کۆڤان خانکی/ ماستەر لە ئەدەبیاتی کوردی/ زانکۆیی دھۆک
پێشەکی:”شیعرێکی زۆر درێژ بۆ دایکم” ناڤ و نیشانێ شعرەکا فەرھاد پیربالە، ئەڤ شعر ئێک رێزکە، یان ئێک رستەیە، مە ڤیایە خوەندنەکا شڕۆڤەکاری- ڕەخنەیی بۆ بکن، ھندی ھزرا مە بۆ دچت، قاسی ئەم تێدگەھن و تشتان تێدا دبینن، دێ خوەندنا خوە پێکئینن، گشت وان تشتێن دڤێ خوەندنێ دا دبینن و باس دکن؛ نە یا گرنگە وەکە یا کەسەکی دن بت، یان یە وەکە یا فەرھاد پیرباڵ بخوە ژی بت. ئەڤ دیتنێن مە، ڕەنگە ھەر فەرھاد پیربال ھایی ژێ نەبت، ڕەنگە ھایی ژ ھندەکان ھەبت، ڕەنگە ھایی ژ گشتان ھەبت، ڕەنگە ھایی ژ ھندەکان ھەبت، ڤێجە مە باس نەکرن، لێ ئەم ڤێ یەکێ تمامێ ناخوازن، یا ل جەم مە گرنگ خوەندنا مەیا تایبەتە، نەریِن و تێگەھشتنا مەیە، ل گۆڕ ھندەک پێناسا ھنەک یاسایا ھنەک دیتن و بۆچۆنان.
دەقێ شعرێ:
شیعرێکی زۆر درێژ بۆ دایکم
غەریبیت دەکەم…١
١- ناڤ و نیشانێ شعرێ:
ناڤ و نیشان یەکەم دەرگەە یان دەرازینکە، خوەندەڤان دکارن ب رێیا وی بچنە دناڤ ھوندورێ دەقی دا و ب سەر جیھانا دەقی ھلببن، ناڤ و نیشان وەکە رستەیەکە چر و پرە، نونەراتییا کۆمەکا تشتان دکت کو دناڤا دەقێ دبن وی ناڤ و نیشانی دا ھەنە، “لیو ھۆک” سێ ئەرکان ژ بۆ دەستنیشان دکت:
ڕ- ناڤکرن.
ب- دەستنیشانکرنا ناڤەرۆکا تەکستی.
ج- سەرنجراکێشانا خوەندەڤانی٢
ناڤ و نیشانێ شعرا پیربال بەری ھەر تشتەکی ناڤ و نیشانەکە وەکی تلگرافەکێ (برقیەکێ) یە، تێدا دیار دکت شعرێ ژ دییا خوە رە رێ دکت، ھەر ژ ھندێ دیار دبت رستەیەکە ھندەک پێزانینان رادگەھینت کو دێ شعرەنامەکێ ژ دییا خوە رە شینت، دھەمان دەم دا ئەڤ ناڤ و نیشان دگەل رێزکا دیاریێ حەلیایە، ئانکو فەرھاد پیربال نەڤیایە ناڤ و نیشانەکی دەستنیشان بکت و پاشی دبن دە رێزکەکێ بنڤیست و تێدا دیار بکت کو ئەو وێ شعرێ ژ دایکا خوە رە دکت دیاری، ھەما ئەو رێزک دگەل ناڤ و نیشانی کری یە یەک.
ئەگەر ل سەر پێناسینا لیوھوک ژی پراکتیزەبکن دێ بینن چەند وەکھەڤی ھەنە، ژ بلی ھەردوو خالێن ناڤکرن و دەستنیشانکرنا ناڤەرۆکا دەقی، ھەر وەسا دەما فەرھاد پیربال دبێژت: “شیعرێکی زۆر درێژ بۆ دایکم”. ھنگی مەرەقەکێ ل جەم وەرگری دورست دکت و پێڤە دھێت گرێدان تا بزانت ئەو نامە چی یە؟!، پەیاما وێ چییە؟ ئەڤە ژی زیرەکی و شارەزایا شاعری یە کو ب رێیا ناڤ و نیشانی وەرگری نەچار بکت ل وی تشتی بگەرت یێ دبن ناڤ و نیشانی دا کو دەق بخوەیە، پەیام و مەبەستا شاعری یە. دگەل ھندێ ژی ھزر و نەڕینا وەرگری بەروڤاژی دکت، ژبەر کو دبێژت: “شیعرەکا زۆر درێژ…” ئانکو وەرگر وەسا تێدگەھت کو دێ تشتەکی درێژ یان گەلەک درێژ کەفتە بەر چاڤان، لێ ژ کنارێ فۆرمی ڤە رستەکێ ب تەنێ ددەتێ کو یا پری مانایە. ژ کنارێ قەبارەیی ڤە ژی ناڤ و نیشان ژ تەکستا خوە مەزنترە.
٢- ناڤەرۆک شعرێ:
دەربارەیی گرنگییا ناڤەرۆکا ئەدەبی، “ھاینز و کادۆیل” د وێ باوەریێ دا بوون”ناوەڕۆکی ئەدەب، نەک روخسار، گرنگی ڕاستەقینەی ئەدەب لە درێژەی مێژوودا دەردەخات”٣. ئەڤە ناڤەرۆکا دەقێ ئەدەبی ژ فۆرمی گرنگتر دبینت و ژڤێ ژی پتر، “ڕالف فاکس” دکتێبا (رۆمان و خەلک ١٩٣٧) دا دبێژت:”ناڤەرۆک فۆرم بەرھەم دئینت”٤، ھنەک ڕەخنەگرێن دن بەروڤاژی ھزر دکن، ئانکو ناڤەرۆکێ ژ فۆرمی گرنگتر دبینن. دشعرا فەرھاد پیربال دا ژ کنارێ ناڤەرۆکێ ڤە چەند بابەتەکێن ھەمەرەنگ دیاربن:
ڕ- ئاماژەیێن ئەدەبی:
سەرەڕایی ھندێ شعر ب تمامی ژانڕەکی ئەدەبی یە، فەرھاد پیربال دناڤا تایتەلێ شعرا خوە ژی دا ئاماژە ب ناڤێ شعرێ کری یە، ڤیانا فەرھاد پیربال ژ بۆ شعرێ و ژ غەریبییا دایکا وی، شعرێ ژ ھەژیترین تشت دبینت ژ دایکا خوە رە بکت دیاری:
شیعرێکی زۆر درێژ بۆ دایکم
ئاماژەیا دیار یا ئەدەبی ب کار ئانی شعرە، “درایدن” دیار دکت ” یەکەم تشتێ د ھەلبەستڤانی دا رووددەت؛ داھێنانە، یان ھزرە”٥، ئانکو بەری شعر بھێتە ئەفراندن، ب دیتنا درایدن ھزرەک ھەیە، لێ ئەرستو دفەلسەفا عەقلانی دا بۆ ھندێ دچت ئەو ھزرکرن” ھزرکرنەکە پترە ژ ھزرا خودێ (زاتێ) خوە”٦.
ل گۆڕەیی دیتنێن نوو ب نەڕینەکا گرنگ تەماشەیی ھەلبەستێ ناکن و دگەل ھندێنە “ھەلبەست نە تشتەکی مەزنە”٧. بەلێ دیتنەکا جوداتر ھەیە دسەلمینت” ھەلبەست راستییە و دناخێ خوەدە ڕەخنەکرنا ژیانێ یە”٨و ئەدەب و ھۆنەر ” ڕۆلەکێ گرنگ د پێشڤەچۆنا جڤاکێ مرۆڤایەتی دا دگێرن”٩. ئەڤە ژی ڕۆلێ ئەدەبی بلند دکت و خوەدی کارتێکرن دبینت، کارێ ھۆنەری وەکو “ھیگل” بۆ دچت” ژ ئالیێ بابەتی ڤە یێ کەتواری و تاکەکەسی یە”١٠، ئانکو گرێدانەک ب کەسایەتییا ھۆنەرمەندی ڤە ھەیە. فەرھاد پیربال شعرێ ب تشتەکی خوەدی نرخ دبینت، ئانکو ل جھێ کەسەک دیاریەکێ ژ مرۆڤەکی یان ناسەکی خوەرە ب دیاری رێ بکت، ڤایە ئەو شعرا خوە رێ دکت، ئەڤ دیاردەیە نە یا نویە، لێ وی ژی بکارئانی یە.
ب- ئاماژەیێن کۆمەلایەتی/خێزانی:
دایک ئەندامەکا گرنگ یا خێزانێ یە، وەکە ئاماژەکە کۆمەلایەتی دکەڤتە بەر چاڤ، ئەو کەسە یا مرۆڤ پارچەک ژ لەشێ وێ.. پارچەک ژ جەگەرا وێ.. کیلۆیەک ..دوو کیلۆ.. سێ کیلۆیێن ھەستیک و گۆشت، یێ ڤالا ژ گەلەک نەعمەتان و ئەو ب داگرتن و پەروەردەکرن و خودانکرنا وی رادبت، ھەتا دکت مرۆڤ، ئانکو دایک رۆلەکی وەسا یێ گرنگ دژیانا کەسەکی دا دبینت ئەو کەس نکارت پەسنا وێ بدت، لەورا وەکە بابەتەکێ شعری چەندین شاعران شعرێن تایبەت ب دایکێ ڤەھاندنە و ب رۆلێ وێ یێ گرنگ و دلۆڤانی و نازداریا وێ ئەفراندنە، فەرھاد پیربال ژی ئێکە ژ وان:
شیعرێکی زۆر درێژ بۆ دایکم
غەریبیت دەکەم…
شاعرێ مە بێرییا دایکا خوە دکت، ئەڤە ژی یا خویایە دەما دایکا ئێکی ژێ دوور دکەڤت، یان ئەو ژ دایکا خوە دوور دکەڤت، کارتێکرنەکا مەزن دکەتە سەر دەروونێ وی کەسی و بێرییا وێ دکت، فەرھاد پیربال ژی وسایە، ڤێجە ئەڤ دایکا فەرھاد پیربال باس دکت چ ب دورستی ژی دایکا وی بت، ئان ژ بۆ مەبەستەکا دن بکارئانیبت و مەرەما وی پێ تشتەکی وەکو وەلاتی بت، یان ھێما بۆ ھەر تشتەکی دن، لێ دایکا وی بت، یان وەلاتێ وی بت، یان ھەر تشتەکی دن، ب مەزنی دیتی یە و دناڤا ناڤ و نیشانی دا بکارئانی یە و کەسایەتیا شاعری دتەکستا شعری دا دیار دبت، ئانکو ئەم وسا تێدگەھن دایکا خوە گەلەک دسەر خوەرە دبینت و شانازیێ پێ دکت.
