گفتوگۆی: ئەرسەلان مەحمود
ئەرسەلان مەحمود: با لێرەوە برۆینە ناو گفتوگۆكەمان، ئەزمونی خانم مەرزە جەوانمەرد، دەربارەی پرسی ژێندەر چیمان پێدەڵێ؟
مەرزە جەوانمەرد: ئێمە لەڕێگای ڕوانگ ژێندەرەوە دەتوانین تێبگەین كە چۆن جیاوازی نێوان نێرینەو مێینە لەكۆمەڵگەدا ساز بووەو ساز دەبێتەوەو، هەروەها ببینین پێوندیی نێوان ئەم دوو ڕەگەزە چۆناو چۆنە. ژێندەر بناخەی ئەم بیرە چەوتەمان بۆ شیدەكاتەوەو، نیشانیدەدا كە چۆن لەهەمانكاتدا ئەم بیرە چەوتە بەشێوەیەكی قووڵ لەكانگەی كۆمەڵگەی جیهانیدا جێگای خۆی گرتوو بەڕێوەدەچێ. قووڵی و بەرفرەوانی پرسی ژێندەر وەهای كردووە كە لەسەر ژیانی هەموو ئادەمیزادێك بە ژن و پیاوەوە ڕەنگبدا‌تەوە،
دیارە ئەم پرسە لەژینگە تا ژینگەیەكی تر، بەپێی بارودۆخی كۆمەڵایەتی، ئایینی و ئابوری جیاوازی تێدا وەدیدەكرێ، بەڵام ئەساسەكەی هەمان شتە. من لێرەدا سەر سەرەكی باس لەئەزمونی خۆم لەئاست پرسی ژێندەرەوە دەكەم. لەكاتی منداڵی و خوێندنی سەرەتایی كەمتر هەستم بەنرخی جیاوازیی نێوان خۆم و براكانم و، یان كوڕەكانی دەوروبەرو، هاوتەمەنم دەكرد. بەڵام هەر ئەوەندەی كە مەمكم هات هەموو شتێك گۆڕدرا، ڕاستەوخۆ هەم لەلایەن بنەماڵەكەمەوەو، هەم لەلایەن خەڵكی گەرەكەوە بكەو مەك، عەیبەو ئابڕوت و ئابڕومان دەچێ، كەسایەتییەكی تازەی لێ سازكردم. من ناچاركرام لەبەشێكی زۆر لەسرووشت و تواناییەكانم دوور ببمەوە، بەمشێوەیە ویشكایی كەوتە نێو ئارەزوو ئاواتەكانمەوە، بەڵام ئێستاش تا ئەو ئاستەی مشوورم بیبڕێ هەوڵدەدەم لەژیانی خۆم و دەرووبەرمدا كاریگەری ئەم دیاردەیە بسڕمەوە.
ئەرسەلان مەحمود: كاتێك باس لە” ژێندەر”دەكرێ، باسەكە بەتەنها هەر لەسەر جیاوازی لاوەكییە یان باسی پێوەندی، سنور، ئەرك، ناسنامەو، هێمایە لە پرۆسە كۆمەڵایەتیەكاندا؟
مەرزە جەوانمەرد: كەس حاشا لەمە ناكات كە ئادەمیزاد لەئاستی بایولۆژییەوە دوو ڕەگەزە، ڕەگەزی نێرەو ڕەگەزی مێیە. بەڵام كاتێك ئادەمیزاد لەباری بایۆلۆژییەوە بەژن و پیاو دابەشدەكرێ، هاوكات لەگەڵ دابەشكردنەكەیش تایبەتمەندییهایەكی ناڕاست و نایەكسان بەلایەنەكان دەدرێ. تایبەتمەندییەكان دەتوانن