مە ئەز یا گەلەک تشتان لا ددم و گەلەک تشتان نابێژم، ئانکو ئەڤە تشتەکە و بابەتەکێ درێژە، یان ئەز نکارم ھەر تشتێ من ھەیی دپارچێن شیعر و تەکستا خوە ب گشتی دا بێژم و دیارکم، ئەڤە ژی ئەو رێزکن یێن ئەڤ ھێمایە تێدا بکار ئانی، ژ بلی رێزکا ئێکێ، وەکە دن گشت رێزک یێن داویێنە ژ ھەر پارچەکە تەکستی:
– سەد ھیندە ئارەزووی شەرابی سپی ئەکەم…
– لە سەر سینەم…
– ھەرچی گوناھە بیرم چێتەوە…
– بە وشەکانت مەمدوێنە…
– کەچی من ھەر تامەزرۆمە…
– ماچێک بکە لە گەردەنم…
سەرەڕایی بکارئانینا ڤان ھێمایان، ئەم دکارن ژ ڤی کناری ڤە ھنەک کێماسییان ژی دەستنیشان بکن، ژ بەر کو ل ھنەک جییان رستە و دەربڕینان تینت کو یا پێدڤی بوویە ھێمایەکی خالبەندیێ بینت و نە ئانییە، چونکی گەلەک جاران رستێ تەمام دکت و خال (.) نە دانییە داویا وێ یە، ل گۆڕەیی گرامەرێ دەمێ رستە تمام دبت دڤێت خال ل داویا وێ بھێتە دانان، ھەروسا دەربڕینێن مەندەھۆشییێ (سەرسورمانێ) ژی ئانینە و نیشانا وێ (!) نە دانییە، وەکو ڤێ نموونەیا ل خوارێ:
مەلە ئەکەم لە ناو شەرابی لێوت
ئەڤ دەربڕینە سەرسورمان یا تێدا، ژ بەر کو یا بزەحمەتە کەسەک مەلەڤانییا د ئاڤا لێڤێن کەسەکی دا بکت (ئەڤە وەکو واتایا سەرڤە یا تەکستی)، لەورا ژی یا پێدڤی بوو نیشانەکا (!) کەتبا پشت پەیڤا (لێوت).
٦- لادان: فاکتەرەکی بەرچاڤ یێ گۆتارا ئەدەبی یە، رۆلەکێ مەزن یێ ئێستاتیکایێ دگێرت، ھندەک وسا ھزر دکن جوانییا شیعرێ یا د وێ لادانێ دا و ئەگەر ئەو لادانە دتەکستا شیعری دا نەبت؛ ل وی چاخی ئەو نە شیعرە، “جان کۆھن” ئێک ژ وانە بال دکشینت سەر ڤێ دیاردەیێ و خویا دکت شیعر ناھێتە ھژمارتن ب تەکستەکی ئەدەبی ئەگەر ئەڤ لادان تێدە نەھێتە ئەنجامدان. ژ بەر کو پالدەرەکە ژ بۆ سەرنجڕاکێشانا وەرگری و رۆل د گەھاندنا وێ پەیاما گۆتارێ ب ئاوایەکی کارتێکر دبینت. و سەرپێچیکرنا پیڤەرێن رێزمانی بنچینەیێ بەرچاڤکرنا لادانێن تەکستی یە، ئانکو لادانێ پەیوەندیەکا خورت ب زمانێ ھۆنەری ڤە ھەیە.
٦- ڕ- لادانێن فۆنۆلۆژی: ئاراستەیێ دەنگسازی ئەرک و گرنگییا خوە دشعرێ دا یا ھەیی، لێ گرێدایی ب زمانێ شعرێ ڤە و زمانێ شعرێ نە وەکی زمانێ ئاخفتنا رۆژانەیە، چونکی پەیڤ دشعرێ دا؛ ھلگرا واتایا فەرھەنگی ب تنێ نینە، بەلکو مانایێن پەیڤا ددەت ب دەنگ و واتا و ھەڤ واتا و ھەڤدژڤە دگرێداینە.
دەنگسازییا زمانێ شعرێ؛ داھێنانا زمانەکی ژ زمانەکی یە، ئانکو؛ یا تایبەتە، چونکی ھەر زمانەکی سیستەمەکێ دەنگا یێ تایبەت بخوەڤە ھەیە.
– لەم شەوە خامۆش و سستەیا
بە شەرابی سپی لێوت
– لەم شەوەدا بە وشەکانت مەمدوێنی
دناڤ ھەردوو نموونەیان دا لادانێن فۆنۆلۆژی ئەنجامدانە، ئەو ژی د دەستپێکا ھەردوو پارچان دا و ب تایبەت ژی د (لەم) دا، چونکی ئەڤە بخوە (لە ئەم) بوویە، بەلێ (ئە) دھەردوو جییان دا لادایە.
لەو کاتەی شەرابی لێوت بە قورگما ئەڕوات و
ماندوو بونم خامۆش ئەکا
دڤێ پارچێ ژی دا لادانێن مۆرفۆلۆژی ئەنجامدانە، ڤێ جارێ ئەڤ کریارە ل داویێ کری یە و دکاری دا، چونکی پەیڤا (ئەکا) ئەو ب خوە کارە و دورست نڤیسا وێ (ئەکات)ە، شاعیرێ دەنگێ (ت) لادایە.
٦-ب- لادانێن مۆرفۆلۆژی: مۆرفۆلۆژی، ئەو زانستەیە یێ ژ لایێ پێکھاتنێ ڤە ڤەکۆلینێ ل سەر پەیڤێ دکەت و بابەتێن “مۆرفیم و پەیڤێ” بخوەڤە دگرت. و ب زانستێ کو ب دانانا بنەما و یاسایێن تازە رادبت، نڤیسەرێ کورد “سادق بەھائەدیین ئامێدی” ڤی زاراڤەیی پێناسە دکت و دبێژت: “مۆرفۆلۆژیا زانستێ بنگەھێ بێژە (وشە)یانە، و دانانا بنگەە و دەستورێن دورستە ژ بۆ دورستکرن و داتراشین د داڕژتنا بێژەیانە، دگەل ڕاڤەکرن جۆر و ئاوایێن گوھۆڕین تێدا دبن و دورستکرن و داڕژتنا بێژەیان برێکا بکارئینانا پێشگر و پاشگران دچتە سەر ئانکو پێک دھێت”. واتە؛ پەیڤێ واتایەکا فەرھەنگی یا رووت دزمانی دا ھەیە، لێ دئەدەبی دا زێدەباری واتا فەرھەنگی چەندین واتا و ھێمایێن دی بخوەڤە دگرت، ئەگەر ب دیتنەکا سیمانتیکی بەرێ خوە بدەنە وشەسازیێ، زانا دبێژن: “پەیڤ د زمانی دا جودایە ژ پەیڤێ دشعرێ دا” ، دا کو بۆ دەولەمەندکرنا تەکنیکا زمانێ شعرێ بگەھینتە پلەکا بلند ژ سنعەتکاریێ، گەلەک جاران سروشتێ شعرێ؛ شاعر نەچار دکت پەیڤێ ب رەنگەکی نە ئاسایی بکاربینت.
مۆرفۆلۆژی؛ ڤەکۆلینا وان یەکەیێن مۆرفۆلۆژی دکت و ئەرکێن وێ دناڤ پێکھاتنا زمان و ئەدەبی دا ب تایبەت دیار دکت. دتەکستا شاعیرا مە دا ئەڤ جۆرێ لادانێ بەرجەستە دبت:
بیرت ئەکەم
وەکی شاعیرە بێژت “بیرت ئەکەم” ھنگی ئەو ب رەنگەکی جوان بکەری “من” ل دەستپێکا رستێ لاددت و جێناڤێ کەسێ ئێکێ یێ تاک “م” ل داویا “ئەکەم” جییێ وی گرتی یە، دیسان جێناڤێ “تۆ” ل پشت پەیڤا “بیر” لادایە و جێناڤێ کەسێ دووێ یێ تاک “ت” یێ ب پەیڤا “بیر” ڤە ژی جییێ “تۆ” گرتی یە، ئانکو دێ ب ڤی رەنگێ ل خوارێ بت:
“من” بیری “تۆ” ئەکەم
٦-ج- لادانێن سیمانتیکی: سیمانتیک؛ زانستەکی واتایێ یە، پەیوەندی ب ئەدەبیاتێ ڤە ژی ھەیە ب تایبەتی شعرێ، شعر ژی ب تەکنیکا خوە یا ناڤەکی، ھەولا گەھاندنا مەرەما ڤەشارتییا شعرێ دکت، ئەڤ گەھاندنە ب رێیا سیمانتیکێ دھێتە ئەنجامدان کو زمان د شعرێ دا ڕەنگڤەدانەکا ئالۆز یا مانایێ یە.
بە شەرابی سپی لێوت
ل ڤێرێ لادانا سیمانتیکی ئەنجامدایە، ئەو ژی دەما بێژت؛ شەرابا سپی یا لێڤێن تە، ھنگی لێڤان چ شەرابا سپی نینە، ئانکو لادانا سیمانتیکی دڤێ پارچکێ دا؛ ئەو تەڕاتی و خوھا لێڤێن کەسێ بەرامبەرە ب شەرابا سپی وەسف دکت. دپارچەکە دن ژی دە لادانا سیمانتیکی ئەنجامددت:
سەد ھیندە ئارەزووی شەرابی سپی ئەکەم…
ڤێ جارێ ژی ب شەرابا سپی لادانا سیمانتیکی دورست کرییە، لێ ڤێ جارێ باسێ لێڤان دگەل ڤێ شەرابا سپی ناکت و ئەو دەما باس ژی نەکت، ھنگی لادانەکا دن یا سیمانتیکی ددتە مە کو ئەو شەرابا سپی؛ ئانکو ئاراق (عەرەق\مەشروب).