ج- ئاماژەیێن دەروونی:
ھەلبەستڤان خوەدیێ ھەست و سۆزەکا نازکە، زۆر بلندترە ژ ھەست و سۆزێن کەسەکی دن یێ سروشتی، ھەر ئەڤە بوویە ھەلبەستڤان ژ کەسێن دن دجودابن، لەورا ژی دناڤبەرا ئەدەبیات و دەروونناسییێ دا پەیوەندییەکا خورت ھەیە، یان بێژن شعر ب خوە بێ کارتێکرنێن دەروونی ژ دایک نابت”گەلەک ژ کارێن ئەدەبی یێن نوو ئاڤاکرنا وان پەیوەندی یا ب دەروونناسییێ ڤە ھەیی”١١، نەخاسمە شعرا نوخواز، چونکی دەمێ ھۆنەرمەند ئەدەبی دئافڕینت، “زۆر جاران دەربڕینێ ژ خوە دکەت”١٢، لەوران (فروغ فەرخزاد) ژی گۆتییە: ” لە نێو ھەناوی شیعری خۆم دا، خودی خۆم دەدۆزمەوە”١٣. یان ئێکی وەکی فەرھاد پیربال دشعرا خوە دا ئەو کارتێکرنا دایکا وی کری یە سەر دەروونێ وی دشعرەکا وەکی ڤێ دا دیار دکت:
من (شاعر) تۆ (دایک) غەریبیت دەکەم…
دەما کەسەکی (ێ) پەیوەندی یێن خێزانی یان ھەڤالینی .. دگەل کەسەکی (ێ) ھەبن و پەیوەندی یێن وان ب رێژەکا باش دخورت بن و ئەو کەس ژ ھەڤ دوور بکەڤن و پەیوەندی نەمینن؛ ل وی دەمی وەکە کەسێن ژ ھەڤ غەریب دھێنە ھەژمارتن و کریارا بێریکرنێ دناڤبەرا وان دا روو ددت و کارتێکرنا خوە دکتە سەر دەروونێ ھەردوو لایان، ئەڤ تشتە ژی رێژەیە و ژ کەسەکی (ێ) بۆ کەسەکی (ێ) جوداھی ھەنە. بۆ نموونە؛ ھندەک کەس ھەنە گەلەک ب ھەست و سۆز و ددلۆڤانن، ئەڤ دیاردەیە ل جەم وان یا زۆرە. ئەڤ غەریبییە دشعرا فەرھاد پیربال ژی دا یا دیارە، فەرھاد پیربال غەریبی و بێرییا دایکا خوە دکت، وەکە مە گۆتی؛ ڤێجە ئەڤ دایکە چ دایکا وی بت، یان مەبەستەکا دن ھەبت، یا گرنگ؛ ئەوی بێرییا وێ کری یە و شعرەک ژێرە رێ کرییە، ئەڤ چەندە وێ ژی دسەلمینت دەما دھێتە گۆتن” وێنە ژ ئەنجامێ ھەلچۆنا دەروونی بوویە”١٤، ئانکو وێنەیێ شیعری و دەروونێ شاعری بھەڤرە دگرێداینە و دەما ئەڤ دەروون توشی ھەلچۆنەکێ دبت؛ یان ژی “دکەفتە دبن فشارەکا دەروونی دا”١٥، ھنگێ وێنە دھێتە ئافڕاندن، چونکی وێنەیێ شعری” لە بنچینەدا پێکھاتەیەکی ئاوێتەیە لە ھەست و سۆز و مەشاعیر و بە بێ ھەست و سۆز نابێ و وێنە ھەردەم (سۆزدار و پڕە لە مەشاعیر تەنانەت لەو کاتانەش کە لە پشت سێبەری وێنە مادییەکان حەشاردراوە… ڕەخنەگرەکان نزیکە رێک بکەن لە سەر گرنگیی وێنەی دەروونی کە بنچینەیەکە گشت جۆرەکانی وێنەی لە سەر بنیات دەنرێ”١٦. ئەڤە ب خوە ژی خویا دکت کو ئەدەب و سایکۆلۆژیا گەلەک گرێدان ب ھەڤرە ھەیە١٧. و “نە یا پێدڤی پەسەندکرنێ یە، ژ بەر کو کەس نینە ئەڤێ یەکێ ئینکار بکەت، ھەر وەسا نەفس ئەدەبی دورست دکەت، و ئەدەب نەفسێ دورست دکەت”١٨.
٣- واتاناسییا شعرێ:
واتاناسی بۆ زانستێ زمانی نێزیکترین بابەتێ رەوانبێژیێ یە ، چونکی پشکا پتر ژ بابەتێ واتاناسییێ پەیوەندی یا ب رستە و جۆرێن وێ ڤە ھەیی. (ئۆلمان) د وێ باوەرێ دایە واتا “بریتی یە لەو پەیوەندیە دوو سەرەی کە لە نێوان وێنەی ھۆشەکی و ووشەدا ھەیە”١٩، دانەرێ واتاناسیێ “عبدالقاھر جورجانی”٢٠ ، یێ ل سالا ٤٧١ ک وەغەرکری٢١و ل پێ ڤەرێژا کۆمەکا ژێدەران، واتاناسی ئانکو؛ “ئەو زانستە یێ کو بەحسێ دەستورێن ئاخفتنێ دکەت ب شێوەیەکی وەسا کو دگەل ئاستێ رەوشەنبیرییا گوھداری بگونجت”٢٢. ئەڤ پێناسە ژ مەرا دیار دکت کو واتاناسی ئەو دەستور و یاسانە ئاخفتنێ رێک دئێخت، یان ھندەک مەرجان بۆ شێوازێ ئاخفتنێ ددانت دەمێ مرۆڤ دئاخڤت، کا دێ چاوە ئاخڤت؟ و ژ کێ رە؟ ئانکو ل بەرچاڤ وەرگرتنا ئاستێ گوھداری یێ تێگەھشتن و رەوشەنبیری. ئەڤ واتاناسی یە کۆمەکا تشتان بخوەڤە دگرت، ئەم ژی دێ باسێ وان کن یێن ل سەر شعرا فەرھاد پیربال جێبەجێ دبن:
ڕ- کورت بڕی:
واتا و مەبەستەکا زۆر ب پەیڤێن کێم دھێنە دەربڕین٢٣، ئانکو دەما ھەردوو لایان بەرامبەری ھەڤ بکن؛ “دێ پەیڤ کێمتر بن ژ واتایێ”٢٤. ژ بۆ ئەنجامدانا کورت بڕیێ؛ “یان ب ئەگەرا لادانا ھندەک پەیڤان ب مەرجەکێ کو کاری نەکەنە سەر واتایا سەرەکی، یان ژی تایبەتیکرنا ئاخفتنێ، چونکی ل ڤی بابەتی پەیڤ کێم بکاردھێن و دبنە گۆری واتایەکا بلند و کوور، بەرامبەری ڤێ چەندێ ژی ھێما و سیما و دڕکە زێدەتر دھێنە بەرچاڤ، واتایەکا کورتر ئەنجام ددەن، ژبلی واتایا ئاشکەرا؛ ھێزا وان پەیڤان زێدەتر دبت”٢٥، بێ گومان ئەڤە دەرفەتەکا باشە بۆ گوھداری ئەندێشە و ھزرا خوە بێختە کاری، بۆ ھۆزانێ ژ پەخشانێ پتر دەست ددت، چونکی پەخشان گرنگییێ ددتە لایەنێ ئاشکەراکرنێ دئاخفتنێ دا. مللەتێ کورد ب ڕەوشت و سروشتێ خوە حەز ژ کورت بڕیێ کرییە و بێزارییا خوە ژ درێژە پێدانێ دیتییە، لەوما گۆتن و پەند ل سەر ھەبوونە؛ وەکە؛ (کورت و کورماج). ھەروسا زانایێن عەرەبان وەک: “جاحڤ، ابن مقفع، ابن سنان الخفاجی” د وێ باوەریێ دانە (رەوانبێژی یا د کورت بڕیێ دا، و دەمێ تە گۆت؛ رەوانبێژی، ئانکو کورت بڕی، یان بەروڤاژی)٢٦. فەرھاد پیربال ژی ب کورت و کرمانج شعرا خوە ئەفراندی یە و گەھاندییە:
غەریبیت دەکەم …
ژ چەند کنارەکان ڤە ئەم دزانن شاعری کورت بڕی ئەنجامدایە، یا ھەرە دیار شعر ب تمامی دوو پەیڤە، ھەر وسا ئەو ڤالاتییا دناڤبەرا ناڤ و نیشان و دەقێ شعری دا بخوە ھێمایەکە ژ بۆ کورت بڕیێ و شاعری دڤێت بێژتە مە، من گەلەک تشت یێن لاداین، ھەردیسان لادانا جێناڤان و بکارئانینا نیشانا خالبەندیێ (…) ئەڤە ژی ھێمانە ژ کورت بڕیێ رە.