لەسروشتی ئەو كەسەو، یان ئەو كەسان زۆر دوور بن. هەروەها هەوڵدەدرێ بەپێی تایبەتمەندییە داڕێژڕاوەكان كەسەكەو كەسەكانیش لەقاڵب بدرێن و، باوەڕ بە تایبەتمەندییەكان دەخولقێندرێ. كاكڵی تایبەتمەندییەكان ئەوەیە كە زۆربەی زۆری ئەو تایبەتمەندییەی باش و بەنرخەكان، تایبەت دەكرێ و دەدرێ بەپیاوو، تایبەتمەندییەی نەباش و كەمتر بەنرخ یان تەواو بێنرخەكان دەدرێ بە ژن و، لەئاكامیشدا هیراركی ساز دەبێ. لەسەر ئەو تایبەتمندییە دەستكردانە بناخەی هەست، ئەرك، حورمەت و كەسایەتی ئەو دوو ئادەمیزادە بنیاندەدرێ. خاونی تایبەتمەندیە باشەكان واتا پیاو دەبێتە باڵادەست و، خاوەنی تایبەتمەندییە كەم باش و نەباشەكان واتا ژن دەبێتە ژێردەست. تایبەتمەندییەكان كە لەبناغەدا تەنیا بریاری چەوت وناڕەوان، شعوورو جەستەی ئادەمیزاد هەم لەژیانی كەسێتی و هەم ژیانی كۆمەڵایەتییكەدا، هەم لەئاست بابەتی لاوەكی و، هەم لەئاست بابەتی سەرەكی سنووردارو، داروشاو دەكەن. واتا لەسوێنگەی ئەم دابەشكردن و نایەكسانیەدا ئازادی و مافی ئادەمیزاد بریندار دەكرێ و، جیاوازی سایكۆلۆژی، دەسەڵات، كۆمەڵایەتی، ، ئابووری و … لێدەكەوێتەوە. خاوەن سیستەمی باڵادەست واتا پیاوسالار، چ بەكۆو چ بەتاك بۆ مسۆگەركردن و، بە هێزكردنی دەستكەوتەكانی هەو‌ڵدەداو، لەڕێگەی ئایین، بڵاوكردنەوەی زانستی دڕۆ، داسەپاندنی یاساو ڕێسای نادادپەروەرو، پەروەردە دابەشكردنەكە زیندوو ڕاگرێ و، حوكمی ئیلاهی پێدەدا. بەكورتی بڵێن، ژێندەر ستروكتورێكی كۆمەڵایەتییە، نەك حوكمێكی سروشتی و، یان ئیلاهی. كاتێك دەگووترێ ژن/ پیاو “هەر ئاوا بووەو دەبێ ئاوابێ”، تەنیا چەواشەكردنی سروشتی ئەو مرڤەیە چ وەك تاك و چ وەك كۆ، بەپێی ڵێكۆڵینەوە ڕاستەقینەكان ئەمە دەركەتووە هەر ئەوەندەی جیاوازی لەنێو “پیاو و پیاو” و، “ژن و ژن”دا هەیە هەر ئەوەندەش جیاوازی لە نێو ژن و پیاودا هەیە. وێكچوونەكانی نێوان ئەم دووانە زۆر لەجیاوازییەكانی نێوانیان زیاترە. هەرچەند تیگەێشتن و ئاگایی تاك و كۆمەڵ لەنێو كۆمەڵگەیەكدا لەسەر تر بێ، ئەوندەش باوەڕەی “هەر ئاوا بووەو، دەبێ ئاوا بێ “، واتا پرسی ژێندەر بەروە لاوازی و، نەمان دەچێی.