٧- پاش و پێش ئێخستن: دیاردەکە پێکھاتەیی یا گرنگە، وەکە کریارەکا شێوازگەری دھێتە ھژمارتن، گرنگی د پێکھاتەیا زمانی دا ھەیە و پاشی ژی یا رەوانبێژی و رێکخستنێ، گھۆرینێ دئێختە د سیستەمێ زمانی یێ رێزبوونا رستێ دا ژ لایەکی ڤە، و ژ لایەکی دن ڤە ئەو کریار دبتە ئەگەرێ گھۆرینا مانا و دەلالەتا تەکستی، چونکی دیارە دەما گھۆرینێن رێزمانی پەیدا دبن، بەرامبەری وێ گھۆرینێن دەلالی ژی دورست دبن، ئەڤ کریارە جوانی و ھێزەکێ ددتە ئاخفتنێ و مانایەکێ ل سەر رستێ زێدە دکت . ھنەک ژ لێکۆلەران وەکە ئێک ژ کێماسییان دھژمێرن کو روو ب روویێ شیعرێ دبت، ئێک ژ وان کەسان “قدامە بن جعفر م. ٣٣٧ە”ە، شاعیرا مە د تەکستا خوە دە ئەڤێ یەکێ ژی ئەنجام ددت:
مەلە ئەکەم لە ناو شەرابی لێوت
٢ ١
ل گۆر یاسا و دەستورێن گرامەرا زمانێ کوردی گەرەکە کار ل دوماھیکا رستێ بھێت، لێ شاعیرا مە ئەڤێ یەکێ تێکڤەددت، کارێ رستێ “ئەکەم” ژ جییێ وی رادکت و پێشڤە تینت، ئەگەر ھنەک ڕەخنەگر وسا تێبگەھن ژ بۆ ئێستاتیکایێ ئەڤ یەک دھێتە ئەنجامدان، شاعیرا مە ل ڤێرێ ژ بۆنا سەروایێ کری یە دا دەنگێ “ت”ێ ببتە داویێ، ئەگەر ل گۆرەیی گرامەرا زمانێ کوردی بنڤیسن؛ دێ یا وسا بت:
لە ناو شەرابی لێوت مەلە ئەکەم
١ ٢
٨- بزاڤا دەمی: دەربڕینا زمانڤانی دھێتە ھژمارتن ژ” پێکھاتەکا سەرەکی یا تێکستێ ئەدەبی” ، ل گۆڕەیی ڤێ نەڕینێ زمانڤانییێ رۆلەکێ گرنگ دشعرێ دا دێ ھەبت، ژ بەر کو ڕۆلەکی گرنگ د ڤەگوھاستنا وێنەیێن ژیانێ دا دبینت، وەکە دیار کار کەرستەیەکی زمانی یێ پێدڤی یە ژ بۆ پێکھاتنا رستێ و ئاڤاکرنا شێوازێن ھەمەرەنگێن وێ، چونکی سەمتا دەلالییا تەکستی ب رێکا کارێن وێ دھێتە دەستنیشانکرن. کار، سەنگا رودانایە دتێکستی دا. شاعیر دکریارا رەفتارکرنا خوە دگەل کاری دا بزاڤێ دکت شێوە و بکارئانینا وێ دگەل بنیادێ دەلالییێ تێکستی گرێبدەت٩١.
– کارێ رابردوو:
بە نووری گەرمی چاوانت
لاشەی منت سڕ کردوە
د ڤێ پارچێ دا کارێ رابردوویێ تمام “کردوە” بکارتینت، ئەڤە ژی دیاردکت بویەرێن شیعرێ یێن گرێدایی دەمێ بۆری ھەنە.
-کارێ فەرمان:
تۆ بۆ دواجار ئا لەم شەوا
ماچێک بکە لە گەردەنم…
با پەنجەکانت ھەر لە ناو قژی خاوم بن و
دەستێکت بخە سەر سینەم
دڤان ھەردوو پارچان دا فرمان (ئەمر) یێ تێدا، فرمان ژی ئەوە کو کەسەک ئەمری ل کەسەکی بکت ژ بۆ ئەنجامدانا کارەکی، باریکان دپارچا ئێکێ دا ژ تەکستا خوە فرمانێ ل کەسەکی نەیێ دیار دکت ماچەکێ ل گەردەنا وێ بدت، د پارچا دن ژی دە دەستێ خوە دانتە سەر سینگێ وێ.
– کارێ رانەبردوو:
بیرت ئەکەم
ھێندەی بیری وشەکانت ئەکەم
ھێندەی بیری مەستی بوون بە ئەشقت ئەکەم
سەد ھیندە ئارەزووی شەرابی سپی ئەکەم…
پڕ بە دوونیا
پڕ بە تاریکی ئەم شارە
پڕ بە باوەشی ئاسمان
ھاوار ئەکەم بیرت ئەکەم ھیواکەم….
دڤێ پارچێ دا کارێ رانەبردوو “ئەکەم” شەش جاران بکارئانی یە، ئەڤە ژی دیاردکت بویەرێن شیعرێ یێن دەمێ نھا ژی ھەنە، ئەڤ کارە “رانەبردوو” ل سەر دەقێ تەکستی ژ تافێن دن پتر ھاتییە بکارئانین، ئەڤە ژی دەلالەتا ھندێ یە شاعیرە پتر یا د دەمێ نھا دا دژیتن، ئانکو ژ بۆ “لەحزێ” دژیت و کاردکت، لێ دگەل ھندێ ژی نە ژ رابردوو و نە ژی ژ داھاتی (فیوچە) نەیا ڤەقەتیایی یە. لێ ژبلی ڤی دەمێ زمانڤانی، دڤی تەکستی دا ئەم ب ئاسانی ھەست ب چەندین ئاماژان دکن دەم تێدا یێ دیارە، ب تایبەت ژی دەمێ “شەڤێ” گەلەکێ زالە ل سەر ڤی تەکستی:
لەم شەوە خامۆش و سستەیا
سەد ئەوەندە ئەشقن بە پشویەک
ئەو کاتانەی لێوەت بەر لێوم ئەکەوێت
لەم شەوەدا بە وشەکانت مەمدوێنی
کەچی من ھەر تامەزرۆمە…
لەو کاتەی شەرابی لێوت بە قورگما ئەڕوات
تۆ بۆ دواجار ئا لەم شەوا
٩- تۆبۆگرافییا شعرێ: ئانکو دابەشکرنا شعرێ ل سەر لاپەری و کا دێ چەندێ ژ قەبارێ لاپەری گرت، تەکستا باریکانێ ژ کنارێ تۆبۆگرافی ڤە، ھەمەجۆری یا تێدا، ل ھنەک جییان گەلەک ژ روویێ لاپەری گرتی یە، ل ھنەک جییان ژی پچەک گرتی یە. جارێ ب رەنگەکی گشتی و کا دابزانن ئەڤ تەکستە ل سەر چەند پارچان ھاتییە پارڤەکرن و ھەر پارچەک ژ چەند رستەیان پێکھاتیی یە، دا تەماشەیی ڤێ سەرژمێرییا کچک بکن:
پارچا (١)\ ٨ رێز
پارچا (٢)\ ٧ رێز
پارچا (٣)\ ٥ رێز
پارچا (٤)\ ٧ رێز
پارچا (٥)\ ٦ رێز
پارچا (٦)\ ٦ رێز
ئەڤ تەکست، ل سەر شەش پارچان ھاتییە پارڤەکرن، ئەڤ شەش پارچە ب تمامی ژ (٣٩) رێزکان پێکھاتنە، دیسان جوداھی یا ددابەشکرنا پارچان دا ھەیی، ژ کنارێ کورت و درێژیا رێزکان ڤە ژی، رێزکێن کورت و درێژی یێن ھەین، بۆ نموونە:
رێزکا (٣) ژ پارچا (١)\ ھێندەی بیری مەستی بوون بە ئەشقت ئەکەم
رێزکا (٢) ژ پارچا (٤)\ بە ھەناسە
دیسان مە ڤییا بزانن کا ئەڤ (٦) پارچە و (٣٩) رێزکێن تەکستا باریکانێ ژ چەند دەنگان پێکھاتنە، ئانکو مە خوەست بزانن تا باریکانێ پەیاما خوە یا شیعری گەھاندی؛ چەند دەنگ بکارئانینە، دیار بوو دناڤ و نیشانی دا (وەکو پارچەک ژ تەکستی) (٩) دەنگ بکارئانینە، د پارچا دن یا تەکستی دا (٧١٨) دەنگ بکارئانینە، ب ڤێ چەندێ ژی سەرجەمێ دەنگێن بکارھاتین دبنە (٧٢٧) دەنگێن ھەمەجۆر.
١٠- تەکنیکا بکارئانینا ژمارێ: بکارھاتنا ژمارێ دناڤا تەکستی دا، وەکە ھەر رەگەزەکی دن، گرێدان ب تەکنیک و شێوازی ڤە ھەیە و یا ھاریکارە ژ بۆ گەھاندنا پەیاما سەرەکی یا تەکستی. بکارئانینا ژمارێ بەھرا پتر ب مەرەما رێژا تشتی، ھەروسا ژ بۆ دەستنیشانکرنێ ژی دھێتە بکارئانین. ژ بەر کو دەما دبێژت: دەە گول، پێنج کەچک، سەد زلام و …ھتد. ل وی دەمی رێژەیێ دەستنیشان دکت، لێ دەما (ەک، ەکێ، ەکی) ددەتە دگەل ھندەک پەیڤان؛ بەھرا پتر ب مەرەما دەستنیشانکرنێ دھێتە بکارئانین، لێ ئەو دەستنیشانکرن ژی نە یا ئاشکەرایە، بۆ نموونە دەما بێژت: رۆژەکێ، سالەکێ، کەسەکی.. راستە ژمارە دەستنیشانکر، لێ ب دورستی تشت دەستنیشان نەکر، چونکو مە زانی رۆژەکە، سالەکە و کەسەکە، لێ مە نزانی چ رۆژە؟، چ سالە؟، چ کەسە؟، لێ یا مە ل ڤێرێ مەبەست پێ ژمارەیە ئەو ژی دەستنیشانکریە، ئانکو مە شۆل ب وی تشتی نینە کا کی یە؟ یان چی یە؟، شاعیرا مە ژی د تەکستا خوە دە دوو جاران ئاماژێ ب ژمارێ دکت، ھەردوو جاران ژمارە (١٠٠):
ھێندەی بیری مەستی بوون بە ئەشقت ئەکەم
سەد ھیندە ئارەزووی شەرابی سپی ئەکەم…
ھێندەی پەنجاکانت ئاشقن بە قژی خاوم
سەد ئەوەندە ئەشقن بە پشویەک
لە سەر سینەم…
بکارئانینا ڤان “سەد”ێن باریکانێ نەیا دەقیق بوویە، ب دیتنەکا دن؛ دەما بێژت “سەد” ھند ئارەزووی … یان “سەد” ئەوەندە ئەشق …ھتد، سەد ژ سەدێ یا وەسا نەبوویە، ئانکو ئەو تشت (ئەو ئارەزوو، ئەو ئەشق) ب پیڤەرەکی نەپیڤانە تا بێژت سەد، لەوما وەکە تشتەکی عەشوائی ئەم دکارن حسێب بکن.
١١- جێناڤ: د تەکستا باریکانێ دا ب رەنگەکی بەرفرەە جێناڤ یێن ھاتینە بکارئانین و جێناڤێ گرنگی پێ ھاتییە دان، جێناڤێ “من” و “تۆ” بوویە، جێناڤێ “من” سێ جاران بکارھاتییە، و جێناڤێ “تۆ” چار جاران، لێ دەنگێ “م” یێ کو بۆ “من” دزڤرت و نونەراتییا کەسایەتییا شاعیرێ دکت، و دەنگێ “ت” یێ بۆ “تۆ” دزڤرت و یێ نونەراتییا کەسێ دوویێ (یێ بێ دەنگ دتەکستێ دا)، ھەر یەک پتر ژ بیست جاران ھاتییە بکارئانین. ئەڤە دیار دکت بویەر یێن دناڤبەرا کەسێ ئێکێ و دووێ ب تنێ دا دقەومن. ل وی دەمی ژی کەسێ دووێ یێ بێ دەنگ و بەرسڤە، لەوما مەیدان ب تمامی د دەست شاعیرەیێ دا دمینت و ب کەیفا خوە بویەرا دقەومینت، کەسی دلڤینت و وەکە قەھرەمانا مەیدانێ دھێتە حسێبێ، لێ دەما ڤان تشتان دکت و دگەل کەسێ دووێ دئاخڤت، ھنگی ژ کەسێ سێ را ژی بەیان دکت کو وەرگرە.