ب- دژایەتی:
شاعر دخوازت شعرەکا گەلەک درێژ بۆ دایکا خوە بکەتە دیاری، لێ ئەو شعرا دکت دیاری ژ کنارێ قەبارەڤە یا کورتە، دژایەتی ژی یا دڤێرێ دا، ئانکو دبێژت شعرەکا زۆر درێژ و ئەو بخوە دوو پەیڤن، لێ ئەگەر پچەکێ ب کووری بچنە دناڤ ناخێ وێ دا، غەریبییا دایکێ و بێریکرنا وێ تشتەکی مەزنە، ئانکو شعرەکا درێژە، ئەگەر شعر بخوە نە یا درێژ ژی بت، فەرھاد پیربال دڤێت بێژتە مە؛ غەریبییا دایکا من، شعرەکا درێژە، ئەز گەلەک بێرییا تە دکم، و دەما دبێژت: شعرەکا زۆر درێژ؛ ھنگی ئەگەر ب دوو پەیڤان وی بابەتێ گەلەکێ د دەروونا وی دا یێ مەزن؛ ب دوو پەیڤان مەزن دکت، ژ کنارێ واتایێ ڤە ئەو غەریبییا درێژ و خوەدی بارەکی گرانە.
شیعرێکی زۆر درێژ بۆ دایکم
غەریبیت دەکەم…
(کورتییاتی)
ج- واتا ل گۆڕ تیورا شڕۆڤەکرنێ:
ئەڤە ژ ئەنجامێ رێبازا بەرھەمئینان و ڤەگوھاستنێ ھاتییە، ل گۆڕا ڤێ تیورێ، “پەیڤ”: یەکەیەکا پتەو (باوەرپێکەر) نینە، بەلکو ژ کۆمکرنا چەند سیمایێن واتایی پێکھاتییە، گشت بھەڤرە واتایا پەیڤێ دیار دکن٢٧، بۆ نموونە: پەیڤا دایک:
دایک: ….. + مرۆڤ
….. + ھەراش
….. + مێ
….. – نێر
د- واتایا دەردۆر:
بریتی یە ژ وێ واتایا ژ دەردۆر دھێتە وەرگرتن، ئەڤ جۆرە واتایە، واتایەکا پراگماتیکی یە، پێکھاتییە ژ پەیوەندییا دناڤبەرا زمان و دەردۆر دا، دڤی جۆرێ واتایێ دا، ئاخفتنکر ھەول ددت ڤێ واتایێ دگەل دەردۆر بگونجینت و چەندین واتایان ژێ ببت، ل گۆڕەیی تێگەھشتنا مە بۆ شعرا فەرھاد پیربال و ب ھاریکارییا دەوروبەری و پەیڤێن وێ، کۆمەکا تشتێن دن دیار دبن، ئانکو ب رێکا پەیڤێن وێ و واتایا سەرڤە، ئەم دکارن دەربازی ھنەک دەرگەھێن دن ببن و پەردێ ل سەر ھندەک تشتێن دن ژی لابدن، یان ب رێیا تێگەھشتنا خوە مرۆڤ دکارت ھندەک تشتێن دن بزانت، ئەڤە ژی چەندەک ژ وان:
– کوڕەک یێ ھەیی، ئەڤی کوڕی دایکەکا ھەیی.
– ئەڤ کوڕە ژ دایکا خوە یێ دوورە.
– ئەڤ کوڕ حەز ژ دایکا خوە دکت.
– ئەڤ کوڕە شاعرە.
– ئەڤ کوڕە یێ دلۆڤانە.
– ئەڤی کوڕی دایکا خوە پتر ژ بابێ خوە دڤێت …
٤- فۆرم:
ڕ- ریتما دەرەکی:
موزیکا شعرێ کارتێکرنەکا مەزن ژ بۆ ب سەرئێخستنا شعرێ ھەیە، ھەر وسا ریتم “ب کردارەکێ ھۆنەری یێ گرنگ د رێکخستنا تەکستێ دا دھێتە ھژمارتن”٢٨، ژ بەر کو ھەتا شعرا بێ فۆرم ژی دێ بتە ئاخفتنەکا ئاسایی و ھیچ تایبەتمەندییا شعری نابت٢٩، چونکی ” اساسی ادبیات جوانی یە، یعنی لباسێکی جوان بدرێ بە معنایەک”٣٠، ھەر وسا دیتنەکا دن تەکەزا ئەڤێ دیتنێ دکت و بال دکشینت سەر ھندێ کو ریتم ” بەشداریێ دچێکرنا ئێستاتیکایێ ژی دا دکەت”٣١. (وردزورپ) بۆ ھندێ دچت “ریتمێ شوونوارێن خوە یێن عەقلی، ئێستاتیکی و دەروونی ھەنە”٣٢، ریتما دەرەکی ژی تنێ کێش و سەروایێ بخوەڤە دگرت٣٣.
١- کێش:
ژ گشت وان “تەفعیلا” یان بڕگەیان پێک دھێت دێرا ھۆزانێ دورست دکن و رێکخستنەکێ دشعرێ دا پەیدا دکن، ئەڤێ ژی “گرنگییەکە مەزن دشعرێ دا ھەیە”٣٤. چونکی دناڤ شعرێ و ب تایبەتی یا کەڤن دا، رۆلەکێ گرنگ دیتییە وەکە ” نیشانەیی سەرەکی ھۆنراوەبوویە”٣٥، ل گۆڕ بۆچۆنا رەخنەیا کەڤن ژی، کێش “ئاوازا ھەلبەستێ یە”٣٦ و دھەمان دەم دا “یا جودایە ژ مۆزیکێ”٣٧.
کێش دھێتە ھژمارتن ب ” سنورێ دابڕانێ دناڤبەرا شعر و پەخشانێ دا”٣٨، کەواتە؛ ل گۆڕەیی ڤێ نەڕینێ؛ کێشە شعر و پەخشانێ ژ ھەڤ و دن جودا دکت، ھەروسا کێشا بڕگەیی وەکو (شێخ نوری) دئێختە روو؛ تەنیا ژمارەی بڕگەکان ڕەچاو دەکات، ئەمەش پتر کێشێکی بڕگەیی ڕووتە”ھەلبەستی تازەی کوردی (بەزۆری) چووەتەوە سەر کێشی نەتەوەیی یەکەی پەنجە”٣٩. دیسان نڤیسکار تینن زمان، کێشا خومالی وەکە کێشا سەرەکی یا ئەدەبێ مللی یێ مللەتێ کورد ھاتییە زانین و ئەو کێش ” بووتە بناغە بۆ شعری نوێ ی کوردی، ئەم کێشە ھەمە جۆرە و نموونەی شعری کێشی (٥، ٧، ٨، ٩، ١٠ …ھتد) بڕگەیی لە ئەدەبی نوسراوی کوردی دا دەبینین”٤٠.
کێشا بڕگەیی، ئەو جۆرێ کێشێ یە” لە تایبەتییەکانی زمانی کوردییەوە ھەڵقۆلاوە و کێشی ڕەسەنی کوردییە”٤١. “دلشاد عەلی” ژی نڤیسییە:” کێشا بڕگەیی بنکەی پێکھێنانی ئاوازی ھۆنراوەی فۆلکلۆری کوردی یە٤٢ و زۆربەیا ھەلبەستا کوردی پشتی مەرحەلەیا کلاسیکان، ب کێشا کوردی یا خۆمالی ھاتییە ئافڕاندن”٤٣، ھەر گھۆڕینەکا دھەژمارا بڕگان دا بھێتە کرن کارتێکرنێ دکەتە سەر بنیاتێ ریتمییێ شعرێ “گۆڕینی مەلبەندە ڕیتمیەکان و خاوی و خێرایی لە مۆسیقای شیعرەکەدا، ئەمیش کار لە چەندێتیی بڕگەکان دەکات”٤٤. سەرەڕایی کورتییا شعرا فەرھاد پیربال ژ کنارێ فۆرمی ڤە یەک رێزکە، ئەم دکارن ب ڤی رەنگی پارچە بکن:
غە١/ری٢/بیت٣/ دە٤/کەم٥ / ٥ بڕگەیە
وەکە دیار کێشا (٥) بڕگەیی بکارئانی یە، ئەڤە ژی وەکە یەک ژ کێشێن سادە دھێتە ھژمارتن، ژ بەر کو یەکەیا (٥) تەنێ بکارئانی یە.
٢- سەروا:
سەروا پشتی کێشێ لایەنێ دووێ یە دھەڤکێشا موزیکا شعرێ دا “شریکا کێشێ دھێتە ھژمارتن”٤٥، دیسان تەوەرەکێ گرنگە ژ بۆ پێکئینانا فۆرمێ دەرڤە یێ ھۆزانێ؛ “پەیڤەکە ل داوییا ھەر دێرە شعرەکێ دھێت، نەکو ل داویا رێزێ٤٦، ئاوازەکێ مینا روحێ ددە بەر شعرێ٤٧ و دابڕەکا مۆزیکی یە”٤٨. ژ بۆ راگرتنا موزیکا دەرڤەیا شعرێ ” لە کێش کاریگەرترە”٤٩. و ” مەرجیکی گرنگ و پیویستە بۆ شیعری کوردی”٥٠، عەرەب ژی ب ئێک ژ “گرنگترین رەگەزێ شعرێ یێ سەرەکی دھەژمێرن”٥١.