ئەرسەلان مەحمود: چی لە”ئابڕو” وەك چەمك، وەك جەوهەرو رەنگدانەوەی كۆمەلایەتی تێدەگەن، ئابڕو چییە؟
مەرزە جەوانمەرد: بەگشتی لەكۆمەڵگەی ئێمەدا چەمكی لەچشنی ئابرو، حەیا، عەیب، شەرم و، گوناە، هەر وەك هەڕەشەی بوونی”چەكی ناوەكی”وایە كە بۆ لەنێوبردن، سەركوت و دمكوتكردنی ئادەمیزاد ( ژن، مندال و پیاو ) بەتایبەت ژن بەكار دەهێندرێ. بەداخەوە بە هۆی بەهێزبوونی كاركردی دیاردەی “ئابروچوون” و “ئابرو بردن” بە پشتیوانی كۆمەڵگە وایلێهاتووە هەموومان ئیزن بەخۆمان بدەین خۆتێكەڵاوی زۆر بابەتی كەسێتی ژیانی یەكتر بكەین، توهین بەیەكتر بكەین، یەكتر بشكێنیینەوەو، حوكمی ناڕەوا لەسەر یەكتر بدەین. بێگومان ئەم كردارە بێجگە لەوەی پێشێلكردنی مافی یەكترە، پێشێلكردنی مافی مرۆڤیشە، ئاستی نزمی تاك و كۆی كۆمەڵگەكەش نیشاندەدا. لەكۆمەڵگەی كۆنەپارێزدا ئەم چەمكانە زۆر بەهێزن. ئەو كەسانەی لەكۆمەڵگەیەكی ئاوادا دەژین لەترسی سزای نەفسی و جەستەیی ئەم”چەكە”، بەردەوام بێویستە خۆیان و بە ناچاری مشوورو ئازادی خۆیان سنووردار دەكەن. لەئاكامدا كەمتر دەتوانن خولقێنەر بن و، زیاتر تووشی خۆخواردنەوە، ناسازی نەفسی و جەستەیی دەبن. لەڕاستیدا تاك و كۆ، هەردوك زەرەمەندی ئەم دیاردەیەن. لەكۆمەلگەی سالم و پێشكەوتوودا تاك بۆخۆی بەمشووری خۆی، ویست و پێویستییەكانی خۆی سنووردار دەكاو، بریار لەسەر ژیانی خۆیدەداو كۆمەڵگەش پشتیوانی لێدەكا.
ئەرسەلان مەحمود: خۆ بەكەم زانین لای ئافرەتی كورد! ( بەگشتی ) پڕ سەرنجڕاكێشترین ئەو دەرگیریە زاتی و دەرونیەیە كە هێشتا سەراپای بوونی داپۆشیون، دوای هەر پرینگانەوەیەكیشی دیسان دەچێنەوە هەمان دۆخ؟
مەرزە جەوانمەرد: سیستەمی پیاوسالاری وەك هەموو سیستەمێكی دەسەڵاتدار بەمەبەست بنیانكراوە. لەئاستێكی بەریندا فەیلەسوف و، زانایانی ئایینی هەر لەهەرەكۆنەوە هاوكات كە هەو‌ڵیانداوە پیاو لەئاست ماف و دەسەڵاتەكانیان بەسەر ژندا وشیاربكەنەوە. هاوتەریبی ئەو وشیاركردنەوە ئەم باوەڕە هەڵبەستراوەشیان لەنێو ژنوپیاودا بڵاوكردووتەوە كە ژن ڕوحەن و جەستەن لەپیاو كەمترە، ژمارەی ئەو فەیلسۆف و زانایانە كە باوەڕی لەم چەشنەیان بڵاوكردووتەوە لە‌بژاردن نایە. بۆ وێنە “ئەریستو”، جیاوازی ژن و پیاوی تەنیا لەجیاوازیی جەستەییدا نابینێ ئەو دەڵێ: “متافیزیكی ژن بەهای لەمتافیزیكی پیاو كەمترە. تێگەیشتن، شانازی ئینسانی، نموونەیی و، متافۆریی تەنیا هی پیاوە”. هەروەها دەڵێ: “بەبێ ڕەچاوكردنی تەمەن، پ لەو پایەی ژن لەژێر پ لەو پایەی پیاوەیە.”