١٢- ریتما رەنگی: وەکو ھەر ئێک ژ دیاردەیێن دی یێن پێکھاتا (ریتما گشتی)، شیان ھەنە بزاڤەکا ریتمییا کاریگەر ل دۆر خوە کۆمڤە بکت و ململانێ دگەل وێ کاریگەرییا کێشێ دھۆزانێ دا بخوەڤە ھەلگریت بکت، ئەگەر نەبێژین کاریگەرییا وێ ژ یا کێشێ پتر و بھێزترە، چونکی ئەو کریارەکا ڤەکری و پر سامانە و ب رەنگەکی ئێکسەر دگەل بزاڤا خوەیاتی و ئەزموونا ھۆشی ڤە بەندە. ھەروسا وەک “میکانیزمەکا ئالۆز (معقد) دھێتە ھژمارتن” . شاعر رفتارێ دگەل رەنگان دکت وەکو دیاردەک ژ دیاردێن زمانێ ھۆزانێ، گرنگییا ڤێ دیاردێ د وێ چەندێ دایە کو رەنگ وەکو پارچەک ژ فەرھەنگا شاعری دھێتە دیتن، ئەو فەرھەنگا ھۆزانڤان ژ بۆ ئاڤاکرنا ھۆزانێن خوە و ژ بۆ بەرھەمئینانا دەلالەتێن تایبەت دھۆزانێ دا بکار دئینت. لێ ھنەک رەنگان تایبەتییەکە ھێمایی (اشاری) یێ پێڤە، ھنەکان ژی تایبەتییەکا جەڤەنگی (رەمزی) .
د رەنگان دا ئەم تشتەکێ گرنگ دبینن، ئەو ژی ڕامانێن بەرزە و نە ئاشکەرانە، ئەو رامانێن بەرزە، رەنگی وەکو ھێمایەک دبینن، چونکی رەنگ دکارئینانا خوە دا دوو جھان بخوەڤە ھەلدگرت، یێ ئێکێ؛ پەیوەندییەکا ئامادەبوونێ دورست دکت. یا دووێ ژی؛ بەرزەبوون و نە ئامادەبوونێ دورست دکت.
بکارئینانا رەنگان دھۆزانێ دا نە کریارەکا تەڕاو بەرایە و یا بێ ھۆشی یە، بەلکو کریارەکا ھۆشدارە و وێ بکارئینانێ بەرەف سروشتەکێ ریتمی و ھارمۆنی ڤە دبت، و دبتە ئەگەرێ دورستکرنا گونجاندنەکێ دھۆزانێ دا. دیسان رەنگ رەگەزەکی گرنگ ژ رەگەزێن بنیاتگەری و پەیوەندی یا ب ژیانا رۆژانە ڤە ھەیی، وەکو بابەتێن ئافرەتێ، غەریبییێ، دینی، مرنێ و ئێشێن دەروونی یێن وەکە نارەحەتییێ و کەئابێ…ھتد. چونکی بکارئانینا رەنگان دناڤ تەکستا شعری دا پەیوەندی ب بابەتێ ھزر و ئەندێشە و سایکۆلۆژییەتا شاعر ڤە یا پەیوەندە، ئانکو ئەڤ دیاردەیە نە یا تەرا و بەرا و عەشوائی یە. شاعیرا مە رەنگی ب رەنگەکی راستەوخۆ و ھەروسا ب رەنگەکی نە راستەوخۆ ژی بکار تینت:
١٢- ڕ- کارئانینا رەنگ ب رەنگەکی راستەوخۆ: ئەڤە ئەو جۆرەیە شاعیر ب رەنگەکی راستەوخۆ دناڤ دەقێ خوە یێ شیعری دا ئاماژێ ب رەنگی دکت:
ھێندەی بیری مەستی بوون بە ئەشقت ئەکەم
سەد ھیندە ئارەزووی شەرابی سپی ئەکەم…
دڤێ پارچا دەربازبوویی دا وەکە دیار رەنگێ “سپی” بکار ئانی یە، ئەڤ رەنگە ژی کۆمەکا مانایان ژێ دچن، ئەم دکارن دخشتەکی دا ھنەکان ژێ بدن دیارکرن:
رەنگ مانایا لادایی مانایا مەبەست دەلالەتا دوور ژ رەنگی
سپی ئاراق (مەشروب) ئاڤا لێڤان کفن، ئازادی، بێ گونەھی و….ھتد.
١٢- ب- کارئانینا رەنگ ب رەنگەکی نە راستەوخۆ: ئەڤە ئەو جۆرەیە شاعیر ب رەنگەکی نە راستەوخۆ دناڤ دەقێ خوە یێ شیعری دا ئاماژێ ب رەنگی دکت، شاعیرا مە ژی دچەند پارچەکان دا ئەڤ جۆرە ئەنجامدایە:
١- پڕ بە تاریکی ئەم شارە
پڕ بە باوەشی ئاسمان
٢- بە نووری گەرمی چاوانت
لاشەی منت سڕ کردوە
٣- تۆ بۆ دواجار ئا لەم شەوا
ماچێک بکە لە گەردەنم…
ز رەنگێ نە راستەوخۆ دیارکرنا
رەنگی شرۆڤەکرن
١ ئاسمان شینەکی
ڤەبوویی ل ڤێرێ مفایی ژ ئاسمانی نابینت وەکو
رەنگ، بەلکو ژ بۆ فرەھییێ مفا ژێ کری یە.
٢ نوور زەرەکێ بەر ب پرتەقالی ڤە ل ڤێرێ ژی ئەو وسا بکارتینت کو نوورەکا گەرم
ژ چاڤێن کەسێ بەرامبەر وێ دھێت، ل ڤێرێ
ژی شاعیرە یا کریارەکا گەلەک مەزن ئەنجام
ددت ئەو ژی چاڤێ کەسێ بەرامبەر ل جھێ
رۆژێ ددانت، ژ بەر کو نوورا گەرم ژ رۆژێ
دھێتن نە کو ژ چاڤان، رەنگە ژی ل ڤێرێ
مەبەستا شاعیرێ نەڕین (نەزرە) بت.
٣ شەو رەش دەلالەتێن ژ ڤی رەنگی دچن
(زۆرداری، چارچۆڤەکری، خەمگینی…ھتد.)
شاعیرە دخوازت ھەڤالێ وێ ب ماچەکا گەردەنێ
ڤێ شەڤێ ژ زۆرداری، خەمگینی، چارچۆڤەکرنێ
و …ھتد. رزگاربکت.
ئانالیزەکرنا ناڤەرۆکێ (ئاماژە و وێنەیێن شعرێ):
دەربارەیی گرنگییا ناڤەرۆکا ئەدەبی، “ھاینز و کادۆیل” د وێ باوەریێ دا بوون “ناوەڕۆکی ئەدەب، نەک روخسار، گرنگی ڕاستەقینەی ئەدەب لە درێژەی مێژوودا دەردەخات” . ژڤێ ژی پتر “ڕالف فاکس” دکتێبا “رۆمان و خەلک ١٩٣٧” دا دبێژت:” ناڤەرۆک فۆرم بەرھەم دئینت” ، ھندەک ڕەخنەگرێن دن ژی بەروڤاژی ھزر دکن.
ل گۆڕەیی دیتنێن نوو ب نەڕینەکا گرنگ تەماشەیی ھەلبەستێ ناکن و دگەل ھندێنە”ھەلبەست نە تشتەکی مەزنە”. بەلێ پا دیتنەکا جوداتر ژی ھەیە دیار دکت” ھەلبەست راستییە و دناخێ خوەدە ڕەخنەکرنا ژیانێ یە” .
وێنەیێن ھۆنەری دناڤ ئەدەبی دا ب گشتی و دناڤ ھۆزانێ دا ب تایبەتی، گەلەک گرنگی ھەیە، “ئەزرا پاوند” دبێژت:”باشترە ئەگەر ب درێژیا ژیانا خوە، وێنەیەکێ ھۆنەری پێشکێش کەیی ژ ھندێ کو چەند پەرتۆکان دانی”، ئەڤ ئاخفتنە گرنگییەکا ئێکجار مەزن د دتە وێنەیێن ھۆنەری و بەلکو وێنێ ھۆزانێ دگەھینتە گۆپیتکا گرنگی و پوتەپێدانێ.
“ڤالێری” دبێژت:” ژ ڕامان و واتە و ھزرا، ھەبوونا خوە نینە ئەگەر ژ بەرھەمئینانا وێنەکێ دیار دا دورست نەبن”، چونکی وێنە ئامرازەکێ چالاکە ژ بۆ گەھاندنا ڕامان و واتایێ. ھەروسا دڤێت ھەست و سوز ژی دناڤ وان پەیڤان دا ھەبن ھەتا وێنەیەکێ ھۆنەری یێ سەرکەفتی بھێتە ئافراندن و دەربڕینەکا راستەقینە ژ ھەلویستێ شاعری بکت.
“رۆبەرت روبی وێنەیێ ھۆزانێ پێناسە دکەت و دبێژت:” ئەو وێنەیە یێ کو ژ ئەنجامێ ئەزمۆنەکێ یان شارەزایا ھەر پێنج ھەستێن مرۆڤی ب رێکا پەیڤان دورست دبت”. د وارێ وێنەیێ شعرێ “سیمۆندز” دبێژت:” وێنە شعرەکا بێ دەنگە و شعر ژی وێنەیەکی دەنگدارە”.
“بول ریفرد” دبێژت:” وێنێ ھۆزانێ، داھێنانەکا زھنی یە، ژ ھەڤبەرکرنێ ناھێتە پەیدابوون، بەلکو ژ ئەنجامێ کۆمکرنا دو راستیێن ریالیستێن ژێک جودا ژ لایێ دوراتی و چریێ ڤە دھێنە ئافراندن و دشیاندایە وێنەکی جوان بھێتە ئافراندن بێ ھەڤبەرکرنا دو راستیێن ریالیستی کو ب تنێ ژیری تێدگەھیتن”. ل داویێ ژی دێ بێژین ڕەخنەگر “ھربرت رید” ڕۆلێ گرنگی یێ وێنەیی دیار دکەت:” تنێ تشتەک دکارە بەھرەیا ھەلبەستێ و ھەلبەستییێ بپیڤە و نیشان بکە، ئەو ژی خەبتاندن و ئاڤاکرنا وێنەیێن ھۆنەری یە”.
١- ناڤ نیشان: ناڤ و نیشان یەکەم دەرگەھە خوەندەڤان دکارن ب رێیا وی بچنە دناڤ ھوندورێ تەکستی دا و ب سەر جیھانا دەقی ھلببن، ژ بەر کو رستەیەکە تژی یە و نونەراتییا کۆمەکا تشتان دکت دناڤا تەکستێ وی دا ھەنە، بەری ھەر تشتەکی ئەڤ ناڤ و نیشانە ئەرکێ ناڤکرنێ و نونەراتییا تەکستی دبینت و سەرنجا خوەندەڤانی بال خوەڤە دکشینت.