مینا دئینسکلۆپیدییا بریتانی دا ھاتی؛ سەروا ھنگی دورست دبت؛” دەمێ دەنگێ بڕگەیێن دوماھیێ یێن دو پەیڤان یان زێدەتر ئێک بیت و ب رەنگەکی وەسا بھێنە دانان کو ھەر ئێک دەنگڤەدانا یا دی بت”٥٢، گرنگییا خوە چ دشعرا کەڤن یان یا نوو دا ھەیە، چونکی سەروا “ھەموو موزیکا مالکێ یان رێزکا شعری دپارێزیت، ژ بەر کو سەروا ڕیتمەکە ل سەر دوو سترێسێن خوەجە راوەستیایە، ئێک ل سەر سەروایێ، و یا دی ل سەر راوەستیانێ”٥٣. “مەعروف خەزنەدار” دەربارەیی سەروایێ نڤیسییە: “ئەوە کو دێرێن ھۆزانێ ب پەیڤەکێ ب دوماھیک بھێن، ئەگەر ئەو پەیڤ ژ لایێ کێش و ئاوازێ ڤە وەکی ئێک نەبن و تنێ دوو پیتێن دوماھیکا وان وەکی ئێک بن دێ بێژنێ سەروا”٥٤. دشعرا فەرھاد پیربال دا سەروا بەرجەستە نابت، ژ بەر کو ئێک رێزە. لێ شاعری ل داوییا ناڤ و نیشانی؛ دەنگێ (م) بکارئانی یە، ھەر وسا ل داویا تەکستا شعری؛ دەنگێ (م) بکارئانی یە، ئەم نکارن ئەڤێ یەکێ بکن سەروا، ژ بەر کو سەروا دناڤا نیڤەدێر و دێر و رێزکێن شعرێ دا دورست دبت، نەکو دەقێ شعری و تایتلی دا، لێ ژ بەر کو دەقێ شعری ئێک رێزکە و دناڤبەرا ڤێ رێزکێ و تایتلی دا چ رێزکێن دن نەھاتنە، ئەو خوە نێزیکی ھەڤ دکن و دخوەندنێ دا ھەردوو (م) وەکە پەیوەندیەکێ و ل ھەڤھاتنەکێ دورست دکن.
شیعرێکی زۆر درێژ بۆ دایکم
غەریبیت دەکەم…
ب- ریتما ناڤخۆیی:
ئەو جۆرە ریتمەیە د دارشتنێ دا ئەرکەکی ھۆنەری دبینت، بریتی یە ژ وێ پەیوەندیێ یا دناڤبەرا پەیڤ و دەربڕین و رستەیێن ھۆزانێ دا دورست دبت، کوراتییا چاوانییا رێزبوونا دەنگێن ڤان ڕەگەزان بەرچاڤ دکت. ھاتییە گۆتن؛ ھەرتشتەکی بێ ریتم “تشتەکی سروشتی یە و ژ تشتێن ژیانا رۆژانەیە”٥٥، ئێک ژ کریارێن دیار دنافخوەیا ھەلبەستێ دە دووبارەکرنە کو ” سیستەمەکی تایبەت د نافخوەیا تەکستا نوودا دوورست کرییە”٥٦.
١- چەوانییا رێکخستنا فۆنیمان (سەرژمێریا دەنگان):
– دناڤ و نیشانی دا: کا شاعری چ دەنگ دناڤ و نیشانی دا بکارئانینە؟، و ھەر دەنگەک چەند جاران ھاتییە دووبارەکرن؟، تەماشەیی خشتێ ل خوارێ بکە:
دەنگ/ چەند جاران بکارھاتییە
ش/ ١
ی/ ٣
ع/ ١
ر/ ٣
ێ/ ٢
ک/ ٢
ز/ ١
ۆ/ ٢
د/ ٢
ژ/ ١
ب/ ١
ا/ ١
م/ ١
– د تەکستا شعرێ دا: کا شاعری چ دەنگ تەکستا شعری دا بکارئانینە؟، و ھەر دەنگەک چەند جاران ھاتییە دووبارەکرن؟، تەماشەیی خشتێ ل خوارێ بکە:
دەنگ/ چەند جاران بکارھاتییە
غ/ ١
ە/ ٣
ر/ ١
ی/ ٢
ب/١
ت/١
د/١
ک/ ١
م/ ١
دەنگ/ چەند جاران بکارھاتییە
ش/ ١
ی/ ٥
ع/ ١
ر/ ٤
ێ/٢
ک/٣
ز/ ١
ۆ/ ٢
د/٣
ژ/١
ب/٢
ا/١
م/٢
غ/١
ە/٣
ت/١
سەرجەم/ شاعری (٣٣) پیت بکار ئانینە تا کو پەیاما خوە گەھاندی
٢- کۆڤەبوونا فۆنیمان:
فۆنیم وەکو یەکەیەکا دەنگی دکارت ببتە پارچەک ژ گۆتارا شعری و رۆلەکێ ریتمی ل سەر ئاستێ خوە بگێرت، لھەڤکۆمبوونا ڤان فۆنیمان ژی دووبارەکرنا ھندەک پیتانە یێن ل سەر دەقێ شعری بەلاڤەکری، یان ھاتنا ھندەک پیتێن نێزیکی ئێکە ل دووف رێزبەندەکا تایبەت٥٧.
٢-ڕ- دووبارەکرنا تاک فۆنیمێ: ئەڤ جۆرێ دووبارەکرنێ ل سەر دوو ئاستان دھێتە ئەنجامدان؛ ستونی و ئاسۆیی، لێ ژ بەر کو ناڤ و نیشان و ھەروسا شعر بخوە ژی ئێک رێزکە، لەورا بەس ئەم دکارن ئاستێ ئاسۆیی ب تەنێ وەرگرن.
– دناڤ و نیشانی دا:
تاک فۆنیم/ چەند جاران دووبارەبوویە
ی/ ٣
ر/ ٣
ێ/ ٢
ک/ ٢
ۆ/ ٢
د/ ٢
– دشعرێ دا:
تاک فۆنیم/ چەند جاران دووبارەبوویە
ە/ ٣
ی/ ٢
٢-ب- دووبارەکرنا جۆت فۆنیمێ:
(د ناڤ و نیشانی دا)
٢-ب-١- دووبارەکرنا جۆت ھەڤدەنگێن ھەڤگرتی: دەما دوو دەنگ، یان دوو فۆنیم د دوو بڕگەیێن ھەڤدەنگێن ئێکگرتی دا ب رەنگێ وەکی ئێک: (ڕ+ب/ڕ+ب)، یان بەروڤاژی: (ڕ+ب/ب+ڕ) کۆمڤەدبن٥٨:
– وەک یەک
شیعرێکی زۆر درێژ بۆ دایکم
ر+ێ/ر+ێ
– بەروڤاژی
شیعرێکی زۆر درێژ بۆ دایکم
ک+ی/ی+ک
٢-ب-٢- دووبارەکرنا جۆت ھەڤدەنگێن دابڕی: دەما دوو فۆنیمێن ھەڤدەنگ د دوو بڕگەیێن دابڕی دا ب رەنگێ وەکی ئێک: (ڕ-ب/ڕ-ب)، یان بەروڤاژی: (ڕ-ب/ب-ڕ) کۆمڤەدبن٥٩:
– وەک ئێک
شیعرێکی زۆر درێژ بۆ دایکم
ی-ر/ی-ر
– بەروڤاژی
شیعرێکی زۆر درێژ بۆ دایکم
ی-ر/ی-ر/ر-ی
د تەکستا شعرێ دا ب تەنێ جۆت فۆنیما دابڕی دھێتە دیتن، ئەو ژی جۆرێ بەروڤاژی یە(ڕ-ب/ب-ڕ):
غەریبیت دەکەم
ە-ی/ی-ە
٥- تۆبۆگرافییا شعرێ:
ئانکو دابەشکرنا شعرێ ل سەر لاپەری، و کا دێ چەندێ ژ قەبارێ لاپەری گرت، شعرا فەرھاد پیربال ژ کنارێ تۆبۆگرافی ڤە شعرەکا جودایە ژ شعرێن بەری خوە، ناڤ و نیشانێ شعرێ ژ شعرێ ب خوە مەزنترە، ئەڤە ژی وەکە تشتەکێ نوو دشعرا کوردی دا دھێتە پێش، ھەردیسان ناڤ و نیشانی و تەکستا شعری ژی پچەک ژ گەودێ لاپەری گرتی یە، لێ دناڤبەرا ناڤ و نیشان و تەکستێ بخوە دا ڤالاتییەکە مەزن ھەیە، ئەڤێ یەکێ ژی ئەم دکارن باشتر د شکلی دا ببینن.
٦- زمانێ شعرێ:
ھەر زانایەکی ژ کنارەکی ڤە بەرێ خوە دایە زمانی یە، لەوران چەندین دیتن و بۆچۆن ل سەر زمانی ب رەنگەکی گشتی و زمانێ ئەدەبی ب تایبەتی پەیدابوونە، ل دەستپێکێ دیتنەک دیار دکت زمان ژ “ناڤدارترین دیاردەیێن مرۆڤایەتی یە٦٠، گرنگترین سیمایێ گەشەکرنا عەقلێ مرۆڤی یە “٦١، زانایێ زمانی (فێردیناند دی سۆسێر) دگەل ھندێ یە زمان “دبنەرەت دا کۆمەکا ھێمایایە”٦٢، ب رێکا وان ھێما و ئیشارەتا مرۆڤ تێ دگەھت، ئەڤ ژی یێ پێک ھاتییە” لە کۆمەلیک دەنگ و واتا و دەستوور”٦٣. ئانکو زمان نە تشتەکێ بێ سەر و بەر و بەرەلایە، بەلکو ل ژێر فشارا ھندەک تشتان کار دکت و “کەتوار و مێژوویێ پێدڤی پێ ھەیە”٦٤.