، واتا بەلای “ئەریستو”و لایەنگرانی، پیاو ڕوحەن لەژن بەرزترە، ئایینەكانیش بەگشتی بەچاوی كەم ڕوانیویانەتە ژن، بۆ وێنە”هەلبەستۆكی خولقاندنی ژن كە دەڵێن” خوداوەند ژنی لەئاخر پەراسوی چەپی پیاو خولقاندووە..هتد، تاوانی حەوا بوو، ئادەم لەبەهەشت دەركرا…هتد. دیسان “ئەریستو”، دەڵێ: ” لەبەر ئەوەی توانایی بیركردنەوەی ژن لاواز، بەهیچ هۆیەك نابێ ڕەچاوی بیروڕاو تێگەیشتنی ئەو بكرێ”…”سەربەرزی، شەڕەفی ژن لەئاستەمی بێدەگی ئەوە دایە”.هەر بەم شێوە ئەم چشنە باوەڕانە لەنێو فەیلەسوف و زانایانی سەردەمدا لە”داروین”، ڕابگرە تاكوو دەگا بە”فرۆێد” و، “ڕوسۆ”، بەردەوام هەبووەو هەیەو، كاری بۆ كراوەو دەكرێ كە باوەرەكە زیندوو ڕاگیرێ. “ڕوسۆ” دەلێی: “ژن بە تایبەت بۆ ئەم مەبەستە خولقاوە كە لەزەت بەپیاو ببەخشێ”لایەنگرانی ئەم باوەڕانە بۆ ئەوەی خەڵك ئەم چەشنە باوەڕانە بێ ململانی پەسەند بكەن و بەكاری بهێنن، د‌ێن ئەم درۆیانە بەزمانی خوداو پێغمبەران هەڵدەبەستن. وابزانم كەس نییە كە لەكۆمەڵگەی كوردەواری ئەوەی نەبیستبێ كە دەڵێن” پێغمبەر فەرموویەتی، پرس بە ژن بكە بەڵام بە قسەی مەكە، یان دەڵێن پێغمبەر فەرموویەتی ژن وەك زەوی دەچێ دەبێ بیكڵی”. بەمەیش دەبینین توانیوایانە بێجگە لەوەی ژن لەلای پیاو بشكێنێتەوە، توانیویشیانە ژن لەنێوخۆیدا لەباری نەفسییەوە وەها بشكێنەوە كە زۆر بەهاسانی كەم یان زۆر ئەم چەشنە باوەڕانە پەسەند بكا، بەڵام ئەگەر بەتایبەت بێینە سەر خۆبەكەمزانینی ژنی كورد لەڕوانگەی منەوە بێجگە لەبناغەی فیكری سیستەمی دەسەڵاتی پیاوسالاری كە كاریگەری خۆی لەسەر ئێمە ژنی كوردیش وەك ژنانی دیكەی جیهان و، ژنانی كۆمەڵگەی ئیسلامی داناوە، دەبێ بڵێم سیستەمێكی دیكەی سالاری واتا شوینیستی فارس، تورك، عەرەب كاریگەری نەرێنی هەم لەسەر كەسایەتی ژنی كوردو، هەم كەسایەتی پیاوی كورد كردووە. ئەوەش شتێكی سەیر نییە ئەگەر بێتوو ئەم هەستە لای ئێمە ژنی كورد خۆی بەرچاوتر نیشانبدا. شوینیستی فارس، تورك، عەرەب لەسایەی دەسەڵاتی نارەوایان بەسەرماندا، توانیویانە لەباری نەفسی ژن، پیاو و منداڵی ئێمەیان وەك نەتەوە بریندار بكەن و بشكێنەوە، ئێمە خۆمان شاهیدین چۆن وەك نەتەوە مافمان دەخوێن و چۆن گوشارمان دەخەنەسەر، چۆن پاشەكشەمان پێدەكەن. ئەمن ئەم پرسە واتا خۆبەكەمزانین وەك كێشەیەكی نەفسی نەتەوەیی دەبینم، ئەوەش ئەركی كۆمەڵناس و دروونناسانی كۆمەڵگاكەمانە كە بەگشتی كار لەسەر ئەم كێشەیە بكەن.