ناڤ و نیشانێ تەکستا باریکانێ “شەرابی سپی” یە، دەما چاڤێن خوەندەڤانی ب ئەڤی تایتەلی دکەڤن، ئێکسەر ھزرا وی بەر ب (ئاراقێ\مەشروبێ) دبت، لێ دەما مرۆڤ ھێدی ھێدی دناڤ رێزکێن تەکستی را دچت، دبینت ئەڤ شەرابا سپی نە ژ بۆ ڤێ مانایا سەری بکارئانی یە، ئانکو ل ڤێرێ باریکان یا ھەولددت تەکنیکەکێ بکاربینت و ئێکسەر مانایا مەبەست ب گشتی دتایتەلی دا دیار نەکت، دا وەرگری نەچار کت ل پێ تشتێن مایی (کو تەکست بخوەیە ژ بلی ناڤ و نیشانی) بچت، یان بێژن ب ڤی تایتەلی دخوازت وەرگری دسەردا ببت. ژ بۆ مانایەکێ بگێشتە تەکستی و مانایەکا دی بدتێ.
٢- جە: ھەر ژ کەڤن دا جھی رۆلەکی بەرفرەە دژیانا مرۆڤایەتییێ دا دیتییە و مل ب ملێ دەمی تێکەلی بابەتێن فەلسەفی و ئەدەبی ژی بوویە و رۆلەکی گرنگ لەیزتییە، چونکی ب رێیا جییان مرۆڤ دکارت ب سەر گەلەک تشتان ھلببت، ھەردیسان پەیوەندییا مرۆڤی ب جھی؛ “پەیوەندییەکا دیالێکتیکی بوویە”.
شاعر گرێدایی جڤاکێ خوەیە و ئەو بابەتێن بەرھەمێن وی ژی ھەر سەرچاوەیێ سەرەکی بارا پتر ژ کۆمەل و ژیانا وی دھێتە وەرگرتن، چونکی ” ھەر شاعر و نڤیسەرەک بینەرێ سەردەمێ خوەیە و دکەفتە ژێر کارگەرییا بارودۆخێن وی سەردەمی” ، ھەر وەک ڕەخنا سوسیۆلۆژی ژی دیار دکەت” ھونەری ئەرکەکێ جڤاکی ھەیە و ھونەرمەند یان نڤیسەر چ ب شێوەیەک ھۆشداری یان ب ھۆش دەربڕینێ ژ جڤاکی دکت” . لەورا نە یا سەرنجڕاکێشە ئەگەر ھندەک جە کارتێکرنێ بکنە سەر، چ ب پۆزەتیڤ یان نەگەتیڤ و ئەڤ کارتێکرنە دبەرھەمی دا رەنگڤەددت.
کا چاوە جە د ژانرێن دن یێن ئەدەبی یێن وەکە ڕۆمان و چیرۆکێ دا ڕۆلێ خوە ھەیە، ھەروسا دشعرێ ژی دا ئاماژە ب جییان ھاتییە کرن، ڤێجە ئەڤ جییە چ دھەستپێکری بن یان نە.
“دکتۆرە حەنان محەمەد” جھی ل سەر دوو جیێن سەرەکی دابەش دکت، ئەو ژی؛ گوند و باژێر، و دچارچۆڤێ باژێران دا باسێ وەلاتان دکت، ھەروسا؛ مال، زیندان، رێک، گۆرستان، شکەفت، مەیدان …ھتد. ب جیێن نەسەرەکی دزانت. شاعیرا مە ژی د تەکستا خوە دە ئاماژێ ب چەند جییەکان دکت، ئەگەر ب نموونە ژی وەرگرن:
پڕ بە دوونیا
پڕ بە تاریکی ئەم شارە
دڤان ھەردوو رێزکان دا ئاماژێ ب دوو جھان دکت، ئەو ژی گەلەک ژ کنارێ قەبارەیی ڤە ژ ھەڤ د جودانە، “دوونیا و شار”.
٣- سروشت: ب جوانی و خوەشی و دیاردیێن خوەڤە گەلەک جاران بوویە چاڤکانییا زۆربەیا بەرھەمێن ئەدەبی و”یەکەم بابەتی ئەو بەرھەمانەیە” ، ژبەر کو ” ژینگەھا مرۆڤ (شاعر) تێدا دژیت کارتێکرنەکا مەزن ل سەر ھەست و سۆزێن وی ھەیە و پەیوەندییەکا پر ئەڤین و وەفاداری ل جەم مرۆڤی پەیدا دکەت” ،
“گۆتە” دبێژت: “ھەموو خوەزا مالێ ھەلبەستڤانە” ، و ھەلبەستڤان ژی ” ھاوەلاتیەکێ جوانیێ یە و جوانیەکە ب نرخ بلند”. ل جەم رۆمانسیزمان سروشت سەنتەرەکی پیرۆز و پاقژە و” شاعرێن رۆمانسیزمی ژی بەھرا پتر ھەلویستێ وان یێ شعرێ دەربارەیی ژیان و سروشتی یێ وەکی ئێک بوویە”. ئەگەر ئەم تەماشەیی رۆمانسیزما کوردی بکن و ب تایبەتی ھۆزانێ؛ دێ بینن توخمێ سروشتی جییەکی بەرفرەە گرتییە، ھنەک نڤیسەر دیار دکن و دبێژن؛ رەنگە ژ کارتێکرنا فەیلەسوفێ فرەنسی “جان جاک رۆسۆ” ھاتبت کو ھەر گاڤ گازی کرییە ھەلبەستڤان ھەرنە ھەمبێزا سروشتی و دگۆت: ” سروشت پاقژترین مەلبەندە کو مرۆڤ دکارت ب سەربەستی تێدا بژیت”. لێ ئەز دبێژم مفا وەرگرتنا شاعیرێن کورد ژ ڤێ چەندێ نەھاتییە، چونکی ما چما شاعرێن مە دێ گوھدارییا ئێکی وەکە “رۆسۆ” کن تا باسێ سروشتی بکن، ما شاعرێن مە سروشتێ جوانێ وەلاتێ خوە نابینن؟ یان ھەست پێ ناکن؟، چونکی “مرۆڤ خۆی بەشێکە لە سروشت، لە سروشتەوە پەیدا دەبێ و ھەر لەوێش دەمرێ”. بەلێ “فازل مجید” دناما خوەیا ماستەرێ دا دیار دکەت: مەبەست لە سروشت “ھەموو شتێکی دەور و پشتمانە کە ھەستی پێ دەکەین و دەیبینین جگە لە مرۆڤ”. ئەگەر ئەم ل پێ ڤێ پێناسا داویێ بچن، دێ ئەڤ پارچا تەکستا باریکانێ کەفتە بەر کو چەند ئاماژە تێدا نە سروشت تێدا دیار دکت، ژ وان: شار، ئاسمان و دوونیا ب گشتی ژ بلی مرۆڤی.
پڕ بە دوونیا
پڕ بە تاریکی ئەم شارە
پڕ بە باوەشی ئاسمان
٤- ئەڤینی: ئانکو کەچ سەرنجا کوری ڕادکێشت، یان کور سەرنجا کچێ ڕادکێشت، بەھرا پتر ژی ژ بەر بابەتێ غەریزی بوویە، ھەروسا کچێ جییەکی گرنگ ھەیە و بوویە” رەگەزەکێ گرنگ یێ جوانییێ ، و سەرچاوەیەکی شیعری و خۆشەویستی و لەزەتی شیعری” ، لێ ئەڤا مە گۆتی وێ یەکێ ناگەھینت بکارئانینێن جودا نەبن، چونکی شعر “دەبڕینەکا مرۆڤایەتی یا تاکەکەسی یە” ، و مەبەستەکا “سنجی ھەیە”. و ژ بۆ شاعیرێن کچ ژی، کور بوویە قەھرەمانێ گەلەک تەکستان و وەکە ڕەگەزەکێ عیشقێ ھاتییە بکارئانین.
ئەفلاتون دەربارەیی حەزژێکرنێ دیار کرییە؛” خۆشەویستی جۆرێکە لە پێداویستی، بەلکو پێداویستیەکی جەوھەری غەریزەیی و کۆمەڵایەتییە کە ژیان و بوون و مانەوەی مرۆڤ فەرزی دەکا و پێدڤیەکا زێدەبوونێ یە” ، لەوران شاعر ژی وەکە مرۆڤەک ھەست ب ڤێ پێدڤییاتییێ کرییە و ل دوو گەڕیایە. ئەڤ جۆرێ شعرێ” بەشێکی رەنگین و دیارە لە ئەدەبیاتی ھەموو جیھان” ، ل جەم شاعران چەند جۆڕ ھەنە، ئەو ژی؛ دلداری ژ بۆ لاسایکرنێ، واتە؛ شاعر ژ بەر ھندێ یە شعرێن وی ژ مەبەستەکە مەزن یا شعرێ یا ڤالا نەبت، شعرا دلداری یا راستەقینە و ھەر وسا ئەوا سۆفی دبێژنێ؛ عەشقا حەقیقی. ھنەک شاعران ب تایبەت یێن نێر، د تەکستێن خوە دە کچک گەھاندنە”سنورێ پیرۆزی و پەرستنێ یە” ، ئەگەر ڤەگەرن تەکستا باریکانێ ئەگەر ئەم نەبێژن پەیاما گشتی یا تەکستی عیشقە، ئەم دکارن بێژن دچەند رێزکەکان دا ئەم ھەست ب عیشقەکێ دکن، باشترین بەلگە ژی بکارئانینا پەیڤا ئەشقە پتر ژ جارەکێ.
ھێندەی بیری وشەکانت ئەکەم
ھێندەی بیری مەستی بوون بە ئەشقت ئەکەم
ب دیتنا من ئەڤ عیشقە نە یا سۆفیانەیە و نە ژی یا لاسایکرنێ یە (چونکی شاعیرێ دڤێت شیعرەکا دلداری ژی ھەبت، نەخێر) ئەز عیشقەکا راستەقینە دڤێ شعرێ دا دبینم، چونکی رێیا شاعیر ژ بۆ دەربرینا ھەست و ناخێ خوە دکت، پەیوەندیەکا راستەوخۆ ب مانا و بابەتی ڤە ھەبوویە، لێ ئەڤە ژی نەیا ڕەھایە، رەنگە ژی دەربڕین ژ کچەک و کورەکی کربت، ژ بەر کو شیعر بخوە ڤەگێرانا روودانێن ژیانێ یە کو کارتێکرنێ دکەنە سەر دەروون و ھەستێ شاعیری و ئەڤ کارتێکرن چ ب رەنگەکی راستەوخۆ یان نە راستەوخۆ د بەرھەمێن وی دا ڕەنگڤەددت، ژ بەر کو شاعیرە ب خوە د دیدارەکا خوە دە دیاردکت “کەسەکی دیارکری نینە شیعرەکا خوە ژێرە بنڤیست” ئەگەر ل گۆڕەیی ڤێ گۆتنێ بچن؛ ئەڤ کەسێ شاعیرە دتەکستا خوە دە عیشقێ ڤێرە دکت یان یێ خەیالی یە، یان ڤان بوویەران ژ جڤاکی دستینت، ژ بەر کو ئەگەر مرۆڤ بخوە دگەل بویەران نەژیت و ئەو بویەر کارتێکرنێ نەکەنە سەر شاعیر و نە ئازرینت؛ نکارت شیعرێ بنڤیست.