زانایێ دەروونی”داروین” زمانی ب مرۆڤ تەشبیە دکت ” زمان وەکی مرۆڤی گەشێ دکەت و پێش دکەڤت و پاشی لاواز دبت و دمرت”٦٥، “نازک الملائکە” ژی دگەل ھەمان دیتنە٦٦، دگەل ئەڤان بۆچۆن و پێناسان کو ب بەرێخوەدانەکا سروشتی بەرێ خوە دانە زمانی یە، ھندەک زانایێن دن جوداھییێ دکنە دناڤبەرا زمانێ دان و ستاندن و زمانێ ئەدەبی دا.
ئێک ژ وان “تیزفاینان تودوروف”ە، دبێژت: ” زمانێ ئاسایی دھێتە بکارئینان ژ بۆ ڤەگوھاستنا بیرەکێ یان ھۆشەکێ یان ژی پەیوەندیکرنەکێ دناڤبەرا مرۆڤان دا، واتە زمان ل ڤێرێ رێکەکە نە مەبەستەکە، بەلێ سەنگییا زمانی دناڤ وی بخوە دە ھەیە، ئەو ژ بۆ خوە مەبەستە، بڤێ چەندێ دێ زمانێ ھۆزانێ یێ سەربەخۆ بت”٦٧. ھەر وسا “جۆرج شتاینەر” ب ڤێ یەکێ را یە و گۆتییە: ” ئەدەب بریتییە ژ زمان ژ دەرڤەیی بازنێ زمانێ ئاسایی”٦٨.
“فورمالیستێن روسی” ژی ئەڤ چەندە دیار کرییە، دەمێ دبێژن: ” زمانێ ئەدەبی ژ زمانێ ئاسایی یێ جودایە”٦٩. چونکی مانایا زمانێ ھۆزانێ زێدەترە ژ زمانێ ئاسایی٧٠ ھەر چاوە بت؛ ئەم نکارن زمان و ئەدەبی ژ ھەڤ جودا بکن، چونکی پەیوەندییا وان ب ھەڤرە؛ “پەیوەندیەکا دیالێکتیکی (جدلی) یە”٧١. ھنەک ژی زمانی ب “ماددێ خامێ ئەدەبی دھەژمێرن و تەکست ژێ دھێنە چێکرن”٧٢.
زمانێ شعرێ؛ ئانکو ” ھەبوونا شعری”٧٣. و تەکستێ شعرێ”بەری ھەر تشتەکی زمانە”٧٤، ئەڤە دیار دکت زمان و شعر ژ ئێک ناھێنە جوداکرن و پەیوەندیەکا ئێکجار خورت بھەڤڕە ھەیە، شعر نابت ھەگەر زمان نەبت، چونکی “ھەست و سۆزێن وی رادکەت”٧٥. نە ھەر ئەڤ بتنێ، بەلکو “جورجیاس” د تیۆرا ئێستاتیکایێ دا یا “د. ئەمیرا حلمی” وەرگەراندی د پەرتۆکا فەلسەفا ئێستاتیکایێ دا خویادکەت” زمانی کارتێکرنا خوە ھەیە ھەتا ڕادێ باوەرپێکرنێ”٧٦، و دھێتە ھژمارتن ب “(ئەداتەکی) گرنگ ژ بۆ ئەدەبی”٧٧، ب تایبەتی دناڤا ھۆزانێ دا و ل جەم شاعری و دەما ھەست و سۆزێن شاعری راکت، ھنگی دبتە ” بنواشەکێ گرنگە ژ بۆ ئاڤاکرنا ھۆزانێ”٧٨. ئەڤ دیتن و پێناسە وسا دیار دکن زمانێ سروشتی ژ زمانێ ئەدەبی جوداترە و دوو جۆرە زمان پەیدادبن.
“مورشد ئەلزوبێدی” دەربارەیی گرنگییا زمانێ ھۆزانێ دبێژت: ” زمانێ ھۆزانێ دھێتە ھژمارتن ئێک ژ وان پێکھێنەرێن ھۆنەریێن ئاڤاکرنا ھۆزانێ و ئەم نکارن باسێ پێکھێنەرێن ھۆنەری یێن ھۆزانێ بکەن بی َکو گرنگیێ نەدەینە زمانێ ھۆزانێ”٧٩. لێ زمان ژی دشعرێ دا ب چەندین شێوە و رێکان دھێتە بکارئینان، ئەڤە ژی ل گۆڕ ئاست و شێوازێ ھەلبەستڤانی رادوەستت، دگەل ڤێ ژی “ئەرستو” دیار دکت”مەزنترین خاسیەتا باش یا زمانێ شعرێ ئەوە یێ رۆن و ئاشکەرا بت”٨٠.
٦-١- زمانێ شعرا فەرھاد پیربال:
فەرھاد پیربال شعرا خوە ب زمانێ کوردی، کورمانجییا خوارێ، شێوەزارێ ھەولێری نڤیسی یە، ھەر وەکو ژ شعرێ و ب تایبەتی دکاری دا دیار دبت، چونکو ئەگەر ب شێوەزارێ (کەرکوک یان سلێمانییێ) با؛ دا بێژت: ” غەریبیت ئەکەم …”. ھنەک جاران خەلکێ ھەولێرێ ل جھێ (بۆ) ئەو (لۆ) بکاردئینن، جارنان ل جھێ دایکم، ئەو (داکم) بکاردئینن٨١. لێ وی ب رەنگەکی تێکەل بکارئانی یە، سەرەڕایی ھندێ ب کورمانجییا خوارێ نڤیسی یە، ھەروسا بادینی ژی دکارن باش تێبگەھن، ژ بەر کو ئەو پەیڤێن بکارئانین؛ دبادینییێ ژی دا بکار دھێن، سەرەرایی کێمییا پەیڤان، پەیڤێن عەرەبی ژی بکارئانینە:
پەیڤێن کوردی:
زۆر
درێژ
بۆ
دایک
دەکەم
پەیڤێن عەرەبی:
شعر
غەریب
دگەل تێکەلکرنا شێوەزار و زمانێ کوردی و عەرەبی، وسا شعرا خوە ب سادەیی نڤیسی یە ھەر کەسەک ب ئاسانی دکارت تێبگەھت، ئەرستۆ ژی دگەل ھندێ یە شعر ب رۆن و ئاشکەرایی بھێتە نڤیسین، دا کو وەرگر زوو وەرگرت بێ زەحمەتەکێ ڤێرە ببت، چونکی شاعری دڤێتن ب رێکا زمانەکێ بێ گرێ ھزر و پەیاما خوە بگەھینت ژ بەر کو زمان ” خودیکا ھزرێ یە”٨٢. دھەمان دەم دا ھنەک نە ب ھندێ رەنە زمانێ ھۆزانێ یێ سادەبت، چونکی زمانێ ھۆزانێ ژ زمانێ گشت رەگەزێن دن یێن ئەدەبی جوداترە و خوەدی ئەدگارەکێ تایبەتمەندە، چونکی ھۆزان “ھۆنەرەکە ب ئاماژە و جەڤەنگا مرۆڤ پێ حەز و پێدڤیێن خوە دگەھینت، واتە؛ برێکا دەربڕینەکا نە راستەوخۆ”٨٣. دیسان ھۆزان “دارشتنەک جودایا زمانی یە ژ زمانێ ئاخفتنێ”٨٤. رەنگە مەبەستا فەرھاد پیربال ب دایکێ نە دایکا وی یا دورستی بت (وەکە بەری نەھا مە گۆتی)، ھنگی ل وی دەمی ئەو دبتە جەڤەنگ، ھەر ل ڤێرێ ژی گومانێ پەیدا دکت، تێگەھشتنێن جودا (لێ نە گەلەک دووری ھەڤ) پەیدا دکت، ب دیتنا ھنەکان ئەڤە ژی نوخوازی یە.
٦-٢- خالبەندی:
ئەو ھێمایەنە یێن دناڤبەرا پشکێن نڤیسینێ دا دھێنە بکارئینان ژ بۆ خوەندن، تێگەھشتن٨٥ و دەستنیشانکرنا واتایێ٨٦دا ھاریکارییا خوەندەڤانی بکن.
دناڤ نڤیساندنێ دا ب گشتی و دناڤ شعرێ دا ب تایبەتی، خالبەندی یاسایەکە ھەری پێدڤییە، ژ بەر کو مینا ھەڤکارەکییە ژ بۆ تێگەھشتنا مەرەم و ڕامانا ڕاستەقینەیا تێکستی، ژ بلی ڤێ یەکێ ژی پارەکە گرنگە د پێکئینانا ئێستاتیکا ھەر نڤیسینەکێ دا٨٧. و دناڤ شعرا کوردی دا؛ مژارەکە نووژەنە، بۆ جارا ئێکێ دناڤ شعرێن “عەبدولرەحیم رەحمێ ھەکاری”٨٨ دا بەر چاڤ دکەڤت، پاشی ل سەر دەستێ کامیران، گۆران و قەدری جان پوتەکی زێدەتر پێ دھێتە دان، کا چاوا گھۆڕین ب سەر زمان و فۆرم و ناڤەرۆکا شعرێ دا ھات، وسا شعرێ ژی ئەڤ مژارا ھەنێ ھەمبێزکر. شاعرێ مە دڤێ شعرا خوە دە خالبەندی ژی بکارئانی یە:
غەریبیت دەکەم …
خالبەندیێ دا نیشانا (…)، نیشانا ژێبرن و لادانێ یە، ئانکو ھندەک تشتێن دن نەگۆتنە، ئەڤ نیشانا ناڤبری یا فەرھاد پیربال دشعرا خوە دا بکار ئانی، ژ کنارێ شێوازی ڤە مرۆڤ دکارت بێژت یا دورستە، ژ بەر کو دبت ژ کنارێ واتایێ ڤە تشتەک یان کۆمەکا تشتان لا دابت لەوما ئەڤ نیشان بکارئانی بت، ھەر وسا ژ کنارەک دن ڤە ژی ئەم دکارن ب نەرینەک ڕەخنەیی بەرێ خوە بدنێ، چونکی دەما بێژت:”غەریبیت دەکەم” ھنگی رستەکا تەمامە و دەما رستەک تمام ببت؛ ھنگی پێدڤی یە ئێک خال(.) ل داوییا وێ بھێتە دانان، لێ دڤێت ئەم وێ ژی ژبیر نەکن شاعر د شعرا خوە دە یێ ئازادە و ھەر ڕەگەزەکی وێ د کارت ب کەیفا خوە بکاربینت.