ئەرسەلان مەحمود: بە تێگەیشتن و خوێندنەوەی من ئامادەگی ژن لە رێكخراوەكانیاندا، تا ئێستاش ئامادەگییەكی وەزیفییە، بەو مانایەی لەرێگەی حزبەوە هێشتا لەتاوانەكانی فیودالیزم ئەنتی ژن دەپارێزرێت، تۆ ئەمە چۆن لێكدەدەیتەوە؟
مەرزە جەوانمەرد: دیارە دەبێ ئەوە بۆ هەموو كەس ڕەوا بێ كە خۆی لەنێو هەر بیروباوەڕو، شوێنێكدا دیتەوە( بەمەرجێك بیروباوەڕەكە دژە ئینسانی نەبێ)، بتوانێ چالاك بێ. بەڵام ڕەوا نیە دیكتاتۆر خۆی بەئازادیخۆاز ناوبەرێ و، لەوەش خراوتر خەیانەت بە ئەو كەسانە بكا كە متمانەیان پێكردووەو بە نوێنەری خۆیان داناوە. لەوڵامی پرسیارەكەتدا دەبێ بڵێم، منیش تەواو لەگەڵ بۆچوونەكەی بەڕێزتانم.
ئەوەش دەگەرێتەوە سەر ئەو كەس خۆی، كە چەندە زانیاری لەسەر ئەو بابەتە هەیە كە پێهەستاوو، چەندەش باوەڕی پێی هەیە، تا بتوانێ خۆی پێوە ماندوو بكا و، لەسەری سووربێ. كەسی ئاگا قەت نایە دژ بە خۆی بریاربدا. بۆ وێنە ژنانی پارلمانتار لەتاوتووییەكانی پێشنیاری یاسای میسارو، لەدەركردنی یاسای دووژنەدا، دەبوایە هەڵسەنگاندن و لێكدانەوەكانیان پێشكەتوویانە ببایەو، لەڕوانگەی ژێندەرەوە بابەتەكانیان شیكردبایەوە. ئەوان ئەگەر بە پێی پێویست پێشكەوتووببان دەیانتوانی لێزانانە ڕووبەڕووی پرسەكە ببنەوە، تاكەی دەبێ مێردنەكردن و، ژن نەهێنان بەشتێكی ناڕەوا دابندرێ. ئایا كاتی ئەوە نەهاتووە ئەو تێگەیشتنە چەوتە نەمێنێ كە دەگووترێ” كچ دەبێ مێردی بكاو، كوڕ دەبێ ژنێ بهینێ”. ئێمە دەبێ بڵێن هەم كچ دەتوانێ بێ مێرد بژی و، هەم كوڕ دەتوانێ بێ ژن بژی. بە تایبەت ئەگەر قسەو قسەڵۆكی (وەك قەیرە، ترشاو، هەتیوباز، نێتی)، ئێمە و ئێوە لێیان بگەڕێ و، بە‌چاویسووك تەماشایان نەكەین.
ئەرسەلان مەحمود: هۆكارە بابەتی و، فەلسەفیەكانی چەوسانەوەی ئافرەت، كامانەن؟ ئایا ئەوان بۆ دەچەوسێندرێنەوە؟
مەرزە جەوانمەرد: من زۆر بەگشتی لەوەڵامدا دەتوانم بڵێم”هەستی سەروەری و هەستی قازانجخوازیی لەهەستە ئاساییەكانی ئادەمیزادەو، بەردەوام بۆ وەدەسهێنان و ڕاگرتنی هەموو هەوڵێكیداوە، وابزانم ئەوەێكە سیستەمی پیاوسالاری سیستەمێكی چەوسێنەرانەیە كەس قسەی لەسەر نەبێ. سیستەمە چەوسێنەرەكانی جیهان لەكۆیلەیی ڕابگرە تا دەگە بەفئودالی، دیكتاتوری پرولتاریایی، كۆلونیالیستی، كاپیتالیستی سەرەڕای شێوە جیاوازو بوونیان لەقۆناخی جۆراوجۆردا لەئەساسدا لەسەر هەمان هۆكارو فەلسەفە واتا”سەروەری” و، “قازانج” بنیانكراون. سەروەری و قازانج كەم یان زۆر لەسەر پێوەندێكی ناڕەوا بنیانكراوە. پیاو، ژن دەچەوسێنێتەوە چوونكو خۆی بە سەروەری ژن دەزانێ و، ئەو سەروەرییە بەقازانجێتی. پیاو بە درێژایی مێژوو هەو‌ڵیداوە قازانجی خۆی بپارێزێ.