شاعیرا مە دکنارەکێ دن یێ دیدارەکا خوە دە ددت دیارکرن کو شیعرێ ژ بۆ ئەڤینیا وەلاتەکی دنڤیست کو چ جاران ناھێتە ژبیرکرن (مەبەست پێ کوردستانە)، بۆ مللەتەکی دنڤیست کو چ جارا برینێن وی دەرمان نابن (مەبەست پێ مللەتێ کوردە)، ئەگەر ئەم ڤان ھەردوو ئاخفتنان دگەل ڤێ پارچا سەری بەراوەردکن نە ژ دوور و نە ژ نێزیک باس ل ڤان بابەتان نەکری یە، لێ ل جییەکی دن ئەمەلێ ژ مەرا دورست دکت کو ئەو تشتێ دنڤیست و ب تایبەتی یێ دڤێ شیعرێ دا دیار و ب تایبەتی ژی دمەسەلا ئەڤینییێ دا دبێژت: پشتی ئەڤ بابەتێن من دیارکرین کو شیعرێ بۆ دنڤیسم، پشتی ھنگی شیعرێن من چەند لۆپێن رۆندکانە کو تێھناتییا ناڤ دلێ خوە پێ دشکینم.
٥- سێکس: “ھەردەما خوەدێ مرۆڤ دایی، دناڤا مرۆڤ دا غەریزەکا سێکسی یا بێ داوی ئافڕاندیە” ، شاعیر ژی ئەڤ مرۆڤە یە، دەما شاعر ھەلبەستا ئەڤینی دنڤیست، (ئەگەر کوڕ بت) ڕەگەزێ سەرەکی کچە و دناڤا وێ کچێ دا حەزا سێکسی دکت، کەچ ژی وسا. ئەڤە ژی گەلەک جاران ژ سەرئێک کۆمبونەکا (کبت)ەکا سێکس دھێت، ئانکو ب رەنگەکی پراکتیکی و د درێژییا ژیێ خوە دا حەزا خوە یا سێکسی تێر نەکرییە، دبتە ئەگەرێ وێ چەندێ ب رێیا زمانی ئەڤێ حەزا خوە یا قەدەغە تێر کت، لەورا ژی ب رەنگەکی بەرفرەە دبەرھەمێ وی/ وێ دا ڕەنگڤەدت، جارنان ژی ژ بەر قەیدێن جڤاکی، شاعیر ب جەڤەنگان حەزا خوە یا سێکسی ڤەدشێرت، ھنەک جاران ژی ب (قێد) دشیعرا خوە دە باسێ سێکسی دکت، وەکو ئامرازەکی سەرنجڕاکێش ژ بۆ ڤەحەواندنا جەماوەرەکی زۆر ل شیعرا خوە، رەخنەیا نوو ژی حەز ژ ھندێ ناکت د تەکستی دا ل ژیانا شاعر یا دەروونی بگەرن، بەلکو پشتەڤانییا ھندێ یە کا مەبەست ژ ئەفراندن و چێبوونا ڤی تەکستی چییە؟، ھەروسا د ھنەک تەکستان دا ئەم ھنەک تشتان دبینن و دھنەکان ژی دا ئەم تمامێ دبینن، لێ یا گرنگ سێکسی دشعرێ دا ڕەنگڤەدایە و بابەتەکێ شیعری یێ سەرەکی یە، تەکستا باریکانێ ژی ژ ڤان ئاماژەیان یا بێ پار نەبویە:
ئەو کاتانەی لێوەت بەر لێوم ئەکەوێت
ئەتوێمەوە لە ناو ھەستی بە تینی تۆ
دڤێ پارچێ دا وێنەیەکی کەتنە بەر ھەڤا لێڤان نیشان ددت، ئانکو مێتنا لێڤان، ئەڤە ژی وەکە کریارەکا سێکسی دھێتە ھژمارتن.
سێکس
دین (سێگۆشا حەرام) سیاسەت
“د. خالد منتێر” سێکس و دین و سیاسەتێ وەکە سێگۆشەیەکە حەرام دناڤ ئەدەبی دا وەسف دکت، ل گۆڕەیی ڤێ سێگۆشەیێ؛ شاعیرا مە تەنێ حەرامییەکێ دکت، ئەو ژی حەرامییا سێکسی یە، ژ بەر کو باسێ وێ ب تەنێ دکت و سیاسەت و دین دانە ڕەخەکی یە. بەس پا چما ئەڤ ھەر سێ بابەت و ب تایبەت سێکس حەرامی یە؟! باریکان دیسان دبێژت:
با پەنجەکانت ھەر لە ناو قژی خاوم بن و
دەستێکت بخە سەر سینەم
لەو کاتەی شەرابی لێوت بە قورگما ئەڕوات و
ماندوو بونم خامۆش ئەکا
تۆ بۆ دواجار ئا لەم شەوا
ماچێک بکە لە گەردەنم…
دڤێ پارچێ دا ب ئاسانی ئەم دکارن دەستێ خوە دەیننە سەر چەند بابەتەکان کو سێکس تێدا یێ دیارە، ئەو ژی؛ برنا تبلان دناڤ پرچا کچکێ رە، کریارەکا رۆمانسی و ئیغرائی یا سێکسی یە، دانا دەستی ل سەر سینگێ کەچکێ و یاریکرن ب سینگی و مەمکان و ماچا گەردەنێ کریارا سێکسی یە، ئەڤە وەکە واتایا سەرڤە یا دەقی ب سانەھی ھەر وەرگرەک دکارت ھەست ب ڤێ چەندێ بکت، دیسان دێ بێژم چ ئەڤ یەک شاعیرە بخوە قەھرەمانا شیعرا خوە بت، یان ب ڕۆلێ کەسەکێ رابووبت، یان شاعیرێ مەبەستەکە دن ب ڤان وێنەیان ھەبت و وەکە ھێما و سەمبۆل ژ بۆ ھنەک تشتێن دن بکارئانیبن، ژ بەر کو ھندی شیعرا نوخوازە، ب سانەھی خوە بدەست وەرگری ڤە بەرنادت.
٦- مەی: گەلەک ھەلبەستڤانێن کورد و بیانی مەیی دھەلبەستێن خوە دە بکارئانییە، ھنەکان وەکە ھێمایەکی پیرۆز زانییە، ھنەکان ژی وەکە جەڤەنگەک ژ بۆ ھنەک تشتێن دن بکارئانییە. “سوجادی” ب جوانی باسێ ڤی بابەتی دکت و دبێژت:” سەرچاوەیێ مەی نۆشی لە خۆشی یەکەوە ھەلئەستێ کە لە خودی مرۆڤەکەدا بە ھۆی ھەندێ سۆزی دەروونی یەوە دورست ئەبێ، ووشەکانی نەرم و بە ئاوازەیە و گوزارشت لە خۆشی و ھەڵپەڕکیەکی نەوسی ئەدەنەوە، ئەگەر وورد بکرێتەوە گوزارەکەش ووشەکە ئەخاتە سەما”پێدا دچت و ئارمانجا ڤی جۆڕێ ھەلبەستێ دیار دکت:”ئارمانج لە ھۆنراوی مەی نۆشی دا پەرەسەندنی ھەستی دڵە بۆ لای خۆشەویستی؛ ئەو خۆشەویستی یە کە گەردوونەی ژیان ھەر بۆ ئەوە!”. شاعیرا مە ژی مەیێ وەکە ھێمایێ ئاڤا لێڤان بکارتینت.
ھێندەی بیری مەستی بوون بە ئەشقت ئەکەم
سەد ھیندە ئارەزووی شەرابی سپی ئەکەم…
لەو کاتەی شەرابی لێوت بە قورگما ئەڕوات و
ماندوو بونم خامۆش ئەکا
٧- گونەە: گیانەوەرێن پچەکێ ب ئاقل (مرۆڤان) د درێژییا دیرۆکێ دا کۆمەکا یاسا و دەستوران ب رێکێن (ئۆلی، ئەخلاقی، تەندورستی، نشتیمانی و …ھتد) بۆ مرۆڤایەتییێ دانینە، دا د ژیانا خوە دە ژ گیانەوەرێن دن یێن نە ب ئاقل دجودابن، و ھەر دەمەکە مرۆڤی ئەڤ یاسا و دەستور دەربازکرن ب گونەە دھێتە ھژمارتن، بێ گومان گونەە ژ جڤاکەکی بۆ جڤاکەکی دن، ژ ئۆلەکێ بۆ ئۆلەکە دن، ژ وەلاتەکی بۆ وەلاتەکی دن، ژ مرۆڤەکی بۆ مرۆڤەکی دن جوداھی ھەنە. و رەنگە ژی ل جەم ھنەک مرۆڤان تشتەک ب گونەە بھێتە ھژمارتن و ھەر ئەو تشت ل جەم کەسەکی دن یێ نۆرمال بت، باریکانێ ژ ئاماژە ب پەیڤا گونەە کری یە و دیار دکت ئەو دەما لێڤێن وێ دکەڤنە بەر یێن ھەڤالێ وێ و خۆشییێ ژێرە پەیدا دکت، ل وی دەمی ئەو وان گونەھێن “قەدەغە” ژبیر دکت:
ئەو کاتانەی لێوەت بەر لێوم ئەکەوێت
ئەتوێمەوە لە ناو ھەستی بە تینی تۆ
ئەی کە خۆشە بە ھەناسەی گەرتم
بسمیلم کەی و
ھەرچی گوناھە بیرم چێتەوە…
٨- بێریکرن: دەما دوو کەسان پەیوەندیێن خوەش ب ھەڤرە ھەبن، ڤێجە چ یێن خێزانی بن، یان یێن خۆشەویستی بن، یان ھەر پەیوەندییەکە دن، دەما ئەڤ کەس بۆ دەمەکی ژ ھەڤ دوور دکەڤن، کریارا بێریکرنێ دناڤبەرا وان دا روو ددت، بێ گومان ئەڤە ژ کەسەکی بۆ ئێکی دن یا جودایە، ب من وەرە ئەڤ کریارە ل جەم وان کەسێن ھەست نازک ب تایبەتی یێن وەکە شاعیر و ھۆنەرمەندان زێدەترە، باریکان بخوە ژی ئێکە ژ وان کو توشی ڤێ بێریکرنێ بوویی و ئەڤە ژی ل سەر پارچا ئێکێ گەلەکا زالە، ئەگەر نەبێژن کو پارچا ئێکێ ب تمامی ئەڤ مەبەستە یا ھەیی، لێ ئەڤ بێریکرنە ژ یا خۆشەویستی بوویە و لێگەریان و ھیڤیکرنە ژ کەسەکی کو بێریا وی یا ھاتییە کرن و ھەتا ڕێژەیا ڤێ بێریکرنێ ژی یا بھێزە ژ وەرگری را دیاردکت، ئەڤە یا دتەکستی دا دیار و یا کاری ب ڤان چەند پەیڤەکان دەربرینێ ژێ بکت.