٦-٣- رێکخستنا رستێ:
رێکخستنا رستان دبونیادێ تەکستا شعرێ دا ب ئاوایەکی تایبەت پەیرەودبن، یاسا و دەستوورێن رێزمانی تێدا دھێنە شکاندن و سەرپێچییا وان دھێتە کرن، چونکی نڤیسەرێ تێکستا ئەدەبی نەیێ پێگیرە ب وان یاسایان. ئانکو ھندی نڤیسەر وان یاسا و دەستوران بشکینت و ب ئاوایەکێ ھۆنەری مفایی ژ وێ شکاندنێ وەرگرت؛ دێ رادێ ئیستاتیکایا وی بەرھەمی بەرزتر لێ ھێت، شیان و ژێھاتنا نڤیسەری دێ بەرچاڤ تر لێ ھێت٨٩. ئەم ژی دێ دار ئاسایەکێ ژ رێزکا شعرا فەرھاد پیربال را دورست کن دا رێکخستنا رستا وی ئەشکەرە بت:
غەریبیت دەکەم …
رستە٩٠
٦-٤- بزاڤا دەمی:
کار کەرستەیەکی زمانی یێ پێدڤی یە ژ بۆ پێکھاتنا رستێ و ئاڤاکرنا شێوازێن ھەمەرەنگێن وێ، چونکی سەمتا دەلالییا تەکستی ب رێکا کارێن وێ دھێتە دەستنیشانکرن. کار، سەنگا رودانایە دتێکستی دا. ھۆزانڤان دکریارا رەفتارکرنا خوە دگەل کاری دا، بزاڤێ دکت شێوە و بکارئینانا وێ دگەل بونیادێ دەلالییێ تێکستی گرێبدەت٩١. ئەگەر ئەم ڤەگەرن دەقێ شعرا فەرھاد پیربال ژی دێ بینن ئێک رستە یا بکارئانی و ئێک کار یێ تێدا:
غەریبیت دەکەم
“دەکەم” کارێ رستێ یە، و یێ رانەبردوویە، ب ڤی رەنگێ ل خوارێ دورست بوویە:
دە: نیشانا کارێ رانەبردوویە، بۆ دەمێ ئێستا.
کە: ڕەگێ کاری یە.
م: جێناڤێ لکاوە بۆ کەسێ ئێکێ یێ تاک.
ژ بەر کو بزاڤا کاری رانەبردوویێ نھایە، ئەڤە وێ یەکێ دیاردکت شاعر یێ دنھا دا دژیت و یێ کاریگەرە ب وێ لەحزەیا تێدا دژیت، ھنەک ژ زانایێن دەروونی وسا باوەردکن یا قەنج ئەوە مرۆڤ دنھا دا بژیت، ژ بەر کو رابردوو تشتەکە یێ چۆیی یە، داھاتی ژی ژ بۆ ژیانا مرۆڤی تشتەکێ نەیێ گەرنتی کری یە، لەورا ل گۆڕ دیتنا وان یا باش ئەوە؛ مرۆڤ ژ بۆ وی دەمێ تێدا بژیت.
٦-٥- لادان:
ئێکە ژ ڕەگەزێن ھەرە گرنگ یێن ھۆزانێ و سیمایەکێ جیاکرێ وێ یە، ب رێکا لادانێ ھۆزانڤان دکارت جیھانەکا تایبەت یا سەرپێچیکرنان ئاڤا بکت، شێوازەکێ کەسۆکی یێ تایبەت ب رێکا وێ بۆ خوە بەرچاڤ بکت٩٢. فەرھاد پیربال دشعرا خوە دە ئەڤ یەکە ئەنجامدایە، ئەم ژی دێ ژ ناڤ و نیشانی دەست پێ کن:
شیعرێکی زۆر درێژ بۆ دایکم
لادانا ھەرە دیار دڤی تایتەلی دا، راکرنا جێناڤێ (من\ئەمن)ە، ژ بەر کو جێناڤێ (م) یێ کەسێ ئێکێ یێ تاک جھێ وی گرتی یە، ئەگەر ئەم دیار بکن ژی، دێ وسا بت:
شیعرێکی زۆر درێژ بۆ دایکی من
ھەروسا دتەکستا شعری دا لادان دورست بوویە، ئەو ژی جێناڤ لادایە: “غەریبیت دەکەم …” جێناڤێ من (ئەمن) ل پێشییا پەیڤا (غەریبیت) لادایە و جێناڤێ(م) یێ کەسێ یەکێ یێ تاک بۆ وی جێناڤی دزڤرت. ئەم دکارن وسا دیار بکن:
من (ئەمن) غەریبیت دەکەم …
جێناڤێ تۆ (ئەتۆ) یێ کەسێ دوویێ یێ تاک ژی دگەل پەیڤا غەریبی توشی دەمجێ بویە، ئەگەر ل گۆڕ گرامەرێ بنڤیسن دێ وسا بت:
من (ئەمن) غەریبی تۆ (ئەتۆ) دەکەم …
٧- نوخوازیەتا شعرێ:
ئەڤ شعرە یا نوخوازە، دەما ئەم وسا ژی بێژن ژ ڤالاتییێ نابێژن، بەلکو گرۆپێ وێران یێ نوخوازییا ھەولێرێ (ل سالێن ١٩٩٢-١٩٩٤ ھاتییە دامەزراندن) سنورێن مەیدانا ھۆزانا کوردی بەرفرەھتر لێ کرن، ئەو ژی ب نڤیسینا شعرێن گەلەک کورت، فەرھاد پیربال ژی ئێک ژ دامەزرێنەرێن ڤی گرۆپی بوویە، بەری ئەڤی گرۆپی، ئانکو “نە ل جەم شاعرێن کلاسیک، نە ژی ل جەم یێن نوکار، ئەڤ جۆرە شعرە نەھاتبوو نڤیسین”٩٣. ھەروسا ئەڤ مەزنییا ناڤ و نیشانی ژ تەکستا شعرێ ساخلەتەکا نوخوازییا ڤی دەقی دەستنیشان دکت. دیسان “ھەر خواندەڤانەک دکارت چەندین مانایێن ژێک جودا بدتە ڤێ ھۆزانێ”٩٤. ئەڤە ژی وەکە خالەکا دن یا نوخوازیێ ئەشکەرە دکت.
٨- شعر وەکو نامە:
ھەلبەستە نامە، یان نامە ھەلبەست ئەوە؛ نامە ب رەنگێ ھەلبەست دھێتە نڤیسین و دھێتە ھنارت بۆ یێ شاعری دڤێت، دبت ئەڤ جۆرێ ھەلبەستێ ژ بەر نە پێشکەفتنا تەکنەلۆژیایێ و نەبوونا ئامیرێ تەلەفونێ بت، لەوران ڤی جۆرەیی سەر ھلدابت، یان ھەلبەستڤانی ڤیابت ئەوێ بوویەرا روویدایی دناڤا شعرێ دا بپارێزت و بکتە تاریخ، ھندەک شاعیران ئەڤ یەک وەکە دیاردەیەکێ دیتی یە شعرێن خوە ژ کەسەکی را رێ کرییە، یان کرنە دیاری، ئەو ژی چونکی پەیوەندیەک پێڤە ھەبوویە، یان ژ ڤیانا شاعری بوویە بۆ وی کەسی یان ھەر ئەگەرەکی دن.
شیعرێکی زۆر درێژ بۆ دایکم …. ناڤ و نیشانێ نامێ
غەریبیت دەکەم … … پەیاما نامێ
فەرھاد پیربال ئەڤە ژی ئەنجامدایە دەما شعرێ ژ دییا خوە رە دشینت، لێ پا یا دیارە ژی وەرگرێ وێ خوەندەڤانە نەکو دایکا وی یە. ژ بەر کو ژ قالبێ تایبەتییێ دەرکەفتییە، ئەگەر نا، وێ ب نھێنی و تایبەتی بێ کو خوەندەڤان بزانن ژ دییا خوەرە رێ کربا، ژ بەر ھندێ خوەندەڤان ڤێ نامێ یان ڤێ شعرێ وەرگرت و دبت ژی دایکا وی ژی یەک ژ وان وەرگران یان خوەندەڤانان بت.
ڤرێکر (شاعر) …. (پەیاما شعری) …. وەرگر (دایک، لێ د راستیێ دا “خوەندەڤانە”)
گەلەک شاعر دبن ناڤ و نیشانێ شعرا خوە دە، رێزکەکێ دنڤیسن و تێدا دیاردکن ئەو شعر کا بۆ کێ یە، لێ ھندەک ژی دناڤ و نیشانی دا ئەڤێ یەکێ ئەنجامددن و ئەڤێ رێزکا ھەنێ و ناڤ و نیشانی دەمج دکن و دکن یەک، فەرھاد پیربال ژی ئەڤ یەکە کرییە.
٩- تەکنیکا ژمارێ:
بکارھاتنا ژمارێ دناڤا تەکستی دا، ب دیتنا من وەکە ھەر ڕەگەزەکی دن، گرێدان ب تەکنیک و شێوازی ڤە ھەیە و یا ھاریکارە ژ بۆ گەھاندنا پەیاما سەرەکی یا دەقی. بەھرا پتر ب مەرەما رێژا وی تشتی دەستنیشانکرنێ دھێتە بکارئانین. ژ بەر کو دەما دبێژت: دوو زەلام، شەش کەچ، دەە زارۆک..ل وی دەمی رێژەیێ دەستنیشان دکت، لێ دەما (ەک، ەکێ، ەکی، ێک) ددەتە دگەل ھندەک پەیڤان؛ بەھرا پتر ب مەرەما دەستنیشانکرنێ دھێتە بکارئانین، لێ ئەو دەستنیشانکرن ژی نە یا ئاشکەرایە، دشعرا فەرھاد پیربال دا ژمارە ب رەنگەکی نە راستەوخۆ ھاتییە بکار ئانین، دا تەماشەیی خشتەیی بکن:
شیعرێکی .. ئانکو ئێک شعر
دایک: ئێکە
م: نیشانە بۆ کەسێ ئێکێ یێ تاک (ئانکو مرۆڤەکە، بۆ شاعری دزڤرت)
یت: نیشانەکە بۆ کەسێ دوویێ یێ تاک (ئانکو مرۆڤەکە، ئەڤە ژی بۆ دایکێ دزڤرت).
دیارە ژمارە ب رەنگەکی نەراستەخۆ بکار ئانی یە و ئەو ژی ژمارا ئێکە، ئەڤە پتر مە ب تاکەکەسییێ ڤە گرێ ددت، تاکەکەسی ژی ئێکە ژ خالێن گرنگ درۆمانسیزم و نوخوازیەتێ دا.
ئەنجام
١. ئەڤ شیعرا فەرھاد پیربال، زێدەتر شیعرەکا نوخوازە.
٢. سەرەڕایی کێمییا پەیڤان؛ ژ کنارێ ناڤەرۆکێ ڤە یا دەولەمەندە.
٣. ژ کنارێ فۆرمی ڤە ژی، رێکخستن و ریتما تێدا.
٤. زمان و شێوەزار تێکەل کرینە تا کو پەیاما خوە گەھاندی.
٥. پەیاما خوە ب کورت بڕی ئاشکەرا دکت.
٦. شیعر وەکو نامە بکارئانی یە.
٧. لادان ژی ئەنجامدایە. ڤێجە چ یا جێناڤان، یان ژی یا واتایی بت.
ژێدەر:
١. فەرھاد پیرباڵ: سەرجەم شیعرییەکانم، چاپخانەی پاک، ھەولێر، ٢٠٠٧، ب١٨٧.
٢. ئورمانی، نزار سەلمان: ناڤونیشان وەکو ناسناما تێکستێ ھۆزانێ (ھۆزانێن “محسن قۆچان”ی وەکو نمونە) – ڤەکۆلینەکا سیمیوتیکی شلۆڤەکاریە- ماستەر، ٢٠٠٨، ب٥٣.
٣. سەجادی، بەختیار: تیۆر و ڕەخنەی ئەدەبیی مارکسیستی، گۆڤارا ڕامان، ژمارە (٤٩)، ٢٠٠٠، ب٨٨.
٤. تێری ئیگلتۆن: مارکسیزم و ڕەخنەی ئەدەبی، و: ژ ئینگلیزی؛ عەبدولخالق یەعقوبی، ئاراس، ب٥٠.
٥. ت. س. الیوت: فائدە الشعر و فائدە النقد، ترجمە و تقدیم؛ الدکتور یوسف نورعوچ، مراجعە؛ الدکتور جعفر ھادی حسن، الگبعە الاولی، دار القلم، بیروت، لبنان ١٩٨٢، ێ٣٦.
٦. ھاشم ێالح: علی گریقە المعری.. فلاسفە شعراء و شعراء فلاسفە، عودە فرنسیە الی موچوع شائک فی الادب الانسانیە، http://www.asharqalawsat.com
٧. ف. ر. لیفز: اتجاھات جدیدە فی الشعر الانکلیزی، ت؛ د. عبد الستار، بغداد ١٩٨٧، ێ٩.
٨. ت. س. الیوت: فائدە الشعر و فائدە النقد، نفس المێدر، ێ١١٢.
٩. الدکتور حسین الحاج: علم الاجتماع الادبی، الگبعە الاولی، لبنان ١٩٨٣، ێ٢٦٧.
١٠. ھیغل: فکرە الجمال، ترجمە؛ جورج گرابیشی، بیروت- لبنان ١٩٧٨، ێ٢٦٥.
١١. الحفنی، دکتور عبد المنعم: الموسوعە النفسیە، گ١، القاھرە ١٩٩٥، ێ١١.
١٢. عمر فروخ: ھژا الشعر الحدیپ، بیروت – لبنان، الگبعە الاولی، ١٩٧٨، ێ١٣.
١٣. پیرداودی، ستار: خلودییەتی شیعر لە دیدگای (فرووغی فەرخزاد) دا، گۆڤارا ڕامان، ژمارە (٤٩)، ٢٠٠٠، ب٥٥.
١٤. د. منێور عبدالرحمن: اتجاھات النقد الادبی فی القرن الخامس الھجری، المێر ١٩٧٧، ێ٣٩٩.
١٥. حنا عبود: فێول فی علم الاقتێاد الادبی فێول مختارە من رۆی کاسندرا بریام، دمشق ١٩٩٧، ێ١٠٠.
١٦. گەردی، سەردار ئەحمەد: بنیاتی وێنەی ھونەری لە شیعری کوردیدا (١٩٧٠ – ١٩٩١)، دکتۆرا، ٢٠٠٢، ب١٤٢.
١٧. ڕل. تاناس al. tanase، م. السایکولوجیا و الادب، فی کتاب؛ الادب و قچایا العێر، ت؛ عادل العامل، مراجعە؛ یوسف عبد المسیح پروە، عمان- الاردن، ١٩٨١، ێ٤٦.
١٨. دکتور عزالدین اسماعیل: التفسیر النفسی للادب،گ٤، القاھرە ١٩٧٧، ێ٥.
١٩. سەفەوی، کوروش: چەند لایەنێکی واتاسازی، و؛ دلێر سادق، ھەولێر ٢٠٠٦، ب١.
٢٠. د. نەوزات ئەحمەد: وانا ستایل؛ زانکۆیا دھۆک، ک. پەروەردێ، پشکا زمان و ئەدەبێ کوردی، ١٢/٤/٢٠٠٨.
٢١. (/): اسرار البلاغە و نڤریە الشعر الفلسفیە، http://www.alnadawi.com
٢٢. د. نەوزات ئەحمەد: ئەو وانە، ٨/٤/٢٠٠٨.
٢٣. سەردار ئەحمەد حەسەن: سافی ژیان و بەرھەم، ماستەر، ١٩٩٣، ب٥٣.
٢٤. عەبدولسەلام نەجمەدین: شیکردنەوەی شیعری لە ڕووی زمانەوانیەوە، ٢٠٠٨، ب١٤٣.
٢٥. د. نەوزات ئەحمەد: ئەو وانە، ٢٩/٤/٢٠٠٨
٢٦. ئەو وانە.
٢٧. سەلوا فەریق: وانا واتاسازیێ، زانکۆیا دھۆک، کولیژا پەروەردێ، ٢٠٠٨/٢٠٠٩.
٢٨. ێبری مسلم: الایقاع الشعری فی مجموعە (بانتڤار الشمس)، http://www.alarabonline.org.
٢٩. چنار ێدیق: ئاراستێن تەکنیکی دشعرا نوی یا کوردیدا، بەدرخان سندی وەکو نموونە، ماستەر، ٢٠٠٨، ب١٧.
٣٠. البێیر، دکتۆر کامل حسن عزیز: شێخ نوری شێخ ێالح لە کۆڕی لێکۆلینەوەی وێژەیی و ڕەخنەسازیدا، کۆڕی زانیاری عێراق، بەغدا ١٩٨٠، ب٢٥.
٣١. عادل بدر (شاعر مێری): سیمیائیە الایقاع، http:/albadr٦٨.maktoobblog.com
٣٢. ێبری مسلم: الایقاع الشعری…، نفس المێدر.
٣٣. ئورمانی، نزار: خوین دھمبێزا بەفرێ دا، ڤەکۆلینەکا فۆرمالیستی شیکاری یە دشعرا موئەیەد تەیب دا، چاپخانا وەزارەتا پەروەردێ، ھەولێر ٢٠٠٥، ب٤٠.
٣٤. احمد امین: موسوعە الادبیە، النقد الادبی، گ٤، بیروت، لبنان ١٩٦٧، ێ٨٧.
٣٥. گەردی، عەزیز: پەخشانی کوردی، چاپخانەی زانکۆی سەلاحەدین، ١٩٨٧، ب١.
٣٦. Heyder omer: alavên derbirin u avakirina helbestê, www.bydigi.net.
٣٧. مرتاچ؛ د. عبدالملک: السبع المعلقات (مقاربە سیمائیە، انتروبولوجیە)، دمشق ١٩٩٨، ێ٣٩٦.