بیرت ئەکەم
ھێندەی بیری وشەکانت ئەکەم
ھێندەی بیری مەستی بوون بە ئەشقت ئەکەم
سەد ھیندە ئارەزووی شەرابی سپی ئەکەم…
پڕ بە دوونیا
پڕ بە تاریکی ئەم شارە
پڕ بە باوەشی ئاسمان
ھاوار ئەکەم بیرت ئەکەم ھیواکەم….
٩- ئاماژەیێن ئەندێشەیی (نە لۆژیکی): ئەندێشە ب رەنگەکی بەرفرەە و ب” رەنگێن جودا جودا” ، دشعرێ دا دھێتە بکارئانین و ڕەگەزێن ڕەوانبێژیێ ژی دورست دکن، گەلەک جاران دشعرێ دا تشت دھێنە دیتن چ راستی ژ بۆ نینە، لەوما “سوقرات” وسا بۆ چۆیە کو ئەندێشە “جۆرەکە ژ دیناتییێ” ، و ل گۆڕەیی “نەڕینا زانستی یا نوو ژی پشتەڤانییێ ل ئەندێشەیا شاعری ناکت” ، چونکی ژ تشتێ زانستی و لۆژیکی دور دکەڤت، ھەر ژ بەر ڤێ چەندێ و نەگۆتنا تشتێن راست “ئەفلاتون” ھەلبەستڤان ژ کۆمارا خوە دەرئێخستن، ب دیتنا وی ” ئەو تشتێن نە راست دبێژن و نە دبەرژەوەندیا جڤاکی دا” ، ئێکی وەکە “ھۆراس”؛ شاعر ب “مرۆڤەکی دین”! وەسف دکت، ل گۆڕەیی دیتنا وی شاعر نزانت چاوە شعرێ ددانت. و ل جەم “دانتی” ھەلبەستا خوازەیی “دەروەکە جوانە” ، و ھندەکێن دی ژی بۆ دچن”خوەشترین شعر یا د درەوینترین شعر دا”.
ئێکی وەکە زانایێ دەروونناسییێ “فروید” دبێژت: “ھەر تشتەک ژ وەھمێ دەست پێ دکەت” ، ھەر چاوە بت ئەڤ ئەندێشەیە تشتەکی دئافڕینت و دبتە بەرھەم ژ بۆ جەماوەری کو ” دەق بخوە ژی پارەکە ژ ئاخفتنێ” ، لەوران ژی نە یا دوورە ئەگەر ھات و ئەندێشە دناڤ شعرێ دا بھێتە دیتن، یان پارەکە فرەە ژ ناڤەرۆکا شعرێ یە ئەندێشەیی بت و نەیا لۆژیکی بت، چونکی ئەگەر گشت یە لۆژیکی بت، رەنگە ھنگی ئەم نەبێژنێ شعر.
“بایرۆن” دیارکرییە کو شیعر بخوە “زمانێ ئەندێشەیێ یە”، و “لورا رایدنغ” ژی دیار دکت”دەما شعر ب داویێ دھێتن، ژ نو راستی دیاردبت”. ب دیتنا شکسپیر ژی “ھەلبەستڤان ب دیناتی و جوانی سەح دکن، بەلێ ژ ئەسمانی تا عەردی و ژ ئەرد تا ئەسمانی دبینن ” .
فەیلەسوفێ ئیتالی “جوبو”دبێژت: “ئەم نکارین پاراستنا جھێ شعرێ بکن ھەتا کو ل راستیێ نەگەڕین، ھەر وەکو زانستی” ، ئانکو شعرێ ژ دەرەوێ دوور دکت و نێزیکی راستییێ دکت، ھەروسا “شیلی” دبێژت”شعر سەنتەرێ گشت زانینایە” ، لێ دڤێت ئەم وێ بزانن سنورێن ئەندێشەیێ دبەرفرەنە و ھندەک جاران ئەندێشە وەکە تشتەکی کەتواری دھێتە بکارئانین، ھندەک جاران ژی ب باشی ئەم دکارن دەستنیشان بکن، ھەروسا ” دنیایا ئەندێشەیێ ژی دنیایەکا ھەتا ھەتایی و بێ داویی یە” . ب تایبەتی ژی بۆ شعرێ، ھەگەر ئەندێشە ژی نەبت؛” وێنەیێ ھۆنەری ژی یێ تەمام نابت” . شاعر و ڕەخنەگرێ ئەرجەنتینی “بۆرخیس” دەما ل سالا ١٩٤٤ کۆمەکا سەرپێھاتییا بەلاڤەکری؛ پێدڤییا مرۆڤی ژ بۆ نەرینا دنیایا ئەندێشەیی و فانتازی دیار بوو.
ھەروسا “والاس ستیڤنز” ژی دبێژت:” پێویستە شاعیر (واقیع) لە خۆی دامالێ و بیخاتە نێو خەیالی و تا مانایەکی یارگاوی خەیالی بەرجەستە بدات بە دەستەوە” . وە دیارە ھنەک زانایان یان ڕەخنەگران یا ڤیایی شاعری ھندەک جاران ژ راستییێ و کەتواری بدنە ئالی و خوە نێزیکی خەیالێ ژی بکت، ژ ڤان چەند دیتن و پێناسەیان دیار دبت جارنان زانایان دڤێت شاعری بەر ب ئەندێشەیێ ھنەک جاران ژی بەر ب راستییێ و لۆژیکێ ببن، ئانکو شعر جارنان راستی یە و ھنەک جاران ئەندێشەیە، یان ھەر دوو تبا ھەڤن.
شاعیرا مە ژی شیعرا خوە ژ ئەندێشەیێ ڤالا نەھێلایە و خوەستییە خوە د سەقایەکێ ئازاد دە ببینت و ژ خوەرە ب رێیا ئەندێشەیێ وێنەیەکی بکشینت و دیار بکت کو ھندی دونیایێ حەژ وی بکت و بێریا وی بکت یێ مخاتبا وی دکت:
پڕ بە دوونیا
پڕ بە تاریکی ئەم شارە
پڕ بە باوەشی ئاسمان
ھاوار ئەکەم بیرت ئەکەم ھیواکەم….
بێ گومان دەما مرۆڤ “شاعیر” ب ڤی رەنگی وێنەیی بکشینت، یا ئەندێشەیی یە، ژ بەر کو چ کەس نکارت ھندی دنیایێ.. ھندی فرەھییا ئەسمانی بکتە ھەوار ژ پێخەمەت بێریکرنا کەسەکی، ئانکو ل ڤێرێ شاعیرە یا زێدەرۆیێ (مبالەغێ) دتەکستا خوە دە دکت.
١٠- دەرکەفتنا پەیڤان ژ مانایا وان یا فەرھەنگی: ئەو دیاردەیە یا سەرنجا وەرگری ڕادکێشت، چونکی ژ ئاخفتن و رودانەکا سروشتی یا جودایە، ئەڤ دیاردەیە رەنگە دناڤ شعرێ دا پتر بھێتە دیتن و ب تایبەتی ژی د شیعرا نووخواز دا، ژ بەر کو ئەو زمان نە ل گۆڕەیی یاسا و دەستوران، یان وەکە خەلکەکی ئاسانی بکارتینن، بەلکو ئەوان رێک و شێوازێن خوە یێن تایبەت ھەنە، ھەر ژ بەر ڤێ یەکێ ژی دەما ئەو ژ بۆ مانایێ یان ئێستاتیکایێ یان ھەر مەرەمەکا دن، زمانی وەکە خوە بکار بینن، ھنگی نەیا دوورە دەربڕینا خوە ب رەنگەکی مەندەھۆشی بگەھینن، یان دەما دخوازن وێ مەبەستا خوە ب رەنگەکی مەجازی و دناڤ سەمبۆل و جەڤەنگان دا بکاربینن، ھنگی ئەڤ دیاردەیا ھانێ، ژ بۆ سەرنجڕاکێشانا وەرگری ژ بۆ شیعرا خوە روبدت، وەکە ئەم دزانن گەلەک جاران پەیڤ د شعرێ دا پتر ژ واتایەکێ رادکت، یان جییێ خوە یێ فەرھەنگی دگھۆرن، باریکان پەنایێ دبتە بەر ڤێ یەکێ و پەیڤان ژ جیێن وان یێ دورست رادکت و ژ بۆ ھنەک مەبەستێن دن بکارتینت:
– مەلە ئەکەم لە ناو شەرابی لێوات
وەکە دیار ئەڤە دەربڕینەکا سەرنجڕاکێشە و پەیڤ ژ سیاقێ خوە دەرکەفتنە، ژ بەر کو یا دیارە کەس نکارت دناڤ شەرابا لێڤێن کەسەکی دا مەلەڤانییان بکت، بەلکو مرۆڤ دناڤ ئاڤێ دا مەلەڤانییان دکت، ئاڤا لێڤان بخوە ژی نە شەرابە، ئەڤە وەکو مانایا دەرڤە یا شیعرێ، لێ ژ بەر کو شیعرا نوخواز مانایا خوە راستەراست نادت، لەوما مەرەما شاعیرێ تشتەکی دنە.
– ھێندەی بیری مەستی بوون بە ئەشقت ئەکەم
دڤێ دەربڕینێ ژی دا شاعیرا مە پەیڤان ژ رێرەوێ وان یێ فەرھەنگی دەردئێخت، ب ڤێ یەکێ ژی سەرسورمانی دورست کرییە، چونکی کەس ب ئەشقێ مەست نابت، بەلکو ب مەیێ مەست و سەرخوەش دبن، لێ شاعیرێ دڤێت دیارکت ئەشقێ کارتێکرنەکا وسا مەزن کرییە سەر ھەتا وێ بگەھینتە سنورێ مەستکرنێ، ئەو ب خوە نە مەستکرنە، لێ ب ڤێ دەربڕینێ پلەیا رێژا ئەشقبوونا خوە بەرامبەر ھەڤالێ خوە ژ وەرگری را دیاردکت.
ھێندەی پەنجاکانت ئاشقن بە قژی خاوم
د ڤێ پارچێ دا پەیڤ ژ جیێن وان دەرخستنە، چونکی دیار دکت تبلێن ھەڤالێ وێ عاشقێ پرچا وێنە، ئەڤە ژی نابت، ژ بەر کو تبل عاشق نابن، بەلکو کەسەک ل پشت لڤین و بزاڤا وانە.
١١- ئەندامێن لەشێ مرۆڤی یێن دتەکستی دا بکارھاتن: دڤێرێ دا دێ باسێ وان ئەندامێن لەشی کن یێن دتەکستێ ناڤبری دا ھاتنە بکارئانین و بوونە ھاریکار ژ بۆ گەھاندنا مەبەستا سەرەکی یا تەکستا شیعری، دڤی تەکستی دا شاعیر (کچە) مخاتبا کوڕی دکت و کۆمەکا تشتان بۆ دیار دکت، بێ کو تشتەکی ل سەر زارێ وی بدت گۆتن، ئانکو ل ڤێرێ تەنێ ڕۆلێ وەرگری گوھداریکرنێ د دتێ، ژ بۆ ڤێ مەبەستێ و کریارا دناڤبەرا وان دا، تا پەیام و مەبەستا خوە گەھاندی، باس ل کۆمەکا ئەندامێن لەشی ھاتییە کرن، ئەو ژی ئەندامێن لەشێ شاعیرێ و ئەندامێن لەشی یێن مخاتبا وی ھاتییە کرن، دێ د خشتە و ھێلکارێ ل خوارێ دا دیار کن کا چ ئەندامێ کچێ و چ ئەندامێ کوڕی بکارئانینە؟ و ژ بۆ چ مەبەست؟
یێن کوڕی یێن کچێ
لێو لاش
چاو قژ
پەنجە سینە
دەست لێو
قورگ
گەردەن
لێو لێو
پەنجە قژ
چاو لاش
دەست سینە
قورگ
گەردەن
واتاناسی:
واتاناسی بۆ زانستێ زمانی نێزیکترین بابەتێ رەوانبێژیێ یە ، چونکی پشکا پتر ژ بابەتێ واتاناسییێ پەیوەندییا ب رستە و جۆرێن وێ ڤە ھەیی. “ئۆلمان” د وێ باوەرێ دایە واتا “بریتی یە لەو پەیوەندیە دوو سەرەی کە لە نێوان وێنەی ھۆشەکی و ووشەدا ھەیە” ، ل پێ ڤەرێژا کۆمەکا ژێدەران، واتاناسی ئانکو؛ “ئەو زانستە یێ کو بەحسێ دەستورێن ئاخفتنێ دکت ب شێوەیەکی وەسا کو دگەل ئاستێ رەوشەنبیرییا گوھداری بگونجت” .
ئەڤ پێناسە ژ مەرا دیار دکەت واتاناسی ئەو دەستور و یاسانە ئاخفتنێ رێک دئێخت، یان ھندەک مەرجان بۆ شێوازێ ئاخفتنێ ددانت دەمێ مرۆڤ دئاخڤت، کا دێ چاوە ئاخڤت؟ و ژ کێ رە؟ ئانکو ل بەرچاڤ وەرگرتنا ئاستێ گوھداری یێ تێگەھشتن و رەوشەنبیری.
١- یەکسانی: بێ گومان ئاخفتن و نڤیسینێ دوو لایەن ھەنە، وەکی تەرازۆیەکێ، ئەگەر ھەردوو لا بەرامبەری ئێک بوون، ھەر پەیڤەک بەرامبەری گوزارەکێ؛ وی دەمی دبتە یەکسانی.
ماچێک بکە لە گەردەنم…
دڤێرێ دا یەکسانی بەرجەستە دبت، ژ بەر کو پەیڤ ھندی مانایێنە، شاعیرە داخواز دکت ھەڤالێ وێ ماچەکێ ل گەردەنا وێ بدت.
٢- کورت بڕی: ھۆنەرەکی ڕەوانبێژیێ یە، واتا و مەبەستەکا زۆر ب پەیڤێن کێم دھێنە دەربڕین، ئانکو دەما ھەردوو لایان بەرامبەری ئێک بکن؛ دێ پەیڤ کێمتر بن ژ واتایێ.
ژ بۆ ئەنجامدانا کورت بڕیێ؛ “یان ب ئەگەرا لادانا ھندەک پەیڤان ب مەرجەکێ کو کاری نەکەنە سەر واتایا سەرەکی، یان ژی تایبەتیکرنا ئاخفتنێ، چونکی ل ڤی بابەتی پەیڤ کێم بکاردھێن و دبنە گۆری واتایەکا بلند و کوور، بەرامبەری ڤێ چەندێ ژی ھێما و سیما و دڕکە زێدەتر دھێنە بەرچاڤ، واتایەکا کورتر ئەنجام ددەن، ژبلی واتایا ئاشکەرا؛ ھێزا وان پەیڤان زێدەتر دبت” ، بێ گومان ئەڤە ژی دەرفەتەکا باشە بۆ گوھداری ئەندێشە و ھزرا خوە بێختە کاری، بۆ ھۆزانێ پتر دەست ددت ژ پەخشانێ، چونکی پەخشان گرنگییێ د دتە لایەنێ ئاشکەراکرنێ دئاخفتنێ دا و شیعر و ب تایبەتی یا نوخواز و سەمبۆلیک ددتە لایەنێ ڤەشارتنێ.
زانایێن عەرەبان یێن وەکە (جاحڤ، ابن مقفع، ابن سنان الخفاجی) د وێ باوەریێ دا بوون “رەوانبێژی یا د کورت بڕیێ دا، و دەمێ تە گۆت؛ رەوانبێژی، ئانکو کورت بڕی، یان ژی بەروڤاژی”، شاعیرێ دگەلەک جییان دا کورت بڕی ئەنجامدایە:
بیرت ئەکەم
ھێندەی بیری وشەکانت ئەکەم
د ڤێرێ دا بکەرێ “من” و ھەروسا جێناڤێ “تۆ” ژی لادایە و ل جییێ ھەردووکان تەنێ جێناڤێ “م”یێ کەسێ یەکێ یێ تاک، و “ت” جێناڤێ کەسێ دووێ یێ تاک) بکارئانینە، ئەڤە بخوە نیشانێن لادانێنە، د پارچەکا دن دا کورت بڕی ئەنجامدایە، لێ تا ئەم ھمبەری پارچەکا دن نەکن ئەم ھەست پێ ناکن:
بە شەرابی سپی لێوت
بە نووری گەرمی چاوانت
بە مەستی چاوانت
بە شەرابی لێوت
رێزا ئێکێ ژ پارچا ئێکێ “شەرابی سپی لێوت” بکار ئانی یە، لێ رێزکا دووێ/ پارچا دووێ “شەرابی لێوت” بکارئانی یە و دیارە پەیڤا “سپی” ژێ راکری یە. ئەگەر ئەم باوەرییا خوە ب ڤان نموونەیان نەینن ژی، ئەم دکارن ب رێیا خالبەندیێ ڤێ یەکێ خویا بکن، ئەو ژی دەما ھێمایێ (…) بکار بینت، کەواتە؛ ل وی دەمی ھنەک تشت یێن لادایین و کورت بڕی یا ئەنجامدایی.
من دەزانم
حەزەکانت چی دەلێن
بە وشەکانت مەمدوێنە…
٣- درێژ بڕی: درێژ بڕی یان درێژەپێدان بەروڤاژی کورت بڕی یێ یە، “د. یداللە نێیریان” پێناسە دکت و دبێژت:” دەما پەیڤ ژ واتایێ پتربن؛ ئەو درێژ بڕی” ، ئانکو ژ بۆ واتایەکا تایبەت دێ گەلەک پەیڤ ھێنە بکارئانین، بێ گومان ئەڤێ مەبەستا خوە ھەبوویە و یا بێ ئارمانج نەبوویە، بەلکو مەبەستێن سەرەکی یێن درێژ بڕیێ ژ بۆ ئاشکەراکرنا تشتێن ئالۆز بوویە، ژ بەر کو تشتێ ئالۆز ب ساناھی ناگەھتە گوھداری، لەوران ب گەلەک پەیڤان دھێتە گەھاندن، یان دەمێ تشتەکی تایبەت دھێتە کرن و ب گشتی بەحس لێ دھێتە کرن، ئەو ژی گەلەک جاران ژ بۆ دوپاتییێ یە ل سەر خالەکێ یان تایبەتییەکێ درێژ بڕی دھێتە ئەنجام دان. ئەڤ یەکە ژی دتەکستا باریکانێ دا خویا دبت:
بیرت ئەکەم
ھێندەی بیری وشەکانت ئەکەم
ھێندەی بیری مەستی بوون بە ئەشقت ئەکەم
سەد ھیندە ئارەزووی شەرابی سپی ئەکەم…
پڕ بە دوونیا
پڕ بە تاریکی ئەم شارە
پڕ بە باوەشی ئاسمان
ھاوار ئەکەم بیرت ئەکەم ھیواکەم….
دڤێ پارچێ دا درێژ بڕی پەیرەو کری یە، ژ بەر کو ئەڤ پارچە ھەشت رێزکە، ھەر ھەشت ئانینە ژ بۆ خزمەتکرنا ئێک رێزکێ، ئەو ژی “بیرت ئەکەم”، ئەگەر ئەم ب ڤێ ژی قەناعەتێ ژ خوە رە چێنەکن، دووبارەکرنا “بیرت ئەکەم” چەند جارەکان باشترین بەلگەیە کو درێژ بڕی ئەنجامدایە.
دژایەتی: دەما دوو پەیڤ دکەڤن بەر ھەڤ و ھەڤدژی تێدا، وەکە کورت و درێژ، بلند و نزم، گەرم و سار و …ھتد. ئەڤ دژایەتی دتەکستا باریکانێ دە خویا دبت:
سەد ھیندە ئارەزووی شەرابی سپی ئەکەم…
پڕ بە دوونیا
پڕ بە تاریکی ئەم شارە
سپی و تاریکی(رەشاتی) دژی ھەڤن، شاعیرێ دژایەتییا خوە د رەنگان دا دیارکرییە کو ئەو ژی رەنگەکی راستەوخۆیە و ئێک نەراستەوخۆیە، ھەر چەندە ھنەک ڤان رەنگان ب تمامکەرێ ھەڤ ژی دزانن.
بە نووری گەرمی چاوانت
لاشەی منت سڕ کردوە
لە ناو باوەشی گەرمی تۆ
لە جەنگی ئاوێتە بوونم لە گەڵ تۆ
من سەرمامە
دڤان ھەر دوو پارچان دا دژایەتی ئەنجامدایە، ئەو ژی ب “گەرمی و سڕ”ێ، ب “گەرمی و سەرما”یێ، ئەڤە دیارن کو دژی ھەڤن.
کورتییەک ژ ژیانا باریکان ئیسماعیلی:
مالباتا باریکانێ د بنیاد دا ل باژارێ شنۆ ل رۆژھەلاتێ کوردستانێ بوونە، بەلێ ھەر ژ زوو دە بابێ وێ ل باشورێ کوردستانێ ئاکنجی دبت، باریکان ل سالا ١٩٨٨ ل دەڤەرا سۆران ژ دایک دبت، ئەڤە نێزیکی دەە سالانە دگەل خێزانا خوە ل ئەوروپا و ب تایبەتی ژی ل وەلاتێ دانیمارک دژیت.
نھا خوەندەکارە ل زانینگەھا ئەلبۆرگ، ل کولیژا زانستێن کۆمەلایەتی، پارا کۆمەلناسی دخونت، ل بن کارتێکرنا بابێ خوە (چونکی شاعیر بوویە) فێری شیعرێ دبت، بۆ زانین یەکەم شیعر دپۆلا پێنجێ یا سەرتایی دا نڤیسییە دەما ل رۆژا ئەڤینداران (ڤالنتاینێ) مامۆستا ژ وێ و خوەندەکارێن دن خوەستی ھەر یەک تشتەکی ب ڤێ بوونەیێ بنڤیست، باریکان ژی شیعرەکێ دنڤیست و دخونت، ل وی چاخی ئەو شیعر سەرنجا مامۆستایی و خوەندەکاران ڕادکێشت، ئەڤ یەک دبتە پالپشتەک ئەو بەردەوامییێ ب نڤیسینا شیعرێ بدت، نھا ب زمانێ کوردی و دانیمارکی شیعرێ دنڤیست، چەندین شیعر دسایتێن کوردی دا وەشاندنە، ھەروسا دیوانەکا شیعری یا وەشاندی ب زمانێ دانیمارکی ھەیە.