٣٨. مایو، عبدالقادر: کیف تنڤیم الشعر، توجیە عملی تگبیقی لنڤم الشعر، مراجعە و تدقیق؛ احمد عبداللە فرھود، گ.١، ١٩٩٩، ێ٧٦.
٣٩. د. عیزەدین مستەفا رەسوول: ئەدەبیاتی نوێی کوردی، ھەولێر ١٩٩٠، ب٣٣.
٤٠. کامیران محمد نبی: جێگەی نالبەند لە شعری نوێی کوردیدا، ماستەر، ١٩٩٩، ب٣٤.
٤١. دۆسکی؛ عبدالێمد: رەنگدانەوەی ئەدەب لە گۆڤاری ھاوار دا ١٩٣٢-١٩٤٣، ماستەر، ب٦٦.
٤٢. دلشاد علی محمد: بنیاتی ھەلبەست لە ھۆنراوەی کوردی دا، ماستەر، ١٩٨٨، ب١٤٦.
٤٣. (/): merheleya rabertiyê, http://asiti.biz.
٤٤. محمد بکر محمد: کێش و ڕیتمی شیعری فۆلکلوری کوردی، ماستەر، ١٩٩٠.، ب٣٨.
٤٥. مرتاچ، د. محمد: النقد الادبی القدیم فی المغرب العربی، دمشق ٢٠٠٠، ێ١٤٠.
٤٦. پائر زین الدین: خلف عربە الشعر، دمشق ٢٠٠٦، ێ١٠١.
٤٧. مزوری، ئازاد عەبدولعەزیز: جەلادەت بەدرخان و شعر، ھەولێر ٢٠٠٦، ب٤١.
٤٨. خلوێی، دکتور ێفاء: فن التقگیع الشعری و القافیە، بغداد ١٩٨٧، ێ٢١٥.
٤٩. رۆژبەیانی، زاھیر: شیعریەت لە دەرەوەی شیعر، ھەولێر ٢٠٠٨، ب١٠١.
٥٠. خەزنەدار، معروف: کێش و قافیە لە شیعری کوردیدا، دکتۆرا، لینینگراد ١٩٦٢، ب٥٦.
٥١. د. ێاحب خلیل: الێورە السمعیە فی الشعر العربی قبل الاسلام، دمشق ٢٠٠٠، ێ٢٠٢.
٥٢. گەردی، عەزیز: سەروا، لێکۆلینەوەیەکی شیکاریی بەراوردە لە شیعری کوردیدا، ھەولێر ١٩٩٩، ب٢٤.
٥٣. یاسرێ حەسەنی: بنیاتێ ریتمی دشعرا نوویا کوردیدا، دەڤەرا بادینان١٩٧٠-١٩٩١ ماستەر، ٢٠٠٧، ب٨٣.
٥٤. ئورمانی، نزار: خوین دھمبێزا بەفرێ دا، ژێدەرێ بەرێ، ب٦٧.
٥٥. الھاشمی، علوی: قراءە نقدیە فی قێیدە الحیاە، تقاسیم خاێی بن ولید الجدیدە للشاعر علی الشرقاوی، بغداد ١٩٨٩، ێ١٤٣.
٥٦. ڕ.د.محمد ێابر عبید: القێیدە العربیە الحدیپە بین البنیە الدلالیە و البنیە الایقاعیە، حساسیە الانبپاقە الشعریە الاولی، جیل الرواد و الستینات، دمشق ٢٠٠١، ێ١٩١.
٥٧. یاسرێ حەسەنی: بنیاتێ ریتمی..، ژێدەرێ بەرێ، ب١١٣.
٥٨. ژێدەرێ بەرێ، ب١٢٠.
٥٩. ژێدەرێ بەرێ، ب١٢١.
٦٠. د. محمد ێالح بن عمر: الپورە التکنولوجیە و اللغە، الگبعە الاولی، بغداد ١٩٨٦، ێ٧.
٦١. د. ر علی حداد: الخگاب اڵاخر مقاربە لابجدیە الشاعر ناقداً، دمشق ٢٠٠٠، ێ١٨٠.
٦٢. عەبدولرەحمان فەرھادی: فێردیناند دی سۆسێر و زانستی زمان، رۆژناما خەبات، ژمارە (٣٠٤١)، یا ٥/١٢/٢٠٠٨، ب١٣.
٦٣. غازی فاتح وەیس: چەند تێبینیەکی زمانەوانی، گۆڤاری رۆشنبیری نوێ، ژمارە (١٠٣ – ١٠٤)، ١٩٨٤، ب٦٧.
٦٤. سلیمان حسین: مچمرات النێ و الخگاب (دراسە فی عالم جبرا ابراھیم جبرا الروائی)، دمشق ١٩٩٩، ێ٣٧٤.
٦٥. م. شلێر نایف: تیورێن زمان، زانکۆیا دھۆک، کولیژا پەروەردێ، زمان و ئەدەبێ کوردی، ٢٣/١٠/٢٠٠٧.
٦٦. علاق، د. فاتح: مفھوم الشعر عند رواد الشعر العربی الحر، دمشق ٢٠٠٥، ێ٢١١.
٦٧. ئورمانی، نزار: خوین دھمبێزا بەفرێ دا، ژێدەرێ بەرێ، ب٧٦.
٦٨. چنار ێدیق غازی: ئاراستێن تەکنیکی…، ژێدەرێ بەرێ، ب٦١.
٦٩. ئورمانی، نزار: خوین دھمبێزا بەفرێ دا، ژێدەرێ بەرێ، ب٧٦.
٧٠. ژێدەرێ بەرێ، ب٧٩.
٧١. اوستن وارین و رینیە ویلیک: نڤریە الادب، ترجمە؛ محی الدین ێبحی، مراجعە؛ الدکتور حسام الخگیب، مگبعە خالد الگرابشی، ١٩٧٢، ێ٢٢٤.
٧٢. الحلاق، محمد: النێ و الممانعە- مقاربات نقدیە فی الادب و الابداع، دمشق ١٩٩٩، ێ١١.
٧٣. الورقی، سعید: لغە الشعر العربی الحدیپ، http://www.awu-dam.org.
٧٤. د. خلیل الموسی: قراءات فی الشعر العربی الحدیپ و المعاێر، دمشق ٢٠٠٠، ێ١٠٧.
٧٥. الشتوی، ابراھیم: اللغە الشعریە، http://www.adabtoday.net.
٧٦. الداودی، حکیم ندیم: جولات فی رحاب الادب و الفن و الفکر، اربیل ٢٠٠٨، ێ٨٩.
٧٧. د. حوریە محمد حمو: حرکە النقد المسرحی فی سوریە ١٩٦٧ – ١٩٨٨، دمشق ١٩٩٨، ێ١٦٣.
٧٨. رەشید فەندی: نالبەند و نویکرنا ئەزمانی، گۆڤارا ڤەژین ژ(١)، پاییزا ١٩٩٥، ب١٠٩.
٧٩. ئورمانی، نزار: خوین دھمبێزا بەفرێ دا، ژێدەرێ بەرێ، ب٧٨.
٨٠. ئەرستۆ: ھونەری شیعر، و: لە ئینگلیزی؛ عەزیز گەردی، سلێمانی ٢٠٠٤، ب٨٣.
٨١. دیدارەک دگەل کاوان ئیسماعیل(خەلکێ ھەولێرە)، ١٤/١٠/٢٠٠٩.
٨٢. د. عاگف ێودە نێر: الرمز الشعری عند الێوفیە، گ.١، بیروت ١٩٧٨، ێ٦٧.
٨٣. ئورمانی، نزار: خوین دھمبێزا بەفرێ دا، ژێدەرێ بەرێ، ب٧٨.
٨٤. فازل عمر: زمانێ سێ یەم، کانی یا ھەر و ھەر نووکرنێ، دھۆک ٢٠٠١، ب١٧.
٨٥. د.نوری عەبدولرەحمان: زمانێ عەرەبی، زانکۆیا دھۆک، ک. پەروەردێ، زمان و ئەدەبێ کوردی،٢٠٠٧.
٨٦. الدکتور جھاد عگا نعیسە: فی مشکلات السرد الروائی، قراءە خلافیە فی عدد من النێوێ و التجارب الروائیە العربیە، و العربیە السوریە المعاێرە، دمشق ٢٠٠١، ێ٣١١.
٨٧. مزوری، ئازاد عەبدولعەزیز: جەلادەت بەدرخان و شعر، ژێدەرێ بەرێ، ب٤٦.
٨٨. ژێدەرێ بەرێ.
٨٩. نھێلی، نەعمەتوللا: شێوازگەری، تیور و پراکتیک، ماستەر، ھەولێر ٢٠٠٧، ب٣٠١.
٩٠. دیدارەک دگەل کاوان ئیسماعیل، ١٤/١٠/٢٠٠٩.
٩١. نھێلی، نەعمەتوللا حامد: شێوازگەری، ژێدەرێ بەرێ، ب٢٩٨.
٩٢. ژێدەرێ بەرێ، ب٢٧٧.
٩٣. عەبدولسەمەد ئیسلام: ئەدەبێ ھەڤچەرخ، زانکۆیا دھۆک، ک. پەروەردێ، زمانێ کوردی، ٢٠٠٨-٢٠٠٩.
٩٤. ئەو وانە.
تێبینی:
ئەڤ ڤەکۆلینە د کتێبا من یا (کاغەزێن رەخنەیی .. خواندنێن پێکھاتەیی سیمانتیکینە ژ بۆ چەند تێکستەکێن ئەدەبی) ل سالا ٢٠١٠ ل دھۆک بەلاڤەبوویە.
كۆڤان خانكی