دوماھیک ..
ژێدەر
١. یاسرێ حەسەنی: بنیاتێ ریتمی دشعرا نوویا کوردیدا، دەڤەرا بادینان١٩٧٠-١٩٩١ ماستەر، ٢٠٠٧.
٢. الێائغ، یوسف: الشعر الحر فی العراق منژ نشڕتە حتی عام ١٩٥٨، دمشق ٢٠٠٦.
٣. فرحان الیحیی: ڕزمە المواگنە فی الشعر الجواھری، ٢٠٠٠، دمشق ٢٠٠١.
٤. نھێلی، نعمت اللە حامد: شێوازگەری، ماستەر، چ. حەجی ھاشم-ھەولێر.
٥. د. یوسف اسماعیل: بنیە الایقاع فی الخگاب الشعری، قراءە تحلیلیە للقێیدە العربیە فی القرنین السابع و الپامن الھجریین، الگبعە الاولی، دمشق ٢٠٠٤.
٦. د. مبارکە بنت البراء (باتە): الشعر الموریتانی الحدیپ من ١٩٧٠ – ١٩٩٥، دراسە نقدیە تحلیلیە، دمشق ١٩٩٨.
٧. د. عبدالمگلب محمود: الابداع و الاتباع فی اشعار فتاک العێر الاموی، دمشق ٢٠٠٣.
٨. م. شلێر نایف: وانا تیورێن زمان، زانکۆیا دھۆک، کولیژا پەروەردێ، پشکا زمان و ئەدەبێ کوردی، قۆناغا سێ، ٢٣/١٠/٢٠٠٧.
٩. ئورمانی، نزار: خوین دھمبێزا بەفرێ دا، دھۆک ٢٠٠٥.
١٠. رەشید فەندی: نالبەند و نویکرنا ئەزمانی، گۆڤارا ڤەژین، ژمارە (١)، پاییزا ١٩٩٥.
١١. ئەرستۆ: ھونەری شیعر، (شیعرناسی)، وەرگێران لە ئینگلیزی و پێشەکی و پەراوێزی؛ عەزیز گەردی، چاپخانەی گەنج، سلێمانی ٢٠٠٤.
١٢. الدکتور جھاد عگا نعیسە: فی مشکلات السرد الروائی، قراءە خلافیە فی عدد من النێوێ و التجارب الروائیە العربیە، و العربیە السوریە المعاێرە، دمشق ٢٠٠١.
١٣. مزوری، ئازاد عەبدولعەزیز: جەلادەت بەدرخان و شعر، ھەولێر ٢٠٠٦.
١٤. چنار ێدیق: ئاراستێن تەکنیکی دشعرا نوی یا کوردیدا، بەدرخان سندی وەکو نموونە، ماستەر، ٢٠٠٨.
١٥. ھەڤال سەلیم: بونیادگەری دناڤ رەخنا کوردی دا، ماستەر، ھەولێر٢٠٠٦.
١٦. د. فوئاد ڕەشید: دەقی ئەدەبی، ئەدگار. چێژ. بەھا، دەزگای ئاراس، ھەولێر ٢٠٠٧.
١٧. نھێلی، نعمت اللە: پێلێن رەخنەیی، چاپخانا ھاوار، دھۆک ٢٠٠٥.
١٨. تجلیات اللون للدکتور ماجد قاروگ: http://fedaa.alwhda.gov.
١٩. سەجادی، بەختیار: تیۆر و ڕەخنەی ئەدەبیی مارکسیستی، ڕامان(٤٩)، ٢٠٠٠.
٢٠. تێری ئیگلتۆن: مارکسیزم و ڕەخنەی ئەدەبی، و؛ عەبدولخالق یەعقوبی.
٢١. ف. ر. لیفز: اتجاھات جدیدە فی الشعر الانکلیزی، ت؛ د. عبد الستار، بغداد ١٩٨٧.
٢٢. ت. س. الیوت: فائدە الشعر و فائدە النقد، ت. و تقدیم؛ الدکتور یوسف نورعوچ، مراجعە؛ الدکتور جعفر ھادی حسن، گ١، لبنان ١٩٨٢.
٢٣. عقاق، قادە: دلالە المدینە فی الخگاب الشعری العربی المعاێر، دراسە فی اشکالیە التلقی الجمالی للمکان، دمشق ٢٠٠١.
٢٤. عەبدولسەمەد ئیسلام: وانا ئەدەبێ نوو، زانکۆیا دھۆک، ک. پەروەردێ، پشکا زمان و ئەدەبێ کوردی، قۆناغا سێ، ٢٠٠٨.
٢٥. نھێلی، نعمت اللە حامد: وانا تیورێن ڕەخنەیی، ڕەخنا سوسیۆلۆژی، زانکۆیا دھۆک، کولیژا پەروەردێ، پشکا زمان و ئەدەبێ کوردی، قۆناغا سێ، ٢٠٠٨.
٢٦. د. حنان محمد: الزمکانیە و بنیە الشعر المعاێر، احمد عبدالمعگی نموژجا، عمان-الاردن، ٢٠٠٦.
٢٧. دلشاد عەلی: دیلان شاعیر و ئازادیخواز، چ. کۆڕی زانیاری عێراق، بەغدا ١٩٨١.
٢٨. Kamran simo: helbest çiye?, internet.google.
٢٩. دیب علی حسن: الشعر و الفلسفە .. من جبران الی پامبرانو، http://thawra.alwehda.gov.
٣٠. خورشید رەشید: ڕێبازی ڕۆمانتیکی لە ئەدەبی کوردی دا، بەغدا ١٩٨٩.
٣١. الناعوری، عیسی: ادباء من الشرق و الغرب (من الادب المقارن)، گ ١، لبنان ١٩٦٦.
٣٢. کوێستان جەمال: سروشت لە شیعری نوێ کوردی دا (١٩٣٠ – ١٩٦٠)، ماستەر، ١٩٩٦.
٣٣. فازل مجید محمود: سروشت لە شیعری گۆران دا، نامەی ماستەر، ١٩٩٠.
٣٤. الدکتورە فاگمە تجور: المرڕە فی الشعر الاموی، دمشق ١٩٩٩.
٣٥. کوردۆ عومەر: سیمای داھێنان لە شیعرەکانی ھەردی دا، نامەی ماستەر، ٢٠٠١.
٣٦. البارودی، محمود: ما ھو الشعر، http://www.h٢h٧.com/awzan/ma.htm
٣٧. ارسگوگالیس: فن الشعر، ت: عن الیونانیە: عبدالرحمن بدوی، بیروت- لبنان ١٩٧٣.
٣٨. کەمال مەمەند: ئافرەت و جوانی لە شیعری گۆران دا، گ. نووسەری کورد ١، ١٩٧٩.
٣٩. الحفنی، د. عبد المنعم: موسوعە عالم علم النفس، النفسیە الجنسیە، المجلد ١، ج٣.
٤٠. د. عیزەدین مستەفا رەسوول: ئەدەبیاتی نوێی کوردی، بەغدا ١٩٨٩.
٤١. د. عیزەدین مستەفا رەسوول: شێخ ڕەزای تاڵەبانی، چاپخانەی عەلا، بەغدا ١٩٧٩.
٤٢. د. ێالحە رحوتی: www.amanjordan.org
٤٣. المختار، حمید: جمیل بپینە و الحب العژری، بغداد ١٩٨٣.
٤٤. سجادی، عەلاء الدین: ئەدەبی کوردی و لێکۆلینەوە لە ئەدەبی کوردی، بەغدا ١٩٦٨.
٤٥. الدکتور شوقی چیف: فی النقد الادبی، الگبعە الاولی، القاھرە ١٩٦٦.
٤٦. الدکتور احسان عباس: فن الشعر، بیروت – لبنان، الگبعە السادسە ١٩٧٩.
٤٧. حنا عبود: النڤریە الادبیە الحدیپە و النقد الاسگوری، دمشق ١٩٩٩.
٤٨. جمھوریە افلاگون: نقلھا الی العربیە؛ حناخباز، مکتبە النھچە، بغداد١٩٨٦.
٤٩. ھۆراس: ھونەری شیعر، و: لە ئینگلیزییەوە؛ حەمید عەزیز، سلێمانی٢٠٠٥.
٥٠. ک. ک. روپفن: قچایا فی النقد الادبی، ترجمە؛ الدکتور عبدالجبار المگلبی، مراجعە؛ الدکتور محسن جاسم الموسوی، الگبعە الاولی، بغداد ١٩٨٩.
٥١. میکیل بورش–جاکوبسن: الژات الفرویدیە، دراسە فکریە، ت؛ انگون الحمێی، دمشق ٢٠٠٢.
٥٢. البقاعی، د. محمد خیر: دراسات فی النێ و التناێیە، گ١، ١٩٩٨، و گ٢، ٢٠٠٤، سوریە.
٥٣. Doskî, Tirîfe: ez dinava helbestê de li xwe digerim!, g. nûbûn, j.(٨٥), ٢٠٠٧.
٥٤. حسین مروە: دراسات نقدیە فی چوء المنھج الواقعی، بیروت ١٩٧٢.
٥٥. ھنیدی، د. نزار بریک: فی مھب الشعر (مقالات و دراسات)، دمشق ٢٠٠٣.
٥٦. سیر موریس بورا: الخیال الرومانسی، ترجمە؛ ابراھیم الێیرفی، القاھرە ١٩٧٧.
٥٧. محمد راچی جعفر: الاغتراب فی الشعر العراقی المعاێر (مرحلە الرواد)، دمشق ١٩٩٩.
٥٨. الغژامی، د. عبداللە: القێیدە و النێ المچاد، گ١، بیروت ١٩٩٤.
٥٩. ئاوارە، موحسین: لە ژێر ساباتی شیعر دا، گۆڤارا پەیڤ، ژمارە (٢٠).
٦٠. سەفەوی، کوروش: چەند لایەنێکی واتاسازی، و؛ دلێر سادق، ھەولێر ٢٠٠٦.
٦١. د. نەوزات ئەحمەد: وانا ستایل؛ زانکۆیا دھۆک، کولیژا پەروەردێ، پشکا زمان و ئەدەبێ کوردی، قۆناغا سێ، ٨/٤/٢٠٠٨.
٦٢. عەبدولسەلام نەجمەدین: شیکردنەوەی شیعری لە ڕووی زمانەوانیەوە، ماستەر، چ. حەجی ھاشم-ھەولێر، ٢٠٠٨.
تێبینی:
ئەڤ ڤەکۆلینە د کتێبا من (کاغەزێن رەخنەیی .. خواندنێن پێکھاتەیی سیمانتیکینە ژ بۆ چەند تێکستەکێن ئەدەبی) دا ل سالا ٢٠١٠ ل دھۆک ھاتیە بەلاڤەکرن.